1–2002
» да Зьместу «

Часопіс для ўсіх
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Марыя Роўда
   
“1896”

---

Бледнатварая й рудая — каму ты гэткая трэба? Толькі й застаецца табе цяпер, што сядзець у гэтым старым парку, які й ня парк ужо даўно, а спарахнелая батанічная шыза, якую маленькая пляменьніца твая называе балотам. Прыстойныя людзі ў гэты парк ні нагой: таямнічая старасьвеччына, крымінальныя падлеткі, памятнік забітай маньякам жанчыне. Сюды калі й ходзіць хто, дык гэта беспрытульныя закаханыя альбо мастакі й маргінальныя паэты. Адныя — каб самаахвярна суполіцца на схіле зарослага кустамі й дрэвамі стромкага берага, а другія — каб натхніцца маляўнічымі развалінамі. Дзіва, як гэтыя разваліны яшчэ тут захаваліся — у самым эпіцэнтры вірлівага ўскрайку гораду, у атачэньні навамодных шматпавярховікаў, розных па сваім выглядзе й напоўненасьці чалавекамі, але безаблічных і чужых. Хаця што я гэтак разышлася? Сама я тут таксама чужая, хаця й купляю адсырэлы хлеб у мясцовай краме, сьмятану ў пакетах, піва, масла, сыр і тлушч. Гэна нешматлікія адгалоскі нармалёвага жыцьця мікрараённых цывілізацыяў — цукерак я не спажываю, а астатнія прадукты прызначаныя, здаецца, для турыстаў і альпіністаў. Тушонка, кансэрвы, згушчонка — асартымэнт чорнага рынку ваенных часоў. Турыстаў і альпіністаў сярод мясцовых няма: я б іх адразу вылічыла. Так што, магчыма, у гэтай мясцовасьці вайна. І вылічваюць мяне — гэта дакладна.

Я бачу, як на мяне касавурацца жанкі, як пакрыўджана-агрэсіўна зыркаюць мужыкі. Ні з аднымі, ні з другімі я на кантакт не іду, таму першыя падазраюць мяне ў тайных зносінах з апошнімі, а гэныя ня могуць уцяміць, чаму мяне не прываблівае іхная гераічна-прапітая мужчынскасьць. Карацей, я тая самая “чужаніца”, якая “жыве побач”, той самы “каралёк”. Відаць, асоба мая старанна абгаворваецца ў хатах, бо дзеці таксама трымаюцца ад мяне далей. Да таго ж, я абрываю іхную алычу й яшчэ нейкія дзівосныя, відаць, экспэрымэнтальныя фрукты-ягады, што растуць тут на кожным рагу — ля хат і ў парку. Я ня ведаю, што тут каму належыць і ці належыць увогуле. А паколькі галоўнага гаспадара, пана Любанскага, ужо даўно няма на сьвеце, я зь бессаромнай непасрэднасьцю пад’ядаю мясцовыя дзівосы.

На людзкі недавер я не крыўдую, бо (цешу сябе гуманістычным спадзевам) разумею. Жыве іх тут няшмат — усе яшчэ з даўніх часоў, і шмат у каго бабкі ды дзедкі, калі верыць часопісным артыкулам, рабілі ў пана. Некаторых людзей я пазнаю менавіта па фатаграфіях у часопісах. Нават па фатаграфіях іхных продкаў. Мне падабаецца гадаць, чыя гэна бабця працавала пакаёўкай у пані Любанскай, чый дзед басаногім падшыванцам насіў цыдулкі на ўскраек парку, дзе яго чакаў самавіты вершнік з уладнай паставай і сумнымі вачыма. Я мяркую і, магчыма, нават правільна вызначаю. Але нішто ўжо ў гэтых занядбаных людзях не нагадвае пра старыя чароўныя часы. І нездарма, відаць, ацывілізаваныя насельнікі мікрараёнаў клічуць мясцовых абарыгенамі.

Абарыгены ж таксама бачаць сябе ў марах ацывілізаванымі й справядліва лічаць, што маюць поўнае права скарыстаць з дасягненьняў прагрэсу. Таму амаль усе яны будуюцца ў былым чыстым полі. На гэтым полі я калісьці шасьціклясьніцай палола буракі ў школе на практыцы, і настаўніца-наглядчыца сказала, што раблю я як для сябе. Тады я яшчэ ня ведала, як можна інакш, а таму стараннасьцю й сумленнасьцю сваёй, відаць, узгадавала сабе нечуваную ўдачу. Цяпер на гэтым полі будуецца дом, дзе, верагодна, на тых самых градах паўстане мая трохпакаёвая кватэра.

Любы абарыген, калі б нехта палічыў неабходным запытаць яго, сказаў бы, што ўважае за шчасьце зьехаць з гэтых развалінаў ХІХ стагодзьдзя й перасяліцца ў сучасны дом. Што ім з таго, што гэтыя гістарычныя будынкі могуць зьнесьці, каб добраўпарадкаваць парк, адчыніць у панскай сядзібе рэстарацыю, насыпаць дарожак, каб ужо ацывілізаваныя абарыгены маглі горда прагуляцца з вазком па прыбраным парку, а ўвечары зайсьціся зь сябрамі, як нармальныя пацаны, у бар. Што ім з таго, што нейкіх там рамантыкаў з добраўпарадкаваных мікрараёнаў ахапіла туга праз тое, што згубіць стары парк сваё “мона но аварэ”, і ня будзе дзе тым рамантыкам ствараць свае праўдзівыя мастацкія шэдэўры й ачароўваць даверлівых блізарукіх жанчын.

Я разумею. І рамантыкаў, і абарыгенаў. Але мне шкада. Нават ня столькі парку, колькі аднаго цаглянага трохпавярховага будынку — вінакурні, пабудаванай у 1896 годзе. Якраз тады, калі закрычала ўпершыню маленькае блакітнавокае стварэньне, на якое ўжо невядома як — з радасьцю ці журбою — глядзела далёкая Ганна Грышкевіч. Якраз у той год нарадзілася мая прабабка, каб пражыць 86 гадоў, перажыць сьмерць шасьцярых з сваіх семярых дзяцей і некалькі разоў памяняць імя: Марыя, Марыля, Маруся, Марыя Іванаўна Хіхіч. За рознымі панамі, войскамі й эміграцыямі. Для розных вуснаў, зубоў, языкоў, вушэй і вачэй. Каб паняньчыць мяне й перадаць мне сваё імя. Разам зь лепшай доляй. І цяпер я, бледнатварая й рудая, жыву гэтай лепшай доляю і мяняю імя ў залежнасьці ад краіны сьвету й працадаўцы: Маша, Марыя, Маруся, Мэры, Маня, Марыя Іванаўна Хіхіч. Сама сабе пані, ваярка й, казаў бы той Саша Сакалоў, “унутраная эмігрантка”.

Вось таму я й жыву цяпер у гэтым цагляным трохпавярховіку, равесьніку Львоўскага опэрнага тэатру. Жыву, таму што спадзяюся, што калі я буду жыць у ім, то зь ім нічога ня здарыцца. Не зьнясуць, не закінуць, не падпаляць. Жыву ягоным жыцьцём, каб быць анёлам-ахоўнікам, каб выратаваць — яго, а таксама сваю лепшую долю. Вядома, чалавек разумны, той самы гома сапіенс, сказаў бы, што, каб выратаваць будынак, трэба хадзіць па інстанцыях, пісаць дасьледчыя й публіцыстычныя артыкулы, зьбіраць подпісы й ладзіць пікеты. Але вядома, што жанчыны эвалюцыянавалі інакш і таму ратуюць усё ў гэтым жыцьці любоўю й каханьнем, асабліва калі на людзкі цьвярозы розум спадзявацца не выпадае. Каханьне — гэта, выходзіць, крайняя мера. А мая прысутнасьць тут, на трэцім паверсе вінакурні, — гэта яшчэ й крайняя мера крайняй меры. Карацей, не зусім падзеленага каханьня.

І ўбілася я сюды, у гэты прасьмердлы часам пакойчык з зашмальцаванымі блакітнымі шпалерамі, сталом з парэзанай цыраткай і кампутарам на ім, з чатырма зэдлікамі й правіслым ложкам, адно каб ня быць западозранай у схільнасьці да ўмоўнасьцяў і разьмеранага мікрараённага побыту. У якасьці альтэрнатываў выступалі яшчэ закінутая воданапорная вежа ў вёсцы цераз дарогу й унівэрмаг “Беларусь”. У вежы мелася высокае акно й заржавелыя жалезныя дзьверы, і яна выдатна пасавала для жытла адзінокай маладой жанчыны з творчымі памкненьнямі й даўгой касой. А ва ўнівэрмагу “Беларусь” можна было б аб’яўляць гасьцям па громкай сувязі, што на другім паверсе яны знойдуць утульны бар, а таксама вазіць каву ў ложак на эскалятары. Але ні там, ні тут нічога ня выйшла. У вежы не знайшлося пэўных гаспадароў, а ўнівермаг маё гуманістычнае “сапіенс” палічыла за лепшае пакінуць людзям. Такім чынам, чысьціня, сапраўднасьць, жыцьцяздольнасьць, экспэрымэнтальная сэлекцыйнасьць творчага зерня ўва мне занесьлі мяне на гістарычныя плянтацыі менскай Лошыцы. І цяпер кожную ноч я ратуюся ад страху й адзіноты гукам вадаспаду забруджанай вады, якая па старой генэтычнай памяці (бо цяпер гэта можа быць названа вадой зь вялікай нацяжкай) перацякае праз шлюз. Нараніцу, паточаная, бы шашалем, сьлязьмі, страхам і бяссоньніцай, я, удзячная Богу за некалькі гадзінаў сну й жывому-здароваму абуджэньню, стаю ля акна, аглядаю вершаліны дрэваў, правяраю зоркасьць вока на паўразбуранай альтанцы, карчме й сядзібе, п’ю каву й назіраю, як нейкі мясцовы энтузіяст зь целам спэцназаўца ў адстаўцы спускаецца па лесьвіцы з моста ў ваду, плёскаецца ў ёй і нават не пакрываецца аніякім чырвоным сыпам. (Я падазраю, што тут не ва ўсіх ёсьць водаправод.)

Затое ля сядзібы яшчэ колькі месяцаў таму ляжаў у зямлі скарб нейкага маладога й раньняга стагодзьдзя й апаленае палена, якое спарахнела ў пыл, як толькі яго дасталі — праводзілі цеплатрасу. (Яшчэ адно ўскоснае ўказаньне на рэстарацыю: для абарыгенаў ня сталі б гэтак старацца.) Падчас гэных гістарычна-будаўнічых раскопак мы яшчэ былі разам. Разам пераскоквалі цераз траншэі, уцякалі з эцюднікамі па сьнежных гурбах ад спушчаных сабак, разам наткнуліся на партызанаў, якія вялі немца на допыт. Тады тут здымалі кіно, а мы раным-рана, звыклымі для паклоньнікаў парку сьцежкамі, нечакана для сябе выпаўзьлі проста насустрач гэным узброеным людзям. І паколькі парк быў заўсёды казкай, легендай, зачараванай краінай каханьня — настолькі нерэальна сапраўднага, што дыхала даўніной, — я ані не зьдзівілася, калі пабачыла там партызанаў. Затое зьдзівілася, калі 8 траўня ў рамантычным парку XVI стагодзьдзя забэмкаў аркестар і каля нашай любімай лаўкі мы напароліся на шнуры, кабэлі, прамовы, сівых бабулек з мэдалямі, якія сядзелі на прынесеных для іх крэслах, хіталі галовамі, хапаліся за сэрца й зьяжджалі са сьвята на “хуткай дапамозе”. І гэна быў дзень разьвітаньня зь мінулым — і для іх, і для нас. Цяжкі й упарты дзень, які настойліва цягнуў да сябе, прэч ад нас, прэч ад мяне нашую закаханую рэчаіснасьць, нашую існасьць, наш давер.

Гэным днём мы яшчэ здолелі застацца разам, паверыць у натуральнасьць, нязмушанасьць нашага суіснаваньня. Але потым нагнала ветрам іншыя дні, і яны нізкімі абыякавымі хмарамі зьнесьлі цябе ў неакрэсьленым кірунку. І хаця я заўжды магла б адшукаць цябе ў гэтым горадзе, нават высачыць цябе, я ўсё роўна не змагла б цябе знайсьці. Бо ты зьнік у нетрах невядомай мне неагучанай крыўды, злоснага сумненьня, падазрэньня ў тым, чаго не было. І паколькі я ня ведала, што нас разлучыла, я вырашыла шукаць адказу ў снох. Я рана клалася спаць і позна ўставала. Я глядзела свае сны гэтак, як людзі глядзяць на дошку на лекцыях геніяльнага прафэсара, каб пабачыць тое, чаго няма ў падручніку, але што трапна й яскрава раскрые таямніцу мудрагелістай навукі.

