2–2002
» да Зьместу «

Нашы дзеткі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Даніла Жукоўскі
   
Літаратура для добраахвотнага чытаньня

---

На вокладцы аднаго заморскага бестселеру я некалі прачытаў: “Superior entertainment. Put in your beach bag.” (Выдатная забава. Пакладзiце сабе ў пляжную торбу.) На якую беларускую кнiжку гэта можна змясцiць? На якой напішаш: “Dazzling plot twists” (Ашаламляльныя павароты сюжэту)? Традыцыйная астоя нацыянальнае свядомасці — лiтаратура — прыносiць сёння болей расчараванняў, чым радасцяў. Беларускамоўная прадукцыя, якую спажывец можа знайсці ў кнiгарнях, бiблiятэках, шапiках i нават у гэтак званых “незалежных распаўсюднiкаў”, настолькі малапрывабная, што хутчэй адштурхне чалавека ад беларускага, чым прыцягне да яго. Не дарма шмат адукаваных людзей не лiчаць неабходным цiкавiцца навiнкамi айчыннай лiтаратуры. Бо тыя творы, з якімі ім даводзілася сутыкацца ў часопiсах ці кнігах, найчасцей іх расчароўвалі, бо не адпавядалі іхнаму ўяўленню пра “лiтаратуру еўрапейскага ўзроўню”.

Пачуўшы ад мяне такога кшталту канстатацыі, беларускiя iнтэлiгенты звычайна iмкнуцца абараняць беларускую лiтаратуру як з’яву. “Галоўная бяда, што яе не чытаюць”, — чуў я ў адказ на свае крытычныя заўвагi. Гэта факт: наша лiтаратура ператварылася ў каштоўны экспанат нацыянальнага пантэону. Ёй хочуць ганарыцца — але не хочуць чытаць.

1.

Лiтаратурны твор — складнiк культурнай прасторы дадзенай нацыі — тады лёгка знаходзіць чытача, калі абуджае цiкавасць пры першым знаёмстве, выклiкае жаданне ўчытацца.

Стаўленне аўтараў да аўдыторыi выяўляецца ў першых абзацах твораў. У большасці сучасных нам твораў беларускай літаратуры — расплывiстыя ўводзiны ў запаволеным тэмпе ¹. Ствараецца ўражанне, што аўтары з нейкіх прычынаў перакананыя, што чытач нiкуды не падзенецца. На што разлiчвае пiсьменнiк, з першых радкоў прапануючы выпрабаванне слоўнай жуйкай? На свой аўтарытэт — збольшага прывідны? На любоў да роднай мовы i Бацькаўшчыны — якую, відаць, лiтаратура мае мацаваць, а не эксплуатаваць? На тое, што “iншага няма”? І гэта ў часы кнiжнага буму ды Інтэрнэту?

На неспрыяльныя ўмовы спасылаюцца часта да непрыстойнасці ². Пра запозненае нацыянальнае развiццё, прыгнёт i адмiнiстрацыйны цiск ведаюць усе, хто хоча ведаць. Але ж былі i творы Караткевiча, напiсаныя ў тых неспрыяльных умовах. Значыць, якасць беларускiх мастацкiх тэкстаў залежыць не толькі ад знешнiх чыннiкаў.

Калi пiсьменнiк — нявiнная ахвяра рэжыму, лагiчна шукаць праяваў ягонага духоўнага супрацiву ў выглядзе тэкстаў “у шуфлядах”. На паверхнi — цiск i сервiлiзм, а ўсярэдзіне — прыхаваны да часу плён творчых высiлкаў. Аднак у шуфляду беларускія савецкія пісьменнікі не пісалі, не вольнічалі яны і ў сваіх дзённіках. Адсутнасць палiтызаваных тэкстаў тлумачаць страхам, апраўдваюць надзвычайнай сілай рэпрэсіўна-кантрольнага апарату ў Беларусі нават у параўнанні з цэнтрам імперыі; адсутнасць гiстарычных раманаў — нястачай навуковай базы. Ну, а чаму тады не пiсалiся дэтэктывы, фантастыка, творы пра экзатычныя краiны a la Янка Маўр? Сцвярджаюць, што ўладнае цемрашальства перакрывала такім творам дарогу ў выдавецтвы. Але якi цэнзар забараняў пiсаць гэтыя бяскрыўдныя па вызначэннi творы дзеля ўласнага задавальнення? Падаецца, пiсьменнiкi не адчувалi такой патрэбы.

Мала было і перакладаў, у тым лiку й сусветнае класiкi ³. Для сябе таксама ніхто не перакладаў, акрамя Васiля Сёмухі, чыя энергія ярка вылучаецца на агульным фоне.

У “працаўнiкоў пяра” не заўважалася асаблівага жадання хаця б за пiсьмовым сталом выйсцi за межы, вызначаныя iдэалагiчным аддзелам ЦК. Пры ўсім прыгнёце i ўцiску дзейнічаў жорсткi закон беларускае савецкае лiтаратуры: што выдаецца, тое й пiшацца.

Свабода, якую прынесла перабудова, выпрабавала лiтаратурную супольнасць сваімі метадамі. Перш за ўсё, гэта было выпрабаванне галечай. Увадначассе абясцэнiлiся рытуальныя жэсты нязгоды з уладай, расплывiстая эзопава мова, якой маскавалася адсутнасць уласнага — незалежнага ад уладнай iдэалогii — бачання грамадства. Сацыяльныя катаклiзмы скаланулi лiтаратараў, але, па вялікім рахунку, не абудзiлi. У галовах — як i ў шуфлядах — было замала сугучнага грамадскiм працэсам.

Адсутнасць у новых умовах вартасных тэкстаў спрабавалi не заўважаць i ўсяляк аспрэчвалі. Хоць у апытаннi “100 беларускiх кнiг XX стагоддзя” болей за 20 балаў (у гэтую катэгорыю трапiла трацiна ўсiх названых пазіцый) набралi толькi тры кнiгi мастацкай лiтаратуры, выдадзеныя пасля 1986 году: вершы Караткевiча, “Споведзь” Ларысы Генiюш (адна з нешматлiкiх перлiнаў “беларускай шуфляды”) i “Сцяна” Васiля Быкава — адзiная, напісаная непасрэдна ў разгляданы перыяд.

Тым не менш, нават у 1998 годзе большасць пісьменнікаў непрыязна сустрэла артыкул С. Дубаўца “Ружовы туман” (ЛiМ, № 2 за 1998), дзе ставiлася пад сумнеў вартасць беларускай савецкай лiтаратуры. Фактычна, як пiша Павел Абрамовiч ⁴, гэта быў заклiк да дыскусii пра вартасць савецкай спадчыны з прычыны ўтварэння перспектывы, з’яўлення гiстарычнай дыстанцыi. Але “дыскусiя не пайшла ў кiрунку ацэнкi савецкай лiтаратурнай спадчыны, а засяродзiлася на ацэнцы асобы Дубаўца i стылю дыскусii”, — падсумоўвае П. Абрамовiч.

Пакрыўдавалі i не пажадалi абмяркоўваць справу па сутнасцi, бо імкнуліся пiсаць i жыць, як пiсалi i жылi раней. “...Галоўнае пытанне палемiкi — пераацэнка творчай спадчыны беларускай савецкай лiтаратуры — так i не было вырашана... Апаненты Дубаўца прадэманстравалi... вернасць думцы аб вялiкiх духоўных здабытках беларускай савецкай лiтаратуры, яе роўнасцi з еўрапейскiмi лiтаратурамi”, — з жалем адзначае П. Абрамовіч.

Стаўленне да перакладаў — таксама пробны камень пiсьменнiцкага клопату пра культуру. За перабудовачнае дзесяцiгоддзе ў “ЛiМе” не з’явiлася нiводнага праблемнага артыкула на гэтую тэму. Нiводнай спробы аналізу савецкай выдавецкай палiтыкi ў гэтай сферы — каб падвесці пад ёй тлустую рысу. Нiводнага разважання, што i як перакладаць цяпер. У найлепшым выпадку — станоўчыя водгукi на выхад кнiг з серыi “Скарбы сусветнай лiтаратуры”: аб тым, як добра пайсцi ў краму ды набыць там том Шэкспiра. У горшым — публiчныя (у газетах) заклiкi пiсьменнiкаў не замяняць у школьнай праграме iхных уласных твораў на перакладныя.