Спачатку некалькі тыдняў мне сьнілася, што ты крочыш побач са мной. Але я бачыла толькі твае чаравікі — нічога болей. Нарэшце, пасьля адной выпадковай сустрэчы ў кіно на “Небе над Бэрлінам” і рытуальнага замірэньня ў кавярні мне прысьніўся твой твар. Ты глядзеў на мяне й маўчаў. Але ты не кахаў мяне. Ты чакаў. Ты чакаў майго разуменьня, маёй здагадкі. Але я не здагадвалася, ніяк не здагадвалася, чаго ты хочаш, хаця й спадзявалася, што змагу зразумець цябе, калі ты сам паспрабуеш мне растлумачыць. Пасьля гэтага ты прыходзіў да мяне кожную ноч, але ўсё роўна моўчкі. Затое ты быў побач, і калі мне хацелася пабачыць цябе пасярод якога-небудзь сну, я аглядалася й бачыла цябе. І ты кахаў мяне. Тады ты мяне кахаў. І яшчэ ў двух снох. У тым, дзе мы сядзелі ў Лошыцы на лаўцы, ты трымаў маю руку на сваім сэрцы й гладзіў мяне далоняй па твары. І ўсьміхаўся. І гэна было больш, чым каханьне — гэна былі мы. Нарэшце разам, нарэшце бяз страху, нарэшце самі сабой. І ў апошнім сьне, дзе ты зноў прамаўчаў. Дзе гаварыла толькі мая прабабка Марыля й апавядала мне мой лёс. Але я ня чула словаў, а толькі бачыла вобразы, зь якіх запомніла сьвятло й адчуваньне шчасьця. І калі лёс скончыўся, мы пайшлі з табой, узяўшыся за рукі: ты моўчкі, а я з усьмешкай суцяшэньня й каровай на вяроўцы за сьпінай.

А калі сны пра цябе перасталі мне давацца, калі я перагаварыла праз тэлефон з усёй тваёй раднёю, бо цябе ніколі не было дома, калі паглядзела ў кіно шэсьць фільмаў і не сустрэла цябе, я зразумела, што з гэтага моманту пайшоў чысты аркуш часу й жыцьця. Прабел, пустыя мілімэтры ў тэксьце нашага лёсу. Мілімэтры бясконцыя й няўмольныя, бо яны не хацелі запаўняцца. І я пачала шукаць адказу ў мінулым. У тваіх даўніх словах, паводзінах, марах. Я зграбла ў кучу ўсё тое, што здавалася мне трызьненьнем, калі мы былі разам: што я прапаную табе ўмоўнасьці, што я нічога не напісала, што нейкая там Надзя табе раднейшая за мяне і што жыцьцё пакажа. Вось гэна было адкрыцьцё! І я пачала перапісваць гэную лухту нанава, каб выправіць свой чысты й сьветлы гештальт, несправядліва заплямлены ў тваёй сьвядомасьці.

Я зьняла жытло ў трохпавярховым доме з выкладзеным цэглай надпісам “1896” пад дахам. Сярод сабак, катоў, абарыгенаў, легендаў і аварыйных станаў. Я пісала дзёрзка й шчыра — гэтак, як для сябе, ведаючы загадзя, што праз колькі гадоў гэтага ня буду разумець нават я сама. Я хацела выдрапаць Надзіны вочы, выкруціць ёй, як ляльцы, рукі й ногі, павыдзіраць валасы — абавязкова з валасянымі цыбулінамі, навесьці на яе псоту, сурочыць на тры пакаленьні наперад. Але я, маладушнае, супярэчлівае стварэньне, прабачыла ёй і пакарала тым, што кінула пра яе думаць. Пабачым, што ёй зараз пакажа жыцьцё!

А пакуль што жыцьцё паказвала мне. Дый як магло быць інакш, калі адзіным прымальным доказам каханьня, прымальным для цябе, мог быць, як на мой розум, толькі экстрэмізм. А як яшчэ назваць тую справу, калі я мусіла ўсе свае абстрактныя погляды й перакананьні, прыдбаныя ў гадзіны чытаньняў і разважаньняў, у гады вандровак па палітычна-карэктных краінах, пусьціць ва ўжытак? Выцягнуць іх тутака, у роднай краіне Беларусі, проста пасярод Лошыцы — ня тое што ў супрацьлеглым баку ад істэблішмэнту, а ўвогуле па-за рамкамі яго. Прымусіць іх рэалізоўвацца, працаваць, рабіцца ўмоўнымі рэфлексамі — гэтак, каб нават старыя сябры паверылі ў трываласьць маіх рэакцыяў, а ты не сумняваўся ў маіх не-звычайнасьці й ня-ўмоўнасьці. Перабольшыць іх настолькі, каб яны зрабіліся знакам, безумоўным для барацьбітоў з умоўнасьцямі. Жыць творчасьцю, але абавязкова ў экстрэмальных умовах, сярод няшчасных і зьнядоленых. Кахаць, але прынцыпова заставацца адной, каб ня быць падобнай да ўсіх астатніх і не паразытаваць на мужыку. Зарабляць высокаінтэлектуальнай працай — пляваць, што жабрацкія грошы. Змагацца за вагу ў грамадзтве, але не прадавацца намэнклятуршчыкам і ня мець справы з кар’ерыстамі. Езьдзіць на ровары й кожны дзень рызыкаваць гэным сваім творчым, сумленным, высокаінтэлектуальным жыцьцём, бо кіроўцы гатовыя забіць цябе. Дзіва што: яны з апошняй моцы выцінаюцца, каб “адпавядаць”, трацяць інтэлектуальныя й фізычныя сілы, здароўе, грошы на няхай зьнешнія, але атрыбуты прыстойнага жыцьця. А тутака нейкая дзеўка ўпарта торкаецца пад колы на сваім ровары. Ня можаш зайсьці замуж за мужыка з машынай — сядзі ў хаце альбо езьдзі на аўтобусе № 3, а не гайсай на прадукце вытворчасьці Менскага матацыклетнага й вэласыпэднага заводу, няхай і з поўным наборам катафотаў! Знайшлася экалягіня, фэміністка — дарма, што вас за алтар не пускаюць! Так, я — за экалёгію, я — за экалёгію, я — за экалёгію! Гэта праўда, і гэта ня самы дрэнны вобраз мяне. Не хапала яшчэ, каб яны здагадаліся, што я не змагла зайсьці замуж ня тое што за мужыка з машынай, а нават за небагатага мастака, і што ў першую чаргу я ўсё ж — за каханьне.

Каханьне заўжды здавалася мне неабвержнай ісьцінай, падмуркам, сутнасьцю чалавечага існаваньня. Каханьне было мэтай і сродкам жыцьця, галоўнай безумоўнасьцю сьвету. І ўсё ў маім жыцьці было падпарадкавана пошуку, чаканьню, прадчуваньню сапраўднага каханьня. Сумненьня быць не магло. Рана ці позна сутнасьць павінна была атрымаць сваю вонкавую праяву. І каб сустрэць гэта рана ці позна ў поўнай зброі, трэба было ўпарадкаваць сваё жыцьцё так, каб ніякія ўмоўнасьці не маглі зрабіцца перашкодай майму каханьню. Ніякія грошы, ніякія квадратныя мэтры, ніякія хваробы, ніякая саманерэалізаванасьць, ніякія праблемы ў адносінах, нават сьмерць. Менавіта таму ў далёкія 16 гадоў я вырашыла атрымаць прыбытковую адукацыю, займець уласную жыльлёвую плошчу, рэгулярна займацца фізкультурай, рэалізоўваць таленты, вывучыць псыхалёгію й жыць доўга. На гэты момант асабліва злабадзённым быў выбар прафэсіі, і, паступіўшы ў адну вельмі гуманітарную ўстанову без іспытаў, я ўсё ж абрала больш прагматычную спэцыяльнасьць, каб вандраваць па сьвеце й, галоўнае, мець выбар у каханьні. Дакладней, мець магчымасьць паміж карысьцю й каханьнем абраць апошняе. За час вучобы я сапсавала сабе здароўе так, што яго прыйшлося потым адбудоўваць рэгулярнай фізкультурай і рацыянальным харчаваньнем. Я хаатычна рэалізоўвала свае таленты, так што час ад часу мусіла пытацца ў сябе, ці не загубіла я іх. За наступныя пасьля 16 дзесяць гадоў я гэтак ублыталася ў адносіны зь людзьмі, што мусіла вучыць псыхалёгію, а таксама ўсе ажыцьцяўляльныя й неажыцьцяўляльныя мэтады псыхатэрапіі. Я ледзь не памерла ад страшэннага расчараваньня ў патэнцыйных аб’ектах каханьня, якія — дзякаваць павевам псыхалягічнага пазытывізму, а таксама міралюбнасьці характару — удалося прабачыць і палюбіць. І самае галоўнае: я ўсё ж атрымала прыбытковую адукацыю, зь якой проста не захацела скарыстаць. Мая адукацыя была вельмі гуманістычнай, альтруістычнай і няўхільна цягнула мяне ў бездань навукі й дабрачыннасьці — у кар’еру выкладчыка. Але адукацыя ўсё ж давала мне магчымасьць вандраваць і рабіць выбар на карысьць каханьня.

Каб аб’яднаць усе мэты ў адну, я, павандраваўшы па сьвеце, павыкладаўшы ва ўнівэрсытэце й паўдзельнічаўшы ў напісаньні падручніка, вырашыла кінуць гэтыя дзіцячыя гульні й зарабіць вялікія грошы. Заробкі гэныя даваліся лёгка, працадаўцы-гаспадары проста прасіліся ў падручнік па культуралягічных асаблівасьцях сялянскай клясы братняга нямецкага народу, кармілі добра й нават вадзілі ў тэатар. Жыцьцё на экалягічна чыстай нямецкай прыродзе, праца крамніцы ў летняй будцы-кавярні пад адкрытым небам, прыклад самастойных дагледжаных немак, нямецкая філязофія й літаратура, чытаныя ў адсутнасьць наведнікаў, прывялі мяне да высновы, што ўсё складзецца як і заплянавана. І калі я, дагледжаная й самастойная, вярнулася на патрыманым аўтамабілі на радзіму Беларусю, ушчамілася ў ЖБК, зрабіла неабходныя ўнёскі й пачала сабе вольна-прывольна займацца навукай, у паветры, як ужо можна было здагадацца, запахла каханьнем. Канечне ж, небагатым мастаком. Разумным, таленавітым, шчодрым і сьмелым да дабрыні. Знаўцам гісторыі, літаратуры й мастацтва. Чалавечным і страсным. Чалавекам якраз для мяне.

…Аднойчы зімовым вечарам, калі Гільдэнстэрн і Разэнкранц ужо памерлі, а Арланда яшчэ не пасьпела прычараваць гледачоў празрыстасьцю сваёй скуры, я зайшла ў тралейбус і мне падалося, што нехта паклікаў мяне. Я павярнулася на голас, не заўважыла нікога знаёмага, але раптам убачыла Яго. “ЁН!”. “ЁН!”. “ЁН!” — запульсавала ў галаве чырвоная лямпачка з надпісам “Архетып каханага”, а па-простаму кажучы, “Казачны прынц.” Я падышла й удавана спакойна спынілася побач, а потым пачала цішком паглядаць на ягонае адлюстраваньне ў акне. Гэтак, як і ён на маё. І больш за ўсё мне тады хацелася, каб мы ехалі разам усё жыцьцё, каб засталіся побач навекі, каб маглі папросту называць адно аднаго па імені й сьмяяцца з адно толькі нам зразумелых рэчаў. А потым мы выйшлі з тралейбуса праз розныя дзьверы, але на адным прыпынку й абое пакіравалі ў адзін бок. На дварэ быў сьнег, сьлізка, і на сьцежцы не было як разьмінуцца, а крочылі мы амаль аднолькава хутка. Тады ён, зайшоўшы крыху наперад, сказаў, што нам не застаецца нічога іншага, акрамя як пазнаёміцца й ісьці разам. Мы пазнаёміліся, і высьветлілася, што мы абое любім адну й тую самую музыку, тыя самыя кнігі, едзем з аднаго й таго самага кінапаказу й, да ўсяго, жывём цераз дарогу. Вядома, гэтак быць не магло, але гэта адбылося. Бо гэтак мусіла быць. Натуральна, здаецца, зусім натуральна з пункту гледжаньня жыцьця, калі глядзець на яго зьверху, што два чалавекі, якія гэтак пасуюць адзін да аднаго, павінны сустрэцца й быць разам. Натуральна, але сапраўдны цуд. І цяпер я разумею, што гэна й было цудам. Да таго ж, аднойчы я ўзгадала, што ўжо даўно ведаю яго.

Неяк на Новы год, калі мне было пяць ці шэсьць гадоў, мае бацькі й сястра глядзелі “Блакітны агеньчык”, а я, стомленая, але задаволеная здаровай камплектнасьцю свайго жыцьця, залезла ў сэкцыю. Ляжала сабе ў адчыненай нішы з падушкамі, слухала музыку й раптам адчула нейкую незвычайную тугу. Як быццам мне не хапала некага, як быццам быў яшчэ нехта іншы, хто мог бы быць побач са мной, але каго побач не было. І тады мне прымроіўся твар. Твар чарнявага хлопчыка зь зялёнымі вачыма. Хлопчыка, які чакаў і якому на гэны момант было гэтак жа невытлумачальна сумна, як і мне. І калі ты паказаў мне свае дзіцячыя фатаздымкі, я пазнала таго хлопчыка — пазнала гэны выраз твару й гэны душэўны стан — і ўспомніла Новы год амаль дваццацігадовай даўніны. І яшчэ высьветліла, што мы з табой недзе з год хадзілі ў адзін дзіцячы садок, хаця й у розныя групы, бо ты старэйшы за мяне.