“Ружовы туман” стаўся падсумаваннем досведу, якi творцы вынеслi з перабудовачнай завiрухi. “Дубавец пераканаўся найперш у разгубленасцi i раз’яднанасцi беларускiх лiтаратараў, чытачоў штотыднёвiка “Лiтаратура i мастацтва”, iх няўпэўненасцi ў заўтрашнiм днi i няздольнасцi адэкватна рэагаваць на выклiкi сённяшняга дня” — лiчыць сп. Абрамовiч. Не бачу падставаў абмяжоўваць гэтае кола чытачамі “ЛiМу”. Дыскусiя выйшла па-за яго межы. Справядліва лiчыць, што ў ёй адбiлася — хаця б і праз дэманстрацыйны няўдзел у абмеркаваннi — стаўленне ўсёй лiтаратурнай грамады.

Іншым перабудовачным выпрабаваннем стала свабода ў вызначэннi поля дзейнасцi, асабiстага творчага метаду. Свабодны верш, мiнiяцюры, запiсы, занатоўкi, эсэ, нецэнзурная лексiка, натуралiстычныя апiсаннi, моўныя эксперыменты — раней недасяжнае цяпер зрабiлася аб’ектам злоўжывання. Па старой звычцы не надта задумвалiся, хто гэта будзе купляць i чытаць. Не фармавалася разуменне, што са скасаваннем партыйнай замовы на лiтаратуру вызначальнай будзе замова сацыяльная.

З’яўленне элементаў рынкавай канкурэнцыi ў барацьбе за чытача прынесла новыя пагрозы. Штодня ўшчыльняўся лiтаратурны рынак, і рубам паўстаў выбар памiж прафесiйнай сумленнасцю i асабiстым дабрабытам: пахвалiць удалы твор калегi цi змаўчаць, дапячы кагосьцi справядлiвай крытыкай цi сваёй пахвалой зарабіць ягоную “ўзаемную” зычлiвасць да ўласных твораў. Аўтары, якія не прывыклі да сур’ёзнае крытыкі, правалiлi гэтае выпрабаванне разам з крытыкамi. Вынiкам — адсутнасць здаровай крытычнай традыцыі пры ахвотна прызнаваным невысокiм сярэднiм узроўнi твораў. Змены ў лепшы бок прынесла апошнiм часам з’яўленне “ARCHE-Скарыны”.

2.

Ад 1987 году праляцелі тры пяцiгодкi, а ў сучаснай прозе мы заўважаем тую ж неахвоту вызiрнуць за межы добра вядомага — якую, аднак, ужо не патлумачыш партыйнай забаронай. “Нашы пiсьменнiкi пiшуць пра тое, што добра ведаюць... пра трактарыстаў, пра “чарнiла”, пра бессэнсоўнасць, безнадзейнасць i нязнойдзеныя жыццёвыя арыенцiры”, — наракае Кастусь Травень ⁵. Гэткiя гiсторыi нагадваюць салдацкія байкі пра п’янкi, бойкi, любоўныя прыгоды. (Не ўсе яны заснаваныя на рэальных фактах, таму справядлiва прыраўнаваць iх да лiтаратуры fiction.) Ды ў войску пра гэта расказваюць смаркачы з мiзэрным жыццёвым досведам, што шчэ не мелi нагоды зведаць штосьці iншае. А калi гэтак паводзяцца саракагадовыя дзядзькi, ды яшчэ пiсьменнiкi, — нельга не задумацца.

Пратэст выклiкае верхаглядства, адмова ад аналiзу і філасафавання ў творах. Мастацкая рэчаiснасць можа па волi творцы мець якiя заўгодна рысы, але чытач заўсёды і ў самай неверагоднай фантасмагорыi, і ў дакладным пераказе рэальных падзеяў будзе шукаць аўтарскай пазiцыi — цэласнай, яснай і паслядоўнай паводле вызначэння. Між тым, стома ад савецкiх iдэалагiчных канструкцыяў, якія так доўга навязваліся творцам, спрычыніла хранiчнае грэбаванне паслядоўнасцю й сiстэмнасцю поглядаў як такімі. Для твораў, асаблiва вялікіх — аповесцяў, раманаў, п’есаў, — гэта згубна. Працуючы над творам, аўтар павінен спарадкаваць матэрыял. І чым складанейшая абраная тэма, чым больш кантраверсiяў (i адпаведна — цiкавасцi) выклiкаюць у грамадстве апісаныя справы, тым дакладней аўтар павiнен вызначыцца па ўсiх цяжкiх i спрэчных пытаннях. На жаль, можна казаць, што пiсьменнiкi не разумеюць адказнасцi, якая кладзецца на кожнага, хто прапануе сваё разуменне жыцця на разгляд грамадскасцi.

“У сучасную беларускую белетрыстыку так i не трапiў новы настрой, новы змест, погляд новага адукаванага пiсьменнiка на рэалii беларускага жыцця”, — піша Алiса Бiзяева на папулярным у апошні час літаратурным інтэрнэт-рэсурсе http:\\litara.net. Не трапiў — бо не сфармаваны да тае ступенi дасканаласцi, каб стацца падмуркам мастацкага твору, даць яму апірышча без распiсанай да драбнiцаў афiцыйнай дагматыкi, абавязковай для ўсiх.

Вось і выходзіць, як у Леанiда Дайнекі ў ягонай фантастычнай аповесцi “Чалавек з брыльянтавым сэрцам”, дзе грамадства будучынi мае цiкавую гiстарычную памяць: людзі памятаюць пра Радзiвiла Сiротку, але, як вынiкае з фiналу, забыліся пра падзеi другой сусветнай вайны. Гэта што ж павiнна ў Беларусi здарыцца, каб адбыўся такі пераварот? Мусiць, пiсьменнiк палiчыў, што простая адсылка да сакралiзаваных у савецкую пару падзеяў вырашае ўсе праблемы намаляванай iм досыць эклектычна Эры Плюралiзму.

Тыя ж карані мае схільнасць нашых пісьменнікаў пазбягаць усяго спрэчнага, абмяжоўвацца апісаннем дачыненняў асобы з найблiжэйшым колам сваякоў i калегаў у межах добра знаёмага побыту. Аўтарам страшна выпускаць герояў у шырокi свет. Яны самі не ведаюць, як у гэтым свеце паводзiцца. Ды здарылася непапраўнае: межы айкумены ўшчыльную наблiзiлiся да нашых вокнаў. На кавалку, у якiм захаваўся ранейшы зразумелы парадак, засталiся “бессэнсоўнасць, безнадзейнасць i нязнойдзеныя жыццёвыя арыенцiры”. Кастусь Травень у згаданым вышэй артыкуле ў “Нашай Ніве” горка iранiзуе: “Верагодна, нiхто з iх [пiсьменнiкаў] не займаўся прыватным бiзнесам, не езьдзiў з хатулямi ў Стамбул цi Беласток... не дзёрся апантана ў парламент... не спакушаў файную чужую прыгажуню. Дык аб чым пiсаць?”

Пiсьменнiку не абавязкова асабiста праходзіць праз усё, што ён апісвае ў сваім творы. (Страшна падумаць, хто б у такім раскладзе пiсаў дэтэктывы.) Але, мяркуючы па тэкстах, кругагляд, абазнанасць, сфера зацiкаўленняў сярэдняга сучаснага творцы невытлумачальна вузкiя ў параўнаннi з кругаглядам, абазнанасцю i сферай зацiкаўленняў сярэдняга чытача. Выключэннем, якое толькi падмацоўвае слушнасць закiдаў сп. Травеня, можна лiчыць хіба “бiзнесовыя” апавяданнi Леанiда Маракова (“Iнтуiцыя”, “Самы нiжнi Тагiл”). Поспеху паспрыяў, вiдавочна, асабiсты досвед аўтара. Аднак у апавяданнях прысутнiчае не толькi аўтэнтычная атмасфера, але й дакладная аўтарская ацэнка кожнага персанажа i з’явы — вынiк асэнсавання перыпетыяў чаўнакоўскага жыцця. Не здзiўляе, што ў iншых апавяданнях той жа аўтар гэтак жа ўпэўнена разглядае далёкія падзеi сталiнскiх часоў.