А цяпер паміж мною й табою — наждак чорнага неба бяз зораў. Нямы, асіплы ад болю няспраўджанага каханьня Лошыцкі парк. Я сяджу ля стала, гляджу паверх манітора ў пустую цемру за акном, слухаю гуд кампутара, насьцярожанае пагойдваньне дрэваў і думаю, ці магла я што ўратаваць, ці магу я табе што растлумачыць? Дый што тлумачыць? Кожны чалавек чуе толькі тое, што хоча пачуць. І нават мой пісьменьніцкі дар не дапамог мне давесьці табе, што я кахаю цябе аднаго й толькі таму хачу быць з табой разам. Што я ня кваплюся ні на твае таленты, ні на твой час, які ты павінен прысьвячаць мастацтву, ні на тваю свабоду. І хіба ёсьць нейкая іншая свабода, акрамя ўнутранай? І хіба ёсьць свабода, большая за рабленьне дабра, якое адзінае не абцяжарвае душы? І хіба можа нейкі чалавек у цябе гэта адняць? Але, відаць, не насьпеў яшчэ для цябе час пачуць і зразумець мяне. Паверыць мне, паверыць сабе, даверыцца жыцьцю. Таму я сяджу-вычвараюся ў гэтай смуроднай вінакурні, якую скаланае ад мацюкоў маіх суседзяў, а ты недзе ўпарта даводзіш сабе, што толькі безь мяне, толькі ў вясёлай кампаніі “сабе падобных” вольных мастакоў ты можаш ствараць мастацтва.

Толькі гэта няпраўда. Пазаўчора я бачыла цябе з адной, да цябе зусім не падобнай. Бачыла, як вы прыдзяўбліся да майго дому, стаялі з эцюднікамі ў мяне пад вокнамі, бралі паўлітровымі слоікамі ваду з ракі, разводзілі фарбы, малявалі пэйзаж насупраць — мае ўлюбёныя дрэвы й нашую альтанку. Бачыла, што яна крэмзала — нават здалёку было відаць, што яна імітатарка й пасрэднасьць. А ўжо калі б давялося пісаць ейны партрэт, то рабіць гэта трэба было б толькі ў якім-небудзь авангардным стылі, каб неяк замаскаваць ейную “неўміручую прыгажосьць” і надаць ёй хаця б крыху характару. Скажу табе шчыра: не найлепшы выбар, асабліва пасьля мяне. Я, можа, і не прыгажуня з вокладкі, але мой твар нельга забыць. Я прыроджаная муза, натхняльніца, зь мяне энэргія сьвішча. А яна што? Раструшчаная алыча, падгнілая на жнівеньскім сонцы. Уяўляю, як зь цябе ўсе сьмяюцца. Толькі што ўжо казаць — што зроблена, тое зроблена. Хаця… Ты іншы. Таленавіты. Я ж бачыла, што ты маляваў: ня бераг насупраць, а дзяўчынку Насьцю зь вінакурні. Насьці — гады чатыры. Яна стаяла ўбаку й цікавала, як вы малюеце, — ня ведала, што й ты ўпаляваў яе. Заціснула паміж ног ляльку, так што гэная задрала ёй сьпераду спаднічку. Адной рукой абцягвала цяльняшку, а другой паднесла да рота пасмачку цёмных вільготных валасоў да плячэй. А ты гэтак ласкава пасьміхаўся, гледзячы на яе. Я ўжо нават ня ведала, да каго цябе раўнаваць: да гэнай бясталентнай памаўзы ці да дзяўчынкі Насьці. Слухай, ну няўжо гэтая ніякая крэмзала й ёсьць гэная самая “родная” Надзя? І як мне цяпер разумець мужчын?

Разумей не разумей, а жыць будзеш, у любым выпадку, з самой сабой. У сваім унутраным сьвеце. І менавіта з гэтага сьвету будзеш узірацца ў жыцьцё. І нават калі прымеш сьветапогляд каханага мужчыны, ня будзеш праз гэта шчасьлівая, бо заставацца будзеш толькі сабой. І калі будзеш імкнуцца “адпавядаць” ці “не адпавядаць” — толькі зламаеш сваю асобу. І твой мужчына кіне цябе. Таму што нават “ніякая крэмзала” Надзя — цяплейшая за ягоны адбітак у люстэрку, і ў гэтым сэнсе яна яму цяпер сапраўды раднейшая за мяне. І вось гэта была мая асноўная памылка, праз гэта я сяджу адна. А па вялікім рахунку, што страшнага ў адзіноце? Адна ты ці зь некім, ты ўспрымаеш сьвет толькі празь сябе.

А што датычыцца памылкі… Ён плявузгаў, што я кахала зашмат. А што было рабіць? Я ж шукала. Дый ён мне сустрэўся позна — колькі мне ўжо было гадоў! А я таропкая: я халерык, я баялася не пражыць свайго жыцьця. А ён тыповы флегматык. Ужо ж ён не сьпяшаўся на сустрэчу са мной, а вінаватая выйшла, канечне, я. І да таго ж, чаму ён лічыць, што лепш за мяне ведае, кахала я некага ці не? Няхай ён думае разам са сваёй Надзяй, што ў мяне няма гонару, але кахала я насамрэч толькі яго. І тым каштоўнейшае мне было гэтае каханьне, таму што я ведала ўжо, што каханьнем ня ёсьць. Хаця… Усё гэта было шчырым. Шчырым захапленьнем людзьмі й жыцьцём. Гэта было любоўю, а не каханьнем, прагай жыцьця і (што маніць) пошукам “муза”. А мне варта было проста любіць гэных людзей, а не прыдумляць, не драматызаваць жыцьця й не лямантаваць потым, што я расчаравалася ў мужчынах. Бо ў выніку ў вачах людзей я прыдбала сабе драматычны жыцьцёвы досьвед, і мужчына, якога я сапраўды пакахала, кінуў мне мой жыцьцёвы досьвед у твар. (Нельга так з жыцьцёвым досьведам — гэта парада абодвум зацікаўленым бакам.) Да таго ж, калі чалавек кажа, напрыклад, што ён любіць сьвітанак і захад сонца, зіму й восень, дождж і сьнег надвячоркам, ніхто ня будзе падазраваць гэтага чалавека ў разбэшчанасьці й няшчырасьці, скажам, да зімы, якая надыходзіць пасьля восені. Калі ж вядзецца пра людзей, то выходзіць, гэта брудная справа — любіць іх? Але кожны чалавек — гэта зьява. Нават “ніякая Надзя”. І калі чалавек па маладосьці называе любоў каханьнем, хіба можна пароць яму гэтым вочы? Асабліва калі ўсё гэтак добра склалася: духоўнае паразуменьне, гарачае каханьне, “прыбытковая” адукацыя, жыльлёвая плошча… Але гэта жанчыны не раўнуюць мужчын да мінулага, бо яны, вядома, прыгажэйшыя, разумнейшыя, душэўнейшыя і гатуюць лепш за папярэдніц. А вось мужчыны… Яны раўнуюць да кожнага слупа, нават калі гэта слуп, які ты не змагла абмінуць, катаючыся на лыжах, калі табе было пяць гадоў. Добра. Няхай. Але я, прынамсі, не хацела за гэны слуп замуж?! І як яшчэ я магу растлумачыць сябе й сваё жыцьцё? Што яшчэ я магу распавесьці, каб ты мяне зразумеў? Што яшчэ я магу сказаць, акрамя таго, што…

…Была шостая гадзіна раніцы. Мы сабралі па вёсцы кароў і пагналі на пашу. На выгане, каля сажалкі, я прысела на кукішкі і ўбачыла ў траве роснае павуціньне. У кроплях расы раздрабілася на фарбы прахалоднае ранішняе сонца… Усё. Гэта ўсё, што я магу растлумачыць табе пра сваё жыцьцё. Мне было тады дзевяць гадоў, і гэнае роснае павуціньне сталася для мяне тым, чым ёсьць маё да цябе каханьне.

Але якраз гэта я ўжо не магу сказаць табе. Таму, што я нават ня ведаю, дзе ты атабарыўся, хаця й падазраю з кім. Таму, што я не наважваюся падысьці да цябе, калі ты малюеш у парку разам з крэмзалай-Надзяй. Таму, што я баюся быць адрынутай і абсьмяянай. Таму, што я кахаю цябе, як гэта ні дзіўна, цяпер ужо непадзеленым каханьнем. Але чаму? Чаму людзі, гэтак блізкія адзін адному, як мы былі блізкія з табой, павінны разыходзіцца празь нейкія абстрактныя рэчы, кшталту “ўмоўнасьцяў-няўмоўнасьцяў”? Так, менавіта абстрактныя, няпэўныя рэчы. Канечне, у тваёй Надзі можа быць вельмі фотагенічны твар, і яна маладзейшая за мяне, і праз колькі гадоў яна атрымае ў Акадэміі мастацтваў дыплём і зробіцца дыплямаванай мастачкай. Але ведаеш што? Я думаю, што ты ўсё ж такі кахаеш мяне. І што якраз гэтае пакутлівае, нерэалізаванае каханьне гоніць цябе ў парк і прымушае пісаць дзяўчынку Насьцю. І менавіта праз гэтае, балючае гэткім жа самым, як і мне, болем каханьне твае вочы скуголяць рыкам галоднага апантанага ваўка, калі ты прыходзіш сюды адзін і ўзіраешся ў дом з надпісам “1896” — з таго месца, дзе мы заўжды малявалі разам. Але ж ты… Ты ж ня ведаеш, што я тут жыву!!!

Як жа я не здагадалася адразу? Калі ўжо я была гэткай няправільнай жанчынай, што надумалася забясьпечыць сабе матэрыяльны бок жыцьця, пабудаваць кватэру, а потым учапіцца ў цябе “па разьліку”, не растлумачыўшы табе, што гэтым разьлікам было стварыць атол каханьня, на якім не замінала б дыхаць, нягледзячы на праклятае жыцьцё зь ягонымі аб’ектыўнымі заканамернасьцямі, то цяпер я павінна памяняць ролі. Паколькі ты — сапраўдны мужчына, а я — сапраўдная жанчына і паміж намі — сапраўднае каханьне, я вельмі правільна зрабіла, што “зьняволілася ў вежы”. Цяпер я мушу даць табе знак, каб ты мог мужна мяне заваяваць. І для гэтага я напісала на шторах у сваім пакоі пасланьне для цябе. Якраз гэтае: “Была шостая гадзіна раніцы. Мы сабралі па вёсцы кароў і пагналі на пашу. На выгане, каля сажалкі, я прысела на кукішкі й убачыла ў траве роснае павуціньне. У кроплях расы раздрабілася на фарбы прахалоднае ранішняе сонца”. Гэта й быў мой знак табе, каб ты мог пабачыць, што я чакаю цябе, што я кахаю цябе, што я пазбавілася ад ўмоўнасьцяў тым, што перапаўзла сюды. І… што я таленавіцейшая за тваю Надзю.

Але чамусьці ён не пабачыў майго пасланьня — ні калі падыходзіў пад вокны вінакурні, каб паназіраць за дзецьмі ці намаляваць паліто, што сушылася на другім паверсе ў адчыненым акне, ні калі стаяў на месцы нашых спатканьняў на супрацьлеглым беразе. Дый я не магла больш штодзень сядзець пры завешаных шторах, бо ў мяне й без таго было змрочна на душы. Праўда, каб выратаваць сваю псыхіку й каб у яго было больш шанцаў заўважыць мой знак, я вырашыла часьцей гуляць удзень. Блукала па парку, карміла апалымі яблыкамі коней, гладзіла дрэвы, пад якімі мы некалі мілаваліся, чытала на лаўцы каля сядзібы.

Аднойчы, калі я гэтак гуляла, пачаўся моцны лівень, а я была далёка ад дому й ня ведала, куды бегчы, каб укрыцца. Я прытулілася да вялікага дрэва ды ўспомніла, што неяк летам вось так жа пачаўся дождж і мы схаваліся пад дрэвам, але разам з намі туды набілася процьма камароў. І тады ты сказаў: “Цяпер я ведаю, што такое рай па-беларуску: Ён, Яна, Лошыцкі парк, лівень і поўна камар’я”. І паколькі цяпер мне не было з кім абдымацца, а Лошыцкі парк больш ня быў раем, бо не было ні Яго, ні камар’я, мне зрабілася гэтак горка й крыўдна, што я вырашыла: лепш намокнуць. Няхай сабе нават захварэць і памерці, таму што як, як, як мне цяпер жыць безь яго? І я паплялася сабе па сьцежцы дахаты разам з правадыром-дажджом.