Юры Станкевiч грунтуе свае творы на фiласофii, якую з першага ўражання можна было б палiчыць за ксенафобiю: “Штогод, штомесяц, штодня мангалоiдныя лейтэнанты i капiтаны бралi з гарадка данiну — дзевак у жонкi” ⁶. Але не так усё проста: Станкевiч акцэнтуе чыста бiялагiчныя падставы чалавечых паводзiнаў. Гэткi рэдукцыянiзм — антыпод Караткевiчавага ўзнёслага нацыяналiзму. У вынiку свет паводле Станкевiча набывае рысы антыўтопii. Аднак, нягледзячы на непрывабнасць такога свету, ход аўтарскай думкi трымае чытача, бо пiсьменнiк глыбока прадумаў сваю канцэпцыю, паслядоўна яе вытрымлiвае. Гэты творца вызначыўся адносна рэалiяў новага ладу жыцця па-свойму, але цвёрда. І матэрыял паддаецца ягонай волi, што адзначаюць самыя суворыя крытыкi.

Паслядоўна вытрымлiваецца iдэйная лiнiя ў гiстарычных творах В. Iпатавай (нават канфлiктуючы з гiстарычнымi рэалiямi ў “Альгердавай дзiдзе”), апавяданнях Л. Маракова з цыклу “Непамяркоўныя”. Такія творы не расчароўваюць чытача. Варта яшчэ згадаць раман А. Пашкевiча “Пляц Волi”, аповесць “Нiчые” А. Федарэнкi, якая сталася заўважным крокам у мастацкiм асэнсаваннi падзеяў Слуцкага збройнага чыну. Абодва творы будуць мець i прыхiльнiкаў, i антыпатыкаў. Аднак нельга адмовiць iм у насычанасцi фактамi: аўтарскiя ацэнкi не бяруцца з паветра.

Вернемся да сумнага — да таго, што дзеянне ў большасці твораў, як i раней, мае вельмі вузкія геаграфiчныя рамкі. У перадваенным даведнiку для афiцэраў Чырвонай Армii сярэдняя даўжыня падарожжаў насельнiкаў Літвы вызначалася ў 50 км. Гэтаксама перасоўваюцца і героі беларускiх твораў. Найбольш папулярны маршрут “горад — мая вёска” ды “кватэра — крама”. Нiякай экзотыкi, замежных вандровак, далёкiх падарожжаў. Калi пiсьменнiк усё ж выносiць дзеянне ў заморскiя краiны, то цалкам iгнаруе нагоду апiсаць заморскiя рэалiі (А. Дашкевiч. Карфаген. // Крынiца. 2001, № 2).

Сюжэтным канструкцыям уласцiвая гэткая ж немудрагелiстасць. Незразумела, чаму беларускаму чытачу адмаўляюць у патрэбе здзiўляцца. Не магу прыгадаць вялікага твору апошнiх гадоў, у якiм аўтар iмкнуўся б заiнтрыгаваць чытача, падтрымлiваючы да перадапошняй старонкі атмасферу таямнiцы. Нават у дэтэктывах Ф. Сiўко (“Апошняе падарожжа ў краiну лiваў”) найбольш iнтрыгуе назва кнiжкi. Далей — нiякiх нечаканасцяў.

3.

Светапоглядная нявызначанасць, пра якую казалася вышэй, штурхае аўтараў тлумачыць паводзiны чалавека самымі прымiтыўнымi эмацыйнымi iмпульсамi. Утварыўся нават пэўны стандарт. Напрыклад, раман А. Пашкевiча “Пляц Волi”, асаблiва першая частка: рацыянальныя палiтычныя матывацыi герояў саступаюць вызначальную ролю рамантычнаму патрыятызму. Цi сцэнiчны “блакбастэр” “Князь Вiтаўт”: найважнейшыя падзеi палiтычнай гiсторыi пададзены гэтак, быццам адзiным іхным рухавiком былi эмоцыi. Жарсцi, жарсцi — а дзе разлiк, планаванне, развагi, логiка? “Засмучае... сюжэтная пустата сучасных беларускiх тэкстаў. Я маю на ўвазе не проста наяўнасць падзеi ў творы, а пэўную аўтарскую задуму, канцэптуальнасьць, iснаванне стылёвай лiнii, ад якой, калi яна ёсць у тэксьце, заўсёды бывае адчуванне ментальнай сувязi з аўтарам, пачуццё перадачы iм асаблiвага светапогляду i адчування таямнiчага сэнсу”, — зазначае тая ж А. Бiзяева на http:\\litara.net. Каб перадаваць светапогляд, трэба яго сфармуляваць. Мо ва ўласнай разгубленасці крыецца прычына таго, што пiсьменнiкi больш схiльныя апеляваць да эмоцый, а не да iнтэлекту чытачоў?

Розум адпачывае. А шкада. Справа не ў пераборы жарсцяў (наўрад цi жарсцi могуць шкодзiць займальнасцi), не ў замкнёнасцi ў межах усiм добра вядомага побыту і нават не ў нейкiх фармальных прыкметах, якiя апраўдана i неапраўдана звязваюць з постмадэрнiзмам. Назiраецца ўстойлiвая схiльнасць абiраць самы прымiтыўны з усiх магчымых варыянтаў увасаблення задумы ў тэкст. “Нашыя пiсьменнiкi нiбыта iмкнуцца адно замацаваць за сабой, “закапiрайцiць” цiкавую iдэю, незвычайны сюжэт, а на тое, каб развiць iх у больш-менш грунтоўны твор, часам не стае цi то энтузiязму, цi то намаганняў, а можа, i таленту”, — адзначае А. Бізяева.

На мой погляд, справа хутчэй у адсутнасцi звычкi. Змены апошніх гадоў амаль не змянілi спосабу дачыненняў беларускага пісьменніка з чытачом. Савецкага літаратара, паслухмянага кожнаму слову партыйнага кіраўніцтва, пацясніў больш свабодны ў самавыяўленнi творца — якi пачуваецца свабодным у тым ліку і ад абавязку заваёўваць аўдыторыю. Гэтыя людзi адстойваюць сваё права не зважаць на чытача, “ствараць ды атрымлiваць асалоду ад кожнага моманту натхнення” ⁷. Кола крытыкаў, якiя звяртаюць увагу на неабходнасць рабіць творы перадусім чытэльнымі, інтрыгоўнымі, захапляльнымі, — нешматлiкае i неактыўнае ў публiчнай дыскусii (калi падставы гаварыць пра дыскусiю ўвогуле ёсць: “ЛiМ”, “Наша слова”, “Наша Нiва” такіх падставаў не даюць). Для пiсьменнiкаў як сацыяльнай групы з амбiцыямi грэбаванне чытачом не можа не мець згубных наступстваў.

4.

Былы галоўны рэдактар “Полымя” С. Законнiкаў на радыё “Свабода” адказвае на пытанне журналiсткi “Каго вы бачыце чытачом свайго выдання?” — “Перадусiм гэта настаўнiк”.

Лагiчна арыентавацца на таго, хто чытае шмат i па сваёй волi, бо такі чытач непазбежна будзе прыахвочваць і iншых. Але хто шмат чытае, той мае густ i сякi-такi кругагляд, той будзе патрабавальным. І ці могуць такому чытачу спадабацца творы, разлічаныя на патрэбы сярэдняй школы?

Незвычайна шкодзiць беларускай літаратуры гэтая асвечаная традыцыяй стаўка на школу. Нават не на школу, а на праграму па беларускай літаратуры. Мо сп. Законнiкаў мае на ўвазе настаўнiка фiзiкi? Геаграфii? Фiзкультуры? Усiх разам? Не — адно беларускай мовы й лiтаратуры. Ён — Настаўнiк. Iншым чытаць па-беларуску... неабавязкова?

А задачу абслугоўвання двух школьных прадметаў абрала сабе ладная частка лiтаратараў. Жахлiва, што гэта не бянтэжыць сп. Законнiкава цi спн. Канапельку, былую галоўную рэдактарку “Крынiцы” ⁸. Ганебная канцэпцыя “па-беларуску — толькi пра гiсторыю i культуру”, адкiнутая больш прагрэсiўнымi коламi iнтэлiгенцыi, вяртаецца ў выкананнi... цяпер ўжо былых рэдактараў лiтаратурных часопiсаў. Зрэшты, сп. Законнікаў працуе над стварэннем новага выдання.