Калі я наблізілася да панскай сядзібы, то заўважыла, што з тэрасы нейкая жанчына ў белай сукенцы маша мне рукою й запрашае зайсьці. Я падумала, што гэта нейкая рэстаўратарка ўгледзела мяне й выскачыла ў адной сукенцы, каб уратаваць ад ліўня. Мне не хацелася тады ні з кім размаўляць, але калі яна ўжо гэтак расьперажывалася за мяне, што не пабаялася прамокнуць, я вырашыла завітаць да яе. Жанчына яшчэ крыху пастаяла на тэрасе, але ўжо проста глядзела ўверх на хмары. (Ну й рамантычная асоба: гэткай непагадзі не баіцца.) Потым, відаць, упэўнілася, што я кірую да яе й зьнікла з вачэй. Я абышла сядзібу, падышла да ганку й убачыла на лаўцы маладога чалавека ў шэрай куртцы й завялікіх акулярах, які сузіраў халодныя памыі дажджу й гладзіў мокрага чорнага сабаку. Я адразу падумала, што гэта й ёсьць лошыцкі маньяк, бо ў ягоным твары было нешта не ад гэтага сьвету, нешта нэкрафілічнае. Тут маньяк заўважыў мяне, усьміхнуўся й неспадзеўкі па-беларуску прапанаваў перасядзець дождж разам зь ім: “Заходзьце, спадарычна. Перачакаем разам. Вы ж, відаць, ніколі не былі тут усярэдзіне”. Я крыху пакрыўдзілася на “відаць, ніколі” (усё ім відаць — празарліўцы вялікія), але паднялася на ганак, бо хай ён і маньяк, але беларус. Да таго ж, я разьлічвала, што ў сядзібе мяне чакае салідарная жанчына ў белым. Малады чалавек яшчэ нахабней усьміхнуўся (у чалавека гора, а ён сьмяецца) і назваўся незразумелым імем Габрусь.

— Псэўданім?

Малады чалавек засьмяяўся (прыстойнасьці — ня самы моцны ягоны бок) і сказаў:

— У пэўнай ступені, так.

— А чым вы займаецеся?

— Я гісторык.

— Энцыкляпэдыст?

— Ха-ха. Безумоўна.

(І ён туды ж.)

— Водзіце экскурсіі па сядзібе?

— Не. Звычайна не, але для вас магу правесьці.

— А гэта можна?

— Так, я сябрую з рэстаўратарамі.

Я змрочна:

— Мастакамі, вядома ж.

— А што, вы ня любіце мастакоў?

— Чаму ж? Зусім наадварот.

— Ды вы ня бойцеся, яны цяпер працуюць унізе. Я правяду вас па першым паверсе. На другі нельга: можа абваліцца.

— Які вы клапатлівы.

— Ага. Галянтны.

— Мне пашчасьціла.

— Хадзем.

Мы ўвайшлі з Габрусём у сядзібу, і ён распавёў мне пра печы, пра паркет, пра стагодзьдзі й прыбудовы, паказаў знакаміты камін і карціны рэстаўратараў.

— А вось тут тэраса.

— А мне адна жанчына адсюль рукой памахала — запрашала схавацца ад дажджу. Такая ў белым.

— Хто тут сёньня ў белым? Здаецца, я ня бачыў.

— Можа, вы яе ня ведаеце. Вы б у яе адразу закахаліся. Вельмі рамантычная асоба.

— Чаму?

— Стаяла пад дажджом у адной сукенцы — даўгой, як даўней насілі, глядзела ў неба.

— Хутчэй вар’ятка, чым рамантычная.

— Чаму гэта?

— Восень жа. У белай даўгой сукенцы, на дажджы.

— А я б хацела зь ёй пазнаёміцца. Даведаецеся, хто гэта, перадавайце прывітаньне.

— Абавязкова. А вось я ведаеце з кім хацеў бы пазнаёміцца?

— З кім?

— З тым чалавекам, што жыве ў вінакурні.

— Там многа хто жыве.

— Не, на трэцім паверсе, дзе надпіс.

— Які надпіс?

— Ну… “Была шостая гадзіна раніцы”… Пра кароў, пра павуціньне й усё такое.

— А нашто?

— А па-вашаму, гэта цалкам натуральна, што сярод абарыгенаў зьяўляецца гэткі надпіс?

— Чаму б не?

— У гэтага чалавека вельмі тонкая душа. Альбо негранёны прыродны талент, альбо… Альбо падсяліўся нехта. Які-небудзь бедны мастак.

— А калі мастачка?

— Тады яшчэ лепш.

— Чаму?

— Я б узяў яе за жонку.

— А калі яна замужам?

— Я б змагаўся.

— А калі яна кахае свайго мужа?

— Быў бы хросным бацькам іхным дзецям.

— А калі гэна ўсё ж мужчына?

— Запрасіў бы яго на піва. Ці напрасіўся б да яго на госьці, бо мне надта карціць паглядзець, што там усярэдзіне.

— А калі гэта я?

— Вы?

— А чаму б не?

— А вы што, так хочаце за мяне замуж?

— Ну, дзякуй. Я там проста жыву. Так што з вас піва.

— Хм. Добра. Толькі свой ровар пайду вазьму.

Так у маім жыцьці зьявіўся Габрусь. Габрусь займаўся гістарычнымі дасьледаваньнямі, пісаў артыкулы, складаў нейкія дапаможнікі й проста любіў парк. Габрусь мог адказаць на любое гістарычнае пытаньне, расказаць, чаму заняпалі індзейцы й у што верылі шумеры. Габрусь вадзіў мяне ў кіно, катаўся разам са мной на ровары, даваў чытаць кнігі й уставіў мне новы замок у дзьверы, каб я больш не баялася абарыгенаў. У душы ў мяне пасьвятлела, да мяне вярнуліся мае сябры й умільна паглядалі на нас з Габрусём, бо відавочна спадзяваліся, што жыцьцё маё нарэшце “наладзіцца”. Я пазнаёмілася зь дзяўчынкай Насьцяй, і тая пачала заходзіць да мяне, каб паслухаць якую казку й выцыганіць цукерку, якімі мяне шчодра частаваў Габрусь. Яшчэ ён насіў мяне на руках па схіле ля карчмы, дзе раней былі прыступкі, чытаў мне вершы, запрашаў у вандроўкі, знаёміў з сваімі сябрамі й, здаецца… Здаецца, ён мяне кахаў.

І хоць-калі я нават пачала задумвацца пра тое, што ў нас з Габрусём і праўда ўсё ідзе вельмі гладка і што ён зьбіраўся ажаніцца з гэнай “беднай мастачкай”, якая хавалася за шторамі на трэцім паверсе, а там жыву я, і Габрусь мне ўсё больш і больш падабаецца… А можа, мне варта было б наблізіць яго да сябе, забыцца на свае перажываньні, паспрабаваць адчуць каханьне наноў, толькі зь іншым чалавекам? Дазволіць ягонай пяшчоце праліцца ў мяне. Аддаць сваю. У нас магло б атрымацца. Усе людзі ўсё роўна зьвяры, таму ці не адная трасца, які з табой мужчына? А тут яшчэ й добрае сяброўства… Я магла б сябе ўгаварыць, пераканаць, што мне няма патрэбы ў табе, што не цябе адзінага я кахаю, бо вось жа й ты, відаць, змог, здужаў-такі (а казаў: “манагамны”) аб’езьдзіць Надзю. (Дарма яна торкаецца па парку. Два разы яе бачыла безь цябе. Дарма. Не хачу я зь ёй дыхаць адным паветрам. Нядобры яна сабе выбрала лёс.) Усё! Вырашана! Габрусь дык Габрусь! Ён таксама чалавек і тым больш мужчына. Мабыць, гэта нават будзе цікава. Век жыві — век вучыся. Можна й пакаштаваць. Жанчына ніколі не застаецца адна! Кожны наступны мужчына пасуе ёй больш, чым папярэдні! Толькі вось каханьне...

Дый Габрусь, які цяпер ужо меў дазвол затрымлівацца запозна, у нейкі момант падхопліваўся й некуды ўцякаў. І заўжды ў бок Серабранкі — ускокваў на ровар і ляцеў у цікаўную цемру парку. Нават начных абарыгенаў не баяўся — вось які харобры. Па ўсім відаць: горкая мая доля — быць мне з Габрусём, калі ён ужо гэткі станоўчы, мужны, дабрадзейны й шляхетны. Ня хоча чалавек карыстацца маім разгубленым станам, складанасьцю маёй жыцьцёвай сытуацыі. Але чаму ён зьяжджае гэтак позна? Ды ўсё ў бок парку… Ноччу напрасткі ў Серабранку… А што калі ён усё ж?.. Мне ж адразу на тое выдала… Лошыцкі маньяк!!! Так. Такім ён і павінен быць: зьнешне прыстойны, добры, аматар старасьвеччыны й рамантычных разгубленых жанчын. Вось чаго ён да мяне прыбіўся: адчуў, што зь мяне ён зможа па-асабліваму назьдзеквацца — як-небудзь па-гістарычнаму. Што за сьвет! Што за жыцьцё! Ні табе каханьня адданага, ні шчырага сяброўства! Адныя дыплямаваныя мастачкі й гістарычныя маньякі! Што ж мне цяпер рабіць?

Страшна мне зрабілася не на жарт. Канечне, Габрусь ня мог ведаць, што менавіта сёньня ўночы я здагадалася пра тое, што ён маньяк. І калі б хацеў, ён бы ўжо даўно ўчыніў сваю подлую расправу, бо нават новы замок у дзьверы мне ўстаўляў ён. Абароны перад Габрусём у мяне не было. Ні цяпер, ні раней. Чаго ж ён чакае? Можа, шкадуе? Ці й праўда праняло і ён закахаўся? І я да яго ўважліва стаўлюся, шаную, ягоныя артыкулы чытаю. Падумаць толькі: гісторык-маньяк! Але чаму? Можа, яшчэ ня позна нешта выправіць? Пагутарыць па душах, пераканаць, падлячыць. Страшна вось што: ён маньяк, а ўсё паказвае на тое, што ён мужчына, які мне пасуе. Вось у чым праблема: мне пасуе гісторык-маньяк. І я чыста ягоны тыпаж: бледнатварая й рудая. Рудая з золатам, але гэта цяпер нічога не мяняе, проста я па старой звычцы спрабую намякнуць табе, што ўяўляю сабой вывераны й ухвалены мастацтвам вобраз. Значыць, што мы маем: бледнатварая й рудая (з золатам) жанчына сядзіць у засцаным шматлікімі пакаленьнямі катоў і абарыгенаў будынку, трасецца ад страху, бо колькі дзён таму вырашыла ўзяць сабе за абраньніка забойцу-псыхапата, зь якім яе зьвязваюць далікатныя адносіны, і горш за ўсё тое, што гэтая жанчына — я. І ўсё тое, што адбываецца, выходзіць — мой выбар. І гэты выбар ніяк не ўплывае на таго, дзеля каго ён быў зроблены, а толькі шкодзіць мне. Так, шкодзіць, бо вось жа й Габрусь — маньяк, і я сама ў гэтым дурным, навязаным мне змаганьні з умоўнасьцямі зрабілася адно іхнай закладніцай. І няўжо гэтая жанчына — я? Гэта ня я, але я ўсё гэта дзеля яго... а ён жа вось…

А што ён? Можа, яму цяпер іншае трэба. Ягоная душа, можа, пляваць хацела на ўмоўнасьці-няўмоўнасьці й проста прагне новага досьведу, а язык ня змог як сьлед растлумачыць. Можа, яму зараз трэба пажыць нейкім іншым жыцьцём, прайсьці пэўны этап. Пазаймацца творчасьцю, пасябраваць зь іншымі людзьмі, палюбіцца зь іншымі жанчынамі, нават займець дзіця. Абрасьці дзецьмі. Выгадаваць іх. Альбо кінуць. Зрабіць свой выбар і сутыкнуцца зь ягонымі наступствамі. Атрымаць жыцьцёвую ўзнагароду альбо цяжкую расплату. Зразумець альбо не зразумець. Быць разумным альбо дурным. Захварэць на брыдкую хваробу. Вылечыцца. Альбо памерці. Весьці аскетычны лад жыцьця. Баляваць. Сьпіцца. Дасягнуць прасьвятленьня. Пайсьці ў манастыр. Падацца ў пажарнікі. Разысьціся са мной назаўжды альбо вярнуцца. Не, не вярнуцца — вяртаюцца назад. Проста прыйсьці. Проста прыйсьці нейкім новым днём. Сустрэцца на новай жыцьцёвай пераправе альбо на сталым адрэзку спакойнага спраўджанага быцьця. Быць. Быць. Са мной ці безь мяне, але самому. Самім сабой. Бяз страху. Са сваім рашэньнем. І з маім каханьнем, якое я не магу вытравіць зь сябе. А што каханьне? Кахай не кахай, ня трапіш у рай. Перад Богам мы ўсе паўстанем паасобку. Дык што я мучаюся? Мне б цяпер думаць, што я асабіста скажу Богу й ці ёсьць я сабой, сваёй душой. Але калі ўсё гэта — мае рашэньні, дык можа, гэта сапраўды я?