Больш сучасны, але ня менш аблудны метад — падкрэслена разлiчваць на вузкае кола чытачоў. Можна сцвярджаць, як Адам Глобус ⁹, што творы пiшуцца для сцiсла акрэсленай малой групы маладых мастакоў, але наўрад цi яго засмучае, што ягоныя творы чытаюць i iншыя людзi. Я не веру ў iснаванне беларускага пiсьменнiка, якi б лiчыў, што ягоную кнiжку прачыталi ўсе, для каго ён яе прызначаў, тым больш — усе, для каго яна прыдатная. Iснуюць розныя трактоўкi, што такое “шмат чытачоў”, але цяжка паверыць, быццам сённяшнi попыт на беларускую лiтаратуру можа задаволiць каго-кольвек з пiсьменнiкаў. Iншая справа, не кожны гатовы ахвяраваць часткаю творчай свабоды, каб дагадзiць аўдыторыi, большай за купку асабiстых сяброў.

А менавіта на такую аўдыторыю былі разлічаныя шматлікія беларускамоўныя тэксты апошніх гадоў. У выніку ў нашых часопісах раз-пораз трапляеш на бязглуздзiцу ды безгустоўнасць з адценнем непрыстойнасцi (Пiнхасiк Андрэй. Блiн якая сексапiльнасць // ARCHE. 2001. № 1) або нудоту, замаскаваную пад iнтэлектуальнасць (А. Астраўцоў. Не казка, а мiф // Крынiца. 2001. №№ 3, 4, 6). Лiтаратурная нiва дорыць не дэлiкатэсы, а пустазелле цi нейкi малаядомы турнэпс.

Аўдыторыя, гатовая купляць i чытаць, хоць i не абавязаная да гэтага сваёй прафесiяй, ёсць. Гэта звычайныя людзi — плацежаздольныя, адукаваныя, патрыятычныя, не расчараваныя ў жыццi. Iх можна толькi зацiкавiць. Іншага шляху да iхнага вольнага часу, iхных грошай, сэрцаў i розумаў няма. Але прыахвочваць нашмат цяжэй, чым прымушаць, як адзначаў яшчэ Пісараў. Для гэтага трэба, прынамсі, шанаваць густы чытача. Аўдыторыя, якая мае грошы і ахвоту чытаць, бярэ ў рукi кнiгі найперш для адпачынку. І не варта глядзець на гэта з пагардай. Наўрад цi можна чакаць, што пасля напружанага працоўнага дня чалавек будзе шукаць сабе цяжкага чытва, ды яшчэ вышукваючы яго ў няўлоўных (ведаю з уласнага досведу жыцця ў Горадні) “незалежных распаўсюднiкаў”. Тым часам, постсавецкiя гады амаль не змянiлi сiтуацыі з дэтэктывамi ды iншымі творамі вострасюжэтных жанраў, што карыстаюцца выдатным попытам пэўнага кола чытачоў. Адзiнкавымi тэкстамi прадстаўленая і фантастыка (гл. агляд у: Полымя. 2001, № 10). Занядбаны, зведзены да патрыятычнага маралізатарства сусветна папулярны жанр біяграфii.

Сёння рэльефныя пераканаўчыя вобразы беларусаў лягчэй сустрэць у мемуарнай i дакументальнай лiтаратуры, чым у мастацкіх творах (што ў чарговы раз нагадвае пра недастатковую працу нашых пісьменнікаў з гістарычнымі крынiцамі). Незаслужана забыты ў нас псiхалагiзм, хоць стварэнне папулярнага, прыцягальнага, культавага героя вымагае выкарыстання псiхалагiчнага iнструментарыю. У ягонай адсутнасці, на мой погляд, крыюцца прычыны слабасці большасці белетрызаваных біяграфій знакамiтых дзеячоў нацыянальнага Адраджэння, што з’явіліся за апошнія гады. Яны заўсёды выходзяць нібы падзеленыя на “чалавека” i “беларуса”. Кастусь Езавiтаў у рамане А. Пашкевiча “Пляц Волi” ажывае, робiцца цэльнаю асобай хiба ў апошнiм радку, калi, трапiўшы ў савецкi палон i даведаўшыся, што здраднiка, якi яго прадаў, завуць не Багдановiч, вымаўляе з палёгкаю: “Дзякуй богу!”

Як тут не згадаць Караткевіча? Ягоныя героі — гэта звычайныя людзі, якiя, дзякуючы найлепшым рысам свайго нацыянальнага характару, з гонарам выходзяць з незвычайных сiтуацыяў. З такімі персанажамі з лёгкасцю самаідэнтыфікуецца чытач. У гэтым — звычайнасці