Наступным днём у пакоі пахла ня мною. Ня мёдам ад майго цела й нават не мачой з пляцоўкі, як звычайна, а цёплай крывёю. Крывёю, не сапсаванай яшчэ тытунём і алькаголем. Крывёю не салёнай. Крывёю маладой, салодкай. Дзявочай крывёю. Я не магла зразумець, адкуль ідзе гэты пах. Ён ня быў непрыемны — ён быў чужы й празь яго чамусьці рабілася сумна. А яшчэ — шкада некага. Некага бязьвіннага, маладога, некага, хто пры іншых абставінах мог бы зрабіцца табе найлепшым сябрам, а замест таго затапіў твой пакой сваёй крывёю. І можа, дзеля гэтай дзеўкі ты выварочвала б у транспарце ўсе кішэні, каб знайсьці квіток, бо тая спадзяецца на цябе, таму што едзе зайцам, а зайшла кантралёрыха. І ты дапаможаш ёй, а потым пазнаеш, узгадаеш, дзе й з кім яе бачыла, і праз гэтую сытуацыю, праз гэты момант узрушэньня, калі трэба дапамагчы маладзенькай хітрай дурніцы, ты будзеш адчуваць салідарнасьць, шкадаваньне й ніякай нянавісьці. Але цяпер яна нахабненька едзе зайцам па тваім жыцьці, борзьдзенькай вершніцай на тваім мужчыну, і ўсё, чаго ты хочаш, — гэта забіць яе. Для цябе больш няма асобных дзяўчат: для цябе ўсе яны — яна адна, суперніца. І калі ты выходзіш з вагона мэтро й гатовая ўчапіцца ў валасы зграбнай дзяўчыне, якая стаіць сьпінай да цябе ля супрацьлеглай платформы, ты разумееш, што гэта — мяжа і што далей цябе выратуе ад забойства толькі Бог. І тады ты молішся, каб Бог пазбавіў цябе ад гэтага жудаснага жаданьня, ад нянавісьці, ад рэўнасьці, і на сьветлае сьвята Раства цябе адпускае. Адпускае канчаткова, вызвольна, лёгка. Дзяўчаты гораду Менску ўратаваныя, ты прыгадваеш, што ведаеш сваю суперніцу ў твар, і ўсё, што ты потым кажаш пра яе, — гэта ня злосьць, а самаіронія. Ты выратоўваешся, бо можаш жартаваць. Ты робішся ўсё больш прыгожая і вясёлая. Цяпер ты — прывабная, годная жанчына, ты зноў любіш сябе й людзей, і людзі любяць цябе. І няхай некаторыя з гэтых людзей — гістарычныя маньякі, але тваё жыцьцё зьмянілася да лепшага. Ты перажыла цэлую восень і зіму безь яго, вось ужо ідзе другі вясновы месяц, і ўсё ня так дрэнна, а нават шчасьліва. Да таго ж, сёньня сьвеціць сонца, цёпла й прыемна-пуста. Недзе адсыпаецца пасьля сваіх цёмных справаў Габрусь, прыглядаецца да інтэнсіўнасьці сьвятла твой каханы, ты падыходзіш да новага й вельмі важнага рашэньня — карацей, жыцьцё ўяўляе сабой заканамерную, непазьбежную гармонію. Толькі вось гэты пах — цёплы, салодкі пах чужой дзявочай крыві.

Раптам мне хочацца кіслага альбо салёнага — каб прагнаць гэты салодкі крывавы пах з роту. Дзіва што: трэба ж было ўчора навыдумляць гэтулькі жарсьцяў — таму й здаецца цяпер. Я іду ў мясцовую краму й купляю піва. Піва стаяла ў цяньку — яно прахалоднае, цёмнае, як і рака насупраць вінакурні. Я радуюся, што змагу пачаставаць ім Габруся. Я спытаю яго наўпрост, ці маньяк ён і як нам быць далей. Альбо нешта адно... Не. Нешта адно будзе гучаць куртата — трэба ўжо высьвятляць усё адразу. Тым больш, невядома, што ў Габруся наўме й што яго напужае мацней. Можа, ён закаханы ў галоўнага рэстаўратара альбо ў абарыгена зь целам спэцназаўца ў адстаўцы, а тут я са сваім золатам і шостай гадзінай раніцы. А шторы трэба зьняць: калі ён мяне дагэтуль не знайшоў, то ён ужо, відаць, і ня прыйдзе. І ўвогуле, можа, мне лепей зьеха…

Гэты пах быў для мяне як аплявуха — ніколі мне не давалі поўху, але я адкінула галаву ўбок і назад гэтаксама, як гэта робяць ў кіно. А потым мяне разьвярнула й страсянула, як быццам мяне аблілі кіпенем. Мазгі мне засьціла нянавісьцю адразу. Надзя, відавочна, заходзіла да мяне, не засьпела ў хаце й скіравала ўжо была ў парк. Але разьвярнула яе гэтак жа, як і мяне, калі я тарганулася, бо адчула гэты салодкі крывавы пах нястрыманага, карысьлівага цела й няўдалай парфумы. Хаця я думаю, што страсянула мяне нават не праз пах, а праз тое, што прыхаваныя хвалі рэўнасьці ў нас пазналі адна адну хутчэй за нас саміх. Размова, праўда, пачалася яшчэ прыстойна. Надзя спыталася, ці не Марыяй мяне клічуць, а потым паведаміла, што яна Зьмітрова дзяўчына. Гэта мяне чамусьці разьвесяліла, магчыма таму, што я ўжо даўно ня чула ягонага імя. Наступная ж фраза, якая магла мяне павесяліць хутчэй, чым папярэдняя, прывяла мяне ў стан ледзянога, злоснага шаленства. Пасьля таго, што мне прыйшлося перапакутаваць, яна прасіла мяне...

— Аддайце мне яго! Адступіцеся!

Вось тут да мяне дайшоў сэнс папярэдняе фразы. (Зьмітрова дзяўчына — яна! Скажы яшчэ — самога цара Саламона! Каб і хацела адступіцца, не адступлюся цяпер!) І я, склаўшы рукі на грудзёх, скорчыла зьдзекліва ўважлівую, але гордую міну (спадзяюся, усё ж ня змучаную й не няшчасную).

— Аддайце! Вы ж сабе лёгка знойдзеце іншага! Вы ж сапраўдная, а я больш не магу! Не магу фарбаваць валасы, рабіць завіўку, падрабляць выраз твару, як у Моны Лізы. Я ўсё роўна ня буду вамі. А вам жа нічога ня трэба выдумляць — проста быць сабой, і мужчыны вас будуць кахаць. А я не магу. Я ледзь утрымліваю яго каля сябе. Я яму надакучыла. Я мяняюся, але ўсё роўна не пасьпяваю. Нашу чорнае, прыходжу ў парк, а вы ўжо ў шэрым. Нашу шэрае, а вы ўжо ў чырвоным. Я ня ўмею быць такой, як вы. Ну адступіцеся! Зрабіце так, каб ён на вас забыўся, каб у яго зьнікла ўсялякая надзея. Можа, тады ён прытуліцца да мяне душой. Ён жа ганарлівы. Ён ня будзе за вас змагацца. Ён і цяпер моўчкі трымаецца на адлегласьці, хаця сэрца ягонае з вамі — пячэцца, сквырчыць пырскамі на вашым агні. І целам ён не са мной. Ён не трапляе ў мае рухі. Не знаходзіць маіх грудзей. Ён з вамі. Раз за разам ён гэта робіць з вамі, а не са мной. Астудзіце яго. Пакрыўдзіце яго. Зрабіце ягонаму гонару так балюча, каб ён ужо ніколі не захацеў да вас! Вы ж халодная! Злая! Ну дык будзьце сабой! Вы ж не разумееце яго! А я разумею! Я адна вартая ягонага каханьня!

— Ну няхай ён вас і кахае! Што вы тут перада мной прамовы робіце! Начыталіся кніг! Што ні слова, то нейкі пазычаны патас. Вы што, па-людзку гаварыць ня ўмееце? Вам жа можна дыягназ ставіць. Вы што, думаеце, тое, як і што чалавек кажа, не ўплывае на ягонае жыцьцё? Ды калі вы й далей будзеце думаць і размаўляць гэткім чынам, усё скончыцца клінікай. Ды вас і сурочваць ня трэба… Самі сябе й сурочылі.

— Вось! Вось дзе яно! Вядзьмарка паганая! Сядзіш сабе тут, на людзей псоту наводзіш! Нікога табе не шкада, акрамя самой сябе!

— Ой, ды не сквярыцеся вы. Наўкола людзей поўна. Ня можаце са сваім мужыком паладзіць — няма чаго да мяне лезьці. “Грудзей ён маіх не знаходзіць!” Відаць, доўга шукаць трэба.

— На сябе паглядзі, грымзала! Ссохлая ваўчыха пасьля зімоўкі!

— Затое не аброслая кумпякамі, як ты.

— Дзе ж ты іх бачыла, карова здыхлявая?

— На гэнай тупой шчаціністай сьвінаматцы, што тут рохкае перада мной. І яшчэ з конскім хвастом. На галаве.

Тут мы добра папляваліся, выдралі адна ў адной колькі рудых валасінаў (з той толькі розьніцай, што адныя — натуральныя, а другія — пафарбаваныя) — ня ведаю, праўда, ці з валасянымі цыбулінамі, — папярэдзілі адна адну, што “век табе шчасьця ня бачыць, асабліва зь ім,” узаемна пажадалі ўжо ўсялякіх дробных непрыемнасьцяў і годна разышліся. Шкада, мала пабіліся, мала пагаварылі. Толькі што перад дзецьмі няёмка — куды ўжо там болей. Яны мяне цяпер жахліва баяцца: вядзьмарка, ваўчыха пасьля зімоўкі (ссохлая!) ды яшчэ здыхлявая карова. Нават для дзіцячага розуму гэтага занадта, хаця цалкам рэалістычна. Таму дзеці ад мяне зноў аддаліліся, і, калі я выходжу на двор, яны, бедныя, галёкаюць і ня ведаюць, куды ўцякаць і дзе хавацца. Тая ж Насьця да мяне тыдзень не прыходзіла, а ейная ўлюбёная рудавалосая лялька ўвесь час валялася мокрая й брудная на ганку, і з кудзерамі ейнымі граўся вёрткі знуджаны кот.

Пазьнікалі ўсе, нават Габрусь, — але я вырашыла, што ня здамся й што ніякая Надзя ў сваім айчынным ружовым трыкатажы з зацяжкамі не сапсуе мне майго шчасьлівага жыцьця. А яна нічога — толькі што пакамечыла сябе падробкамі й сваёй маладой, ня вельмі здаровай злосьцю. Зьнешне бесхарактарны псэўдарамантычны вобраз, але гэткія насамрэч бываюць вельмі прагматычныя. Усё жыцьцё палююць, пралічваюць і цудоўна адчуваюць каньюнктуру. Вучобу, працу, дзейнасьць, інтарэсы выбіраюць такія, каб лягчэй было знайсьці мужа. Таўкуцца там, дзе болей мужчын. Вынюхваюць, вышукваюць, выбіраюць найбольш пэрспэктыўных альбо ўжо самарэалізаваных. Ніколі не бяруць тых, каго яшчэ трэба выхоўваць, а выдзіраюць гатовенькіх, выгадаваных іншымі жанчынамі, няхай сабе маткамі, сяброўкамі ці жонкамі. Потым — грошы, паказуха, тусоўка, уплыў, уцехі. Альбо: грошы, сям’я, дом, крэпасьць, паказуха. Дзеці — альбо выпадковасьць, альбо сьцяг, альбо сродак. Мужчына ж калі не спраўляецца, то можна й замяніць. Сказаць “я адна вартая ягонага каханьня” заўсёды знойдзецца каму. Увогуле, словы “каханьне”, “душа”, “узаемаразуменьне”, “павага” такія дзеўкі часта любяць казаць, толькі чакаюць усяго гэтага ад іншых: другога кірунку вэктар іхнай духоўнай дзейнасьці папросту ня мае. Па жыцьці яны ідуць як гібрыд танка й сучкі ў пэрыяд цечкі. Такія — выдатная пара для мужчыны пыхлівага, для мужчыны ганарлівага, для мужчыны, які ня будзе лётаць за нейкай там занадта сабе на ўме. Але вось што цябе адрозьнівае ад Надзінага тыпажу, дык гэта тое, што ты мужчына з гонарам, да таго ж разумны й папраўдзе таленавіты. Ты ня зможаш не заўважаць ейнай каньюнктурнасьці й пустаты занадта доўга. І калі добра паразважаць, то ты зусім ня ейны тыпаж, а яна сама ну ніяк ня ўпісваецца ў прастору вакол цябе. І няхай мой твар — гэта камэдыя лірычных станаў, але ўсё ж я прыгажэйшая за яе й пасую табе больш. Табе, канечне, самому вырашаць, але факты — рэч упартая. І гэта ўсе кажуць.

А да мяне нечакана заявілася незнаёмая абарыгенка й сказала: “Тут вас усе вядзьмаркай клічуць. Пагаворваюць, вы псоту наводзіць умееце. А то, можа, і прываражыць?” Я дагэтуль ня ўпэўненая, гаварыла яна сур’ёзна, намякала, што ёй патрэбная мая дапамога, прапаноўвала сваю ці сьмяялася зь людзкіх забабонаў. Яна ўвогуле была нейкая незвычайная: усяго гадоў на сем старэйшая за мяне, але нейкая архаічная. Прычоска ў яе была высокая, арыстакратычная — такую насілі шляхцянкі гадоў сто таму. Сукенка на ёй была таксама нейкая антыкварная, але чыстая, белая, багатая. Праўда, мне падалося, што падол ейнай даўгой сукенкі набрыняў халоднай цяжкой вадой. Здаецца, я нават пачула, як кропля вады бэмкнула аб падлогу. І тады жанчына ўздыхнула й вымавіла: “Вы яшчэ можаце спадзявацца, а мне ўжо запозна. Усё яшчэ можа зьмяніцца, пакуль вы па гэты бок. А ў мяне ўжо спадзеў слабы, хутчэй, нават ніякі. Маю справу можа вырашыць толькі Бог”.

— Вы зь некім рассталіся?

— Рассталася, ды яшчэ па сваёй волі. Мне б неяк перачакаць, ператрываць, перапакутаваць, перажыць. А я ня здолела… Змучылася я надта. Я замуж у дзевятнаццаць гадоў зайшла — за добрага, за багатага. Думала, буду цяпер шчасьлівай, зажыву поўным, радасным жыцьцём. Радасьці былі, і муж у мяне быў вельмі спагадлівы — ня надта каб і крыўдзіў, але не змагла я сабе выгадаваць шчасьця. Самотна мне было, нікому я не была патрэбная — усё адна сядзела. А муж мой, як утрапёны, справамі займаўся: гойсаў па горадзе, па ўсіх турках і барках, грошы зарабляў, за ідэі змагаўся. Хаця й я часу не марнавала: пра гаспадарку дбала, потым бедным, абяздоленым дапамагаць пачала, дом састарэлых утрымлівала. Я любіла людзей — не за ўзнагароду, шчыра ім сэрца сваё аддавала. А вось пад сэрцам у мяне жыцьцё гэтак і не забілася. Можа, таму нішто майго мужа ў хаце й не трымала. Я сябе страшна вінаваціла, але рук не апускала й змагалася за гэтае дзіця, як магла: зёлкамі лячылася, да дактароў езьдзіла, да бабак хадзіла. Толькі не захацеў мне Бог дзіцяці даць. Я як у сон правалілася — адно добрымі справамі ратавалася; але потым праз новае каханьне аджыла. Думаю, сядзеў ува мне недзе глыбока гэты спадзеў — нарадзіць дзіця, хоць бы і не ад свайго мужа. Але каханьне — гэта ня жарт, і ніякі разьлік у ім ужо потым ролі ня грае: закахаешся й будзеш на гэтым агні гарэць. А тут муж і пачуцьцё абавязку. Праўду кажуць: “Нельга слугаваць двум паном”. Вось я й зламалася: не магла болей маніць, здраджваць аднаму й другому, мучыцца, чакаць і спадзявацца невядома на што. І цяжка мне было, горка, што не магу я іншаму чалавеку жыцьцё даць, што гэткая я нягодная. Думала: “Нашто ж я ў гэты сьвет прыйшла, калі не магу сваё жыцьцё далей перадаць?” Але ж на нешта мяне Бог стварыў… І ў чым была мая віна? Гэна не віна мая была, а бяда. Не змагла я, не хапіла ў мяне моцы прыняць Госпада волю. Думала, сама здолею ўсё адным махам вырашыць, усё скончыць, забіць сваю жахлівую бяду. А мне б варта было перажыць, мне б варта было паверыць, што ня нам вызначаць, каму й калі ў гэты сьвет прыходзіць і калі сыходзіць зь яго…

Жанчына змоўкла, утаропілася пакутніцкім поглядам у акно, і ад сукенкі ейнай ізноў павеяла цяжкім вільготным холадам. Я здрыганулася й счакала крыху, бо ня ведала, як далей працягнуць гутарку: распытваць пра падрабязнасьці мне падалося нетактоўным, а пра бязьдзетнасьць ейную гаварыць было ніякавата. Празь нейкі момант я насьмелілася скіраваць гутарку на каханьне, бо палічыла тады гэтую тэму самай нэўтральнай і бясьпечнай:

— Я вас вельмі добра разумею. У мяне гэткае самае пытаньне: кахаць аднаго чалавека й спадзявацца невядома на што альбо выбраць іншага, даступнага і жыць потым правільным упарадкаваным жыцьцём.

Жанчына хітанула галавой, як быццам у знак згоды, але працягвала ўзірацца — ці то ўдалячынь, ці то ўсярэдзіну сябе:

— Трэба слухаць сябе. Сваё сэрца й сваё сумленьне.

Я ўзрадавалася, таму што, хаця жанчына й адказвала адстаронена, як быццам аднекуль здалёк, парада была даволі неканкрэтная й нязмрочная:

— Я гэтаксама думаю. Мне здаецца, што самую глыбіню свайго сумленьня падмануць немагчыма. Тваё сумленьне заўжды з табой, нават калі ты тлуміш галаву сабе й людзям.

Госьця нарэшце зірнула на мяне, усьміхнулася ўсьмешкай жанчыны са стогадовым досьведам і заўважыла:

— І яшчэ трэба зразумець сваё сапраўднае жаданьне й добра падумаць, у чым насамрэч яно палягае. Бо мары могуць збыцца, і добра, калі гэта сапраўды будзе тое, чаго ты хацела.

Тут я занэрвавалася, бо пераключылася на сябе й успомніла, што хачу быць са Зьмітром:

— Але як жа я магу гэта ведаць? Як мне зрабіць правільны выбар, які будзе потым апраўданы жыцьцём?

Абарыгенка пасур’ёзьнела, нават паружавела, і з імпэтам прамовіла:

— Магчымасьць выбару дае нам Бог і кіруе нас, калі мы прыслухоўваемся да яго. Але вырашаем мы самі. Учынак альбо ягоная адсутнасьць — гэта ўсё рашэньні. Трэба думаць і вырашаць у згодзе з Богам і сваім сумленьнем. А ўжо воля Бога на тое, каб дазволіць нашаму рашэньню адбыцца альбо спыніць яго. Узнагародзіць альбо пакараць.

— Можа, мне тады ня варта й рыпацца? Хаця… Усё роўна ж прыйдзецца нешта думаць, неяк жыць. Я адчуваю, што, пакуль я ня вызначуся, мяне будуць перасьледаваць адныя й тыя ж беды.

— Неабходнасьць выбару ўсё роўна кладзецца на нас. Тое, які выбар мы робім, таксама важна: выбар паміж любоўю й пыхай, паміж дабром і злом.

— Але ж ня я адна раблю выбар. Астатнія — таксама, і магчыма, супрацьлеглы.

— Спадзявайцеся. Спадзявайцеся на Бога й на добры сыход. Бог вызначае нашыя шляхі — мы вырашаем, як па іх ісьці.

— О-ох. Цікава, ці ёсьць Богу справа да ўсіх гэтых жаночых-мужчынскіх жарсьцяў? І ці маюць яны ўвогуле дачыненьне да нашага жыцьця? Жанчына, канечне, жыве мужчынам і потым дзецьмі (тут госьця мая схіліла галаву набок і так горка паглядзела мне ў вочы, што я ад ейнага позірку ажно прыкусіла кончык языка), але я вось нядаўна ўявіла сабе, што будзе мне гадоў семдзесят, стану я перад люстэркам і скажу: “Ну вось і прайшло тваё жыцьцё, а ці спраўдзілася яно?” — і ўбачу перад сабою толькі твары гэных недатумкаў, якіх я мела гонар “кахаць”. І што, гэта сэнс жыцьця? Магу сабе ўявіць, як ужо Бог ад нашых глупстваў стаміўся. Мы заўжды нешта просім у яго, і хочам усё адразу, а самі баімся сябе, баімся Боскага ў сабе, сваіх самых сьветлых і прыгожых здольнасьцяў — любіць і рабіць дабро.

— І мы не заўжды ведаем, што ёсьць дабром. Так?

— Але як жа нам тады вырашаць?! Што дабро, а што зло, я магу ведаць альбо абстрактна, альбо па мінулым досьведзе, але ж як жыцьцё павернецца, я не магу прадбачыць. Як жа мне правільна выбраць?

— Я не магу вырашаць за вас альбо прадказваць ваш лёс. Але я думаю, вам трэба пакласьціся на Бога й прыслухацца да сябе.

— Прыслухацца да сябе… Я й не разьбяруся, дзе ўва мне гаворыць маё “я”, а дзе — нешта іншае. Тут, хутчэй, трэба настолькі ад сябе дыстанцыявацца, каб зразумець, хто ты, што ты й куды табе ісьці.

— Магчыма, табе ня будзе іншага шляху, акрамя як пратаптаць сваю асобную сьцежку.

— О-ой, не пужайце мяне, і так цяжка. Хаця… Хай сабе й сваю, але ж чаму я не магу быць разам з мужчынам, якога кахаю? Няўжо ж мая сьцежка павінна абавязкова быць самотнай?

— А вы яе гэтак бачыце?

— Нічога я ня бачу — я проста хачу жыць зь ім у любові й згодзе. І ў творчасьці. І як я магу бачыць тое, чаго, відавочна, няма?

— А вы паспрабуйце. Адна справа захацець, а іншая — убачыць і зрабіць неабходныя захады. А там хто ведае: я ж вам казала — пакуль жывём, мы можам спадзявацца.

— Колькі я ўжо спадзяюся! Столькі ўсяго зрабіла, гэтак зьмянілася… да лепшага, знак падала! А дзе ён? Чаму ён не прыходзіць?

— Нельга быць гэткім капрызным дзіцем. У вас ужо дастаткова розуму й досьведу, каб адказаць на свае пытаньні й уладкаваць жыцьцё. Нельга ўсе рашэньні на Бога й выпадак сьпіхваць. Трэба ўзяць на сябе адказнасьць за свой лёс, а ня енчыць і жаліцца ўсяму сьвету, што прынц ніяк ня хоча прыйсьці й заваяваць.

— Ага. Толькі гэтак любоўныя справы й робяцца: сядзіш, марыш, на пяльцах вышываеш, а тут праходзіць міма прынц, прычым ня твой, і па нейкай памылцы альбо непаразуменьні цябе выбірае. І самае дзіўнае, што ў вас выдатна ўсё выходзіць — хоць заўтра пад вянец. А паспрабуеш таргануцца й цяўкнуць, што шчырага, узаемнага каханьня з тваім абраньнікам хочаш, — адразу ўсё адбярэцца й будзеш адна ў вінакурні век дажываць.

— Век дажываць. Калі б вы толькі ведалі, якое гэта шчасьце — дажыць свой век! Гэта заўжды шанец дачакацца цуду!

— Цуду. У мяне ўсё жыцьцё — цуды. Ведаеце, я думаю, што калі мой лёс ніколі не падводзіў мяне і вырашаў мае справы самым цудоўным чынам, то, можа, і цяпер мне варта аддацца зьбегу абставінаў? Забыць Зьмітра, калі ўжо мы рассталіся, застацца з Габрусём — можа, гэта й ёсьць жыцьцёвая мудрасьць?

— І вы здолееце з гэтым жыць?

— Гэтак шмат хто жыве.

— Але ж яны не шчасьлівыя.

— А я шчасьлівая?! Ну хаця… Не бяз гэтага. Я сапраўды шчасьлівая — мне няшчаснай быць проста невыносна, агідна.

— Вось бачыце, вы любіце шчасьце, і шчасьце любіць вас. Але самае галоўнае — гэта тое, што вы любіце жыцьцё. Паспрабуйце палюбіць свайго мужчыну гэтак жа, як вы любіце жыцьцё. Паспрабуйце ўбачыць свайго мужчыну, а не свае чаканьні да яго, і палюбіце ягонае жыцьцё й яго ў гэтым жыцьці. Менавіта палюбіце, таму што каханьне — рэч далёка небескарысьлівая.

— Я б і радая, толькі адкуль мне цяпер ведаць, хто мой мужчына? Зьмітра ж ад мяне як адрэзала.

— Мне чамусьці здаецца, што ваш мужчына — у вашых снох. А наконт адрэзала… Гэта быў падарунак лёсу: інакш і быць не магло, калі вы прагнулі чыстага шчырага каханьня — толькі вольнай душою можна па-сапраўднаму палюбіць і пакахаць. Іншая справа, што, каб шчыра кахаць, людзям неабавязкова быць паасобку…

Тут раптам забрахаў унізе сабака, і госьця мая страпянулася й пачала разьвітвацца: “Загаварыла я вас. Пайду ўжо. Вунь і сабака мой безь мяне засумаваў. І вы не бядуйце аб сваім каханым: нельга куды-кольвек прыйсьці, не прайшоўшы шляху”. І я гэтак задумалася над ейнымі словамі, што ажно не заўважыла, што незвычайная незнаёмка сышла. А калі я ачомалася й кінулася да акна, то ўбачыла далёка справа толькі мокрага чорнага сабаку — я й ня чула, што ішоў гэткі моцны дождж.

Надышоў вечар, аблашчаны сьвежым пахам ракі й маладой лістоты. Я не магла больш заставацца ў хаце й асэнсоўваць нядаўні візыт і свае пэрспэктывы седзячы. Да таго ж я падумала, што нядрэнна было б знайсьці гэную дзіўную абарыгенку (хаця б па сабаку, калі сама яна будзе ў хаце) і спытаць ейнае імя. Таму я выйшла на двор, пакружыла вакол вінакурні, торкнулася ў краму, але нікога не сустрэла. І раптам я вельмі выразна адчула, што ня маю тут нікога, ніводнай роднаснай душы, што абарыгенаў люблю толькі як вобразы й пэрсанажы, а не як канкрэтных жывых людзей, і што я тут гэткая ж чужая, як і ў якім-небудзь іншым месцы. Я ўзгадала, што першапачаткова хацела ўсяліцца сюды нават не для таго, каб гэткім вычварным чынам прывабіць Зьмітра, а каб выратаваць будынак. Замест гэтага я толькі напоўніла яго яшчэ адной чалавечай гісторыяй і дагэтуль не даведалася, які лёс прыгатаваны вінакурні з надпісам “1896”. Цалкам магчыма, што людзей будуць хутка адсяляць, бо хадзілі ўжо чуткі, што неўзабаве здаюцца новыя дамы. Значыць, выкінуць і мяне, бо я не змагу нічога запярэчыць, ня здолею памітынгаваць нават дзеля забавы, бо ўжо ня веру ў выніковасьць мітынгаў. Тым больш што жыць тут сапраўды вельмі некамфортна, хаця я й перабыла ў вінакурні самыя няўтульныя поры году. Адна надзея, што Габрусь, гісторыкі й рэстаўратары не аддадуць будынку на разбурэньне. Праўда, усе яны дасьведчана кажуць пра вялікія грошы, пэўны тэрмін эксплюатацыі, а самі проста ня маюць паміж сабой ніякай еднасьці й ня хочуць насамрэч зьвязвацца зь нейкімі невыгоднымі справамі. Яны гэтак слаба падобныя да мужных змагароў — у большасьці сваёй яны затурканыя бытам, разгубленыя, хоць і ганарлівыя мужчыны. А Габрусь яшчэ й маньяк. І ўсё скончыцца тым, што я паплачу-паплачу па вінакурні (калі мой сябар Габрусь дасьць мне дажыць да гэтага дня), а потым пераеду ў новую кватэру на былым полі, завяду сабе стомленага побытам мужчыну й буду мудра пасьмейвацца з закаханых ідэалістычных дурніц.

Гэтак я думала па дарозе ў парк, самотная, злая, прагорклая ад расчараваньня жанчына, як раптам убачыла на дрэве за мостам аблічча сьвятога. Спачатку я вырашыла, што мне здаецца і гэта маё сумленьне папярэджвае мяне, што нельга дрэнна казаць пра людзей, а тым больш мужчынаў. Але калі я зірнула на дрэва зноў і зноў, то ўпэўнілася, што аблічча ўсё яшчэ там, і вельмі выразнае. Сьвяты з барадой, даўгімі расхрыстанымі валасамі й буйным носам мудраца глядзеў на мяне разумнымі ўважлівымі вачыма. І ў той жа час ён глядзеў і ўправа, і ўлева, і ўверх, і ўніз, і ў вечнасьць, і ў сябе. Ён думаў, ён ведаў і, як быццам, хацеў нешта сказаць, а можа, проста быў. І ўжо аднаго гэтага было дастаткова, каб адчуць, ухапіць нейкую думку, ідэю і адразу яе забыць, але супакоіцца й паверыць. Я як быццам убачыла, зразумела сябе, свой шлях, сваё каханьне й сваю любоў, сваё змаганьне й свой спакой. Я ўбачыла прасьветлены позірк Зьмітра, ягонае прабачэньне й прыняцьце, твары ягоных дзяцей з маёй усьмешкай, пачула сьмех нашых бацькоў і ўздых маёй прабабулі. Я адчула смак сьлёз у горле маёй нядаўняй госьці й пагладзіла зморшчыны ад п’янага роздуму на лобе спэцназаўца ў адстаўцы. І я кінулася да дрэва, каб яшчэ пагутарыць, запытацца, але зблізу аблічча было ўсяго толькі тоўстым сукам. Тады я датыкнулася пальцамі да сьветлых дарожак дрэва й намацала цёплы старэчы твар, і, калі я адбегла назад, сьвяты ўсё гэтак жа глядзеў на мяне, на раку, на вінакурню, на сядзібу й у неба.

І я зразумела, што гэта разьвітаньне: Лошыца прыняла мяне, адкрыла мне свае таямніцы й гэтым адпускала мяне. І парк, і сядзіба, і вінакурня застануцца й будуць жыць сваім жыцьцём, хаця непазьбежна зьменяцца. Гэтак і я мушу ўвайсьці ў жыцьцё й пакінуць мінулае за сьпінай, каб яно магло з чалавечай драмы зрабіцца жыцьцёвым знакам. Я павінна пакінуць тую Лошыцу, якую любіла, бо яна ўвасабляла для мяне каханьне да Зьмітра, і прыняць Лошыцу зь ейным асобным адмысловым лёсам. І Зьмітра таксама я павінна ўбачыць не як увасабленьне сваёй мары, а як асобнага чалавека, які можа мяняцца й выбіраць новыя кірункі для свайго ўнутранага й вонкавага жыцьця. Я не павінна чакаць ад яго “ідэальнасьці” й падпарадкаванасьці маім уяўленьням — я павінна радавацца яму, факту ягонага існаваньня. І калі я хачу кахаць Зьмітра, то мне нішто не замінае: глупства — патрабаваць гарантыяў узаемнасьці. Хаця я, здаецца, і не прасіла ніколі гарантыяў — я проста хацела быць разам. Тут я ўзгадала скандал з Надзяй, і да мяне дайшло, што нам нішто не перашкаджае быць разам, што паміж намі, па вялікім рахунку, не стаяць трэція асобы альбо абставіны, што мы ня разам толькі з-за ўласных страхаў, пыхі й крыўдаў. Дык значыць, цяпер, калі гэтыя заганныя пачуцьці вытраўленыя хаця б з майго сэрца, бо пра цябе я нічога ня ведаю, акрамя таго, што ты горды й пакутуеш на адлегласьці, мы можам аб’яднацца й быць разам? Гэта ж цалкам магчыма, бо мы нават не пасварыліся, не разышліся душою, не забылі адно аднаго, а проста аддаліліся целам у часе, каб перш-наперш знайсьці сябе. А знайшлі… Я знайшла Габруся, абарыгенку ў белай сукенцы, дзяўчынку Насьцю, аблічча сьвятога, творчасьць і ўнутраны спакой. А яшчэ я нарэшце знайшла сваё сапраўднае каханьне — цябе ў тваім жыцьці, без маіх страхаў і сумненьня…

Пакуль я рабіла для сябе гэтыя высновы, парк раптоўна пачаў губляць колер. Ён рабіўся шэрым — недзе сьвятлейшым, а недзе цямнейшым, і толькі валасы мае гарэлі ля твару рудым агнём. Яны былі лішнімі — яны вярталі мяне ў мінулае, дзе я кахала цябе інтуіцыйна, сьлепа, навобмацак, але дзе ты любіў дакранацца да маіх валасоў. А цяпер я кахаю цябе сьвядома, кахаю менавіта цябе, але з аднолькавай верагоднасьцю я магу альбо ўбачыць цябе заўтра, альбо ня ўбачыць цябе ніколі. Таму я больш не хацела сваіх валасоў. Я не хацела цягаць тваё каханьне за сьпінай — я прагнула сустрэцца тварам да твару, зірнуць табе ў вочы чыстым радасным позіркам чалавека свабоднага ад крыўды й чаканьняў. Я так больш не магла: мне не патрэбны быў гэты руды адчай, які я сама раней пялегавала й любіла. І таму, калі я сшарэлым прыцемкам прыйшла дахаты, я запляла валасы ў касу, пазычыла ў суседзяў вялікія бабуліны нажніцы для стрыжэньня авечак (сама я мела толькі манікюрныя), стала перад люстэркам і адрэзала прэч свой тугі, непадатлівы руды адчай.

Праўда, адчай не адпусьціў мяне адразу, а прымусіў напасьледак зрабіць адзін ірацыянальны ўчынак. Я так расхвалявалася, калі ўбачыла свае кароткія абскубаныя валасы, што ўнутрана залямантавала, бо мусіла пайсьці дзеля Зьмітра на гэткую дзікунскую, нечалавечую ахвяру. І мне захацелася кінуць сваю касу яму ў твар, каб ён нарэшце зразумеў, як я пакутавала, як несправядліва ён са мной абышоўся. І яшчэ я хацела, каб ён ведаў, што я не намерваюся пакутаваць надалей і не зьбіраюся ні з кім ваяваць, а буду проста жыць. І калі ён гэткі сьляпы й не заўважае вытанчаных сьціплых знакаў, кшталту “шостай гадзіны раніцы”, то я пашлю яму такі знак, што ён пашкадуе.

Цяпер можна дзівіцца, што, вырашыўшы мірыцца, я шпурнула яму чорную значку. Але наступнай раніцай я выправілася на пошту, скруціла касу й паслала яе Зьмітру дахаты. Я разумела, што адрэзаная каса наўрад ці прывядзе да цябе каханага чалавека — хутчэй, наадварот, выкліча жах ці гідлівасьць альбо, яшчэ горай, сьмех тваёй немудрагелістай суперніцы, але я проста ня здолела даць сабе рады. Хай глядзіць, хай узгадае, хай нават спужаецца, а сябровачка ягоная хай вішчыць у прыпадку рэўнасьці й злосьці. І няхай каса мая паляціць у сьмярдзючы бак для сьмецьця, я хаця б упэўнюся тады, што ён мяне не кахае, і здолею перамагчы ў сабе жаданьне быць разам.

Я магла б зрабіць прасьцей: напісаць ліст, паштоўку, патэлефанаваць, але мне здавалася, што Зьміцер будзе пачувацца як загнаны зьвер, на якога палююць і якому не даюць шанцу самастойна распараджацца сваім жыцьцём. Я адчувала, што ён сам павінен зрабіць першы крок да замірэньня, і спадзявалася, верагодна, гэткім чынам нагадаць пра сябе, прымусіць думаць. І яшчэ я хацела, каб ён даткнуўся да мяне, хаця б на адлегласьці, пагладзіў мае валасы, няхай і не ляжаць яны ўжо на маёй сьпіне. Цікава, няўжо я зьбіралася адчуць фантомныя болі?

А ў Зьмітра ажно забалеў жывот, калі ён убачыў гэную скручаную, як зьмяюка, касу. “Дадумацца да такога! Ды зь якой мэтай? Што мне цяпер з гэтай касой рабіць? Павесіцца на ёй, ці што?” Халодная, нежывая, рудая, яна смаліла яму рукі, і ён, запіхнуўшы касу ў эцюднік, пакіраваў у Лошыцу. Па-першае, гэткую незразумелую рэч нельга было трымаць у хаце, а па-другое, яму трэба было ўсё як сьлед абдумаць, далей ад мітусьні й людзей.

…Марыя разышлася зь ім неяк па-дурному, абразьліва, нагаварыўшы няведама чаго пра чалавечыя адносіны, творчасьць, самарэалізацыю, умоўнасьці, багацьце, беднасьць. Вось што мучыла яго. Яна ўсё скандаліла й скандаліла, прычым сама з сабой, а ён ніяк ня мог даўмецца, чаго яна ад яго хоча. Ніводнае зь ейных словаў, рашэньняў ня мела дачыненьня да ягонага непасрэднага жыцьця, да рэальнага стану рэчаў. Да таго ж, незразумела было, якая роля ва ўсіх ейных рашэньнях адводзіцца яму. У яго яна нічога па-сур’ёзнаму не пыталася — толькі пераконвала яго чамусьці, што ён ёй здраджвае, што ён, відаць, ня шчыра яе кахае й спадзяецца знайсьці сабе іншую, маладзейшую дзяўчыну. Яна нават дастала нейкі падрабязны нямецкі гараскоп на мінулы год, дзе было дэталёва расьпісана, як ён перакінецца да іншай і будзе выпрабоўваць каханьне сваёй партнэркі, але потым упэўніцца ў сталасьці ейных пачуцьцяў і выбера яе. Калі Марыя з шалёнымі вачыма й выразам абражанага гонару на твары цытавала яму гэны гараскоп, Зьміцер вельмі моцна засумняваўся ў тым, што ў яе ўсё добра з галавой, і падумаў, ці не пашукаць яму, сапраўды, іншай — хай прасьцейшай, але не настолькі разумнай вяшчухі, каб ажно зашкальвала.

Потым ён стаміўся трываць ейныя прыпадкі, справакаваныя тым, што ён ходзіць маляваць ня зь ёю, а зь сябрамі-мастакамі, а пасьля п’е зь імі ў парку піва й, можа, калі гарэлку. Для Марыі гэта чамусьці сталася галоўным доказам таго, што яму на яе пляваць, і яна пусьціла ў ход цяжкую артылерыю абвінавачаньняў у тым, што ён убогі п’яніца. Гэта ўжо было занадта, тым больш што яна, відавочна, не ўсьведамляла, што кажа не пра яго, а пра нягеглы плод свайго ўяўленьня. Да таго ж, неабгрунтаванае абвінавачаньне ў п’янстве гэткае ж прыкрае для мужчыны, як і празываньне шлюхай — для жанчыны. Таму ён пачаў азлоблена маўчаць — яна гістэрыла, а потым неяк сумелася й… некуды зьнікла. Праўда, ненадоўга. Ён нават не пасьпеў як сьлед засумаваць па ёй, а яна ўжо з позіркам адданай сучкі кінулася яму пад ногі ў кіно. Зьміцер тады ўзрадаваўся, таму што мірыцца неяк трэба было, а тут выпадак зладзіў гэткую добрую магчымасьць, якая не закранала нічыйго гонару. Але ў кавярні Марыя зноў гаварыла ў асноўным пра сябе, ні пра што ў яго не цікавілася. Ён бачыў, што яна хоча пагаварыць пра іх, але загадзя баіцца, што ён ня пойдзе на размову. Вось гэтая ейная нявера ў тое, што ён здатны на разумныя ўчынкі, на добрыя чалавечыя адносіны, узлавала яго больш за ўсё. І таму, калі Марыя зьнікла ў невядомым кірунку — зноў жа не празь яго, не праз сварку, а праз ідыёцкі страх перад жыцьцём, праблемамі, людзьмі, Зьміцер уздыхнуў з палёгкай. Нарэшце ён быў вольны — і для мастацтва, і для асабістага жыцьця.

<Асноуны тэкТады ж вельмі дарэчы яму падвярнулася пад руку Надзя. Яна, сапраўды, была маладзейшая за Марыю й ня мела ейнага жыцьцёвага досьведу, якім тая адначасова й ганарылася і які сама сабе не магла прабачыць. Надзя была ўладкаванай па жыцьці дзяўчынкай, мела спадкаемную кватэру недалёка ад цэнтру, багатага бацьку, вясёлы, нахабны нораў і добрыя жыцьцёвыя пэрспэктывы. Ёй ня трэба было ні за што змагацца, яна ня мусіла думаць, як зарабіць на кавалак хлеба, фарбы, вандроўкі. У ейным веку дзяўчаты нават пра замужжа згадваюць са сьмехам і шчанячай радасьцю, таму што гэта — наперадзе, блізка й будзе вельмі ўдалым. Асабліва для яе, для Надзі, таму што любы будзе рады й ім ня будзе пра што клапаціцца. Праўда, Зьмітру потым падалося, што Надзя й сама была радая любому. І, нягледзячы на тое, што яна старанна строіла Зьмітру вочкі, старанна спакушала яго, хаця яны ўжо даволі доўга былі разам, і шчодра дазволіла пажыць у сваёй кватэры, Зьміцер усё больш упэўніваўся, што Надзі было ўсё роўна, хто мог апынуцца на ягоным месцы — “абы моцна ня піў і не сьмярдзеў”.

Спакваля Зьміцер адыграўся на Надзі за непаразуменьні з Марыяй і пачаў заўважаць, што Марыі яму не хапае. Марыя ж не заўжды была гэткай ідыёткай, як у апошнія месяцы іхнага сяброўства. Дагэтуль ім было вельмі добра, і яны змаглі супольна прайсьці ў каханьні й жыцьці праз, здавалася, непераадольныя выпрабаваньні. І ў першую чаргу — увесь гэны даўгі шлях адно да аднаго, да іхнага знаёмства. Дзіва, як яны знайшлі адно аднаго й што гэтак доўга шукалі, бо, хаця яны вельмі розныя па тэмпэрамэнце й па характары, яны якраз тыя супрацьлегласьці, якія прыцягваюцца й утвараюць адно цэлае. У гэтым Зьміцер не сумняваўся, нават калі яны канчаткова разышліся. Ён адчуваў Марыю, ейны душэўны стан і настрой на адлегласьці і быў упэўнены: тое самае робіцца з Марыяй. Ён мог меркаваць, што дзеецца ў ейным жыцьці й што яна перажывае. Аднойчы ён ішоў з кухні й нечакана жахнуў кулаком па дзьвярах лазьнічкі. Ён адчуваў: Марыя ў гэты момант знайшла сабе некага іншага — можа, сябра, а можа, новае каханьне. Пасьля гэтага ў яго ўжо зусім не заладзілася з Надзяй, але ён ня мог вырашыць, што яму цяпер рабіць. Ён вёў той лад жыцьця, якога гэтак унікаў, быўшы з Марыяй. Але цяпер атрымалася значна горай: ён быў зь нялюбай жанчынай і яму ўжо даўно надакучыла разгаманьваць зь ёю пра мастацтва й любіцца “ў адплату” невядома каму.

А цяпер вось яшчэ гэтая каса. Навошта было адразаць валасы? Ходзіць недзе, бунтуе мужыкоў якой-небудзь тыфознай стрыжкай. Ніколі ёй гэтага не прабачу! Так і ўяўляю, як яна стаіць дзе-небудзь на галерэі каля прыбіральняў у Доме афіцэраў, паліць і хіліць абскубаную галоўку да задымленага плечыка. “Млее” ад балбатні якога-небудзь джазанутага псэўдаінтэлектуала зь нью-ёрскай бародкай, а сама паціху глядзіцца ў люстэрка ўнізе — ці прыгожа яна выглядае. Косіць пад маладую. Сама ж прыпадабняецца да Надзі й усёй гэтай падлеткавай зграі. Зусім затлуміла сабе галаву. Сто працэнтаў, што й паліць пачала. Дадумалася! Касу даслала! Магла б адну якую пасмачку пакласьці, калі ўжо была на тое нейкая рамантычная патрэба. Добра яшчэ, што ня ўсю галаву па пошце атрымаў. Што яна за жанчына? І ці жывая яна там? Вунь жа каса якая халодная, а раней — рукой возьмешся, а яна ажно гарачая каля шыі. Марыя, Марыя, якая ж ты свалата. А ты, дурань бесхарактарны, яе кахаеш…

Гэтак стаяў і разважаў Зьміцер каля ракі, на супрацьлеглым ад вінакурні беразе. У вінакурні на трэцім паверсе балявалі: сьмяяліся, сьпявалі, крычалі, але мацюкоў чуваць не было. Добра ж некаторым жывецца — сядзяць сабе ў раі, забаўляюцца, песьні сьпяваюць, а ў цябе ў эцюдніку рудая каса, і невядома, што зь ёй цяпер рабіць. Зьміцер адкрыў эцюднік, выцягнуў касу, пагладзіў, акуратна скруціў, прыцэліўся й шпульгануў у раку. Рудая зьмяюка праплыла крыху па паверхні, пакуль не намокла й не патанула.

А на супрацьлеглым беразе зьявілася аднекуль дамачка ў белым — таўклася зазыўна каля вады й тарэшчылася на Зьмітра. Памылкі быць не магло: незнаёмка глядзела менавіта на яго, пасьміхалася прыязна і ўсім сваім выглядам запрашала да сябе. Цётка была яўна мясцовая, бо занадта дзіўная, але нічога непрыемнага ён у ёй не знайшоў і падумаў, што калі яна сама гэтак напрошваецца, то чаму б і не. У рэшце рэшт, яму трэба было забыцца, разьвеяцца, да таго ж, такой зьдзічэлай жанчыны, як абарыгенка ў белым, у яго яшчэ не было. Ад Надзі ён усё роўна сыдзе, Марыя як у ваду канула, а гэтая тут — жывая, прыгожая, ладная. Хай мне будзе горай — пайду. Цікава проста, што за яна. У белай даўгой сукенцы. Відаць, на сьвята на трэці паверх прыйшла. А можа, гэта яна сама ў тым пакоі з надпісам на шторах жыве. З такой і ня грэх, бо надта душэўна напісала. Ня хоку, вядома, але нельга чакаць зашмат ад абарыгенкі.

А я ўсё ж вырашыла пераяжджаць. Дом мой якраз здалі, і, хаця кватэра была яшчэ не ўпарадкаваная, жыць там можна было, асабліва пасьля Лошыцы. Вядома, мне было шкада пакідаць вінакурню, раку, мост, альтанку й парк, але я памірала ад самоты й бязглуздасьці свайго асабістага жыцьця. Я хацела на новае месца, каб усё забыць і пачаць спачатку. Мяне гнала прага пераменаў, бо я больш ня ў стане была слухаць свой унутраны голас і жыць безь Зьмітра там, дзе ўсё было прасякнута каханьнем да яго й дзе дрэвы яшчэ маглі засьведчыць, што ён таксама мяне кахаў. Праўда, Зьміцер патрабаваў ад мяне нейкай паказной, кідкай інакшасьці, але я й так інакшая, як і кожны чалавек. Да таго ж, я не магу быць інакшай больш, чым я ўжо ёсьць, і, думаю, я не павінна перарабляць пад сваю інакшасьць грамадзтва, бо гэтак я яе проста згублю. І як можна было прылічыць мяне да ўмоўнасьцяў? — Я ж чалавек! Я чалавек! Я звычайны чалавек, і тым больш жанчына. Я й так шмат зрабіла, каб годна справіцца са сваёй сытуацыяй: навуку рухала, напісала пра горад, у якім ня здолела прарасьці каранямі, знайшла новых сяброў…

Дарэчы, высьветлілася, што Габрусь зусім не маньяк — проста ён любіць гуляць у прэфэранс. Гэта тое, што дае яму адчуваньне стабільнасьці жыцьця, асабліва цяпер, калі ён разышоўся са сваёй жонкай. І паколькі ўдзень усе занятыя, гуляе ён з прыяцелямі позна ўвечары й па начах, таму й мусіў езьдзіць на ровары праз начны парк, бо хацеў і са мной пабыць, і пагуляць у карты. А яшчэ Габрусь патлумачыў, што не прыяжджаў столькі часу, бо прачытаў у “Спадчыне” новы матэрыял пра Лошыцу, і яму карцела сёе-тое пашукаць у архівах. Асабліва спадзяваўся ён знайсьці што-небудзь пра пані Любанскую, дачку маршалка мазырскай шляхты, якая зайшла за мясцовага пана ў дзевятнаццаць гадоў, была надта прыгожая й, па чутках, круціла раманы з самымі выбітнымі мужчынамі свайго часу, але была вельмі спагадлівая, дапамагала бедным, утрымлівала дом састарэлых — толькі вось дзяцей ня мела й утапілася на свой дзень народзінаў. Выцягнуў яе ейны сабака. А пан змарнеў і некуды зьехаў. Цяпер пані завецца Белай Дамай, зьяўляецца час ад часу ў белай сукенцы ў парку й дапамагае закаханым і бязьдзетным жанчынам.

Як я гэта пачула, дык ажно скаланулася ад холаду, і мне падалося, што забрахаў сабака й кропля вады бэмкнула аб падлогу. Перад вечарынай я зноў паспрабавала знайсьці госьцю ў белай сукенцы, але нідзе не сустрэла яе, а суседзі й Насьця яе ня ведалі. Таму я запрасіла толькі старых сяброў, Габруся й нагатавала есьці. Госьці прынесьлі віно й шакаляд, а адна даўняя мая прыяцелька падарыла мне “Чупа-Чупс”. Гэтак мы сядзелі, гутарылі, жартавалі й сьмяяліся. І я бачыла, што сябры радуюцца за мяне, таму што я нарэшце раблю, як людзі. І яшчэ яны падміргвалі мне, пераглядаліся міжсобку і ўсё намякалі, што за Габрусём я не прападу. А мне было ніякавата. Надышоў жа мой апошні вечар у Лошыцы, дзе я была гэткай няшчаснай і гэткай шчасьлівай. Апошні вечар, за каторым ужо не павінна было быць цябе, пасьля якога ты мяне ўжо больш ніколі ня знойдзеш. Апошні вечар, які пяройдзе ў ноч. Дзе я больш не змагу супраціўляцца абставінам і абяру Габруся. І Габрусь выведзе мяне ў тое жыцьцё, дзе я ўжо больш ня буду згадваць цябе.

І калі я сядзела з гэткімі маркотнымі думкамі пасярод агульнай весялосьці, я адчула, што нехта пагладзіў мяне па шыі, і затым па сьпіне ў мяне як быццам праліўся ручаёк ледзяной вады — якраз там, дзе раней была каса. А праз колькі часу дзьверы самі адчыніліся, і я, здаецца, пачула шоргат набрынялай вадой даўгой сукенкі. Але ўвайшоў ты, спыніўся на парозе, агледзеў гасьцей і зьдзівіўся, быццам не знайшоў некага, каго напэўна чакаў убачыць. А потым заўважыў мяне. Я схапілася за горла ад хваляваньня, але ўсё роўна заплакала, а ты падышоў да мяне, апусьціў вочы, узяў мяне за руку й прыклаў яе да свайго сэрца…

А Габруся мы бачылі амаль праз год у кіно разам з Надзяй. Казалі, што ён носіць яе на руках, чытае ёй вершы, катаецца зь ёй на ровары. Ён нават прывёў Надзю на хрэсьбіны нашага сына Андрэя, дзе сам, канечне ж, быў хросным. Андрэй нарадзіўся падобным да бацькі, але з маёй усьмешкай і меншым за звычайных дзяцей, бо крыху раней за тэрмін. А ўсё праз тое, што, калі мы клалі кафлю на бальконе на нашым першым паверсе, да нас падбег сабака — чорны, мокры, быццам толькі што з вады. А стаяла ж гарачыня — ліпень! Я гэтак спужалася, што хлопец, відаць, вырашыў лезьці з сваёй нэўрастэнічнай маці на волю. І пакуль мы чакалі таксоўку на лаўцы каля пад’езду, сабака ляжаў каля маіх ног — шчасьлівая, супакоеная псіна. За гэныя некалькі хвілінаў сабака абсох і цела ягонае перастала дрыжэць.

Пасьля раддому мы каталі Андрэя ў парку, таму ён хутка падрос, падужэў і дагнаў сваіх равесьнікаў. Абарыгены мяне цяпер вельмі паважаюць, тым больш што пасьля родаў я пакруглела й стала называцца “маладзіцай”. Калі мы са Зьмітром і Андрэем гуляем у парку, абарыгены кланяюцца нам, усьміхаюцца й кажуць: “Здрастуйця”. Самі ж яны таксама пакрысе перасяляюцца ў новыя шматпавярховікі, робяцца вельмі сур’ёзнымі, важнымі й замаўляюць у Зьмітра праўдзівыя мастацкія шэдэўры. А я…

А я вось цяпер хоць-калі думаю: “Нашто я тады, на сваю галаву, палола гэныя буракі?”

Лістапад 2001 г. — красавік 2002 г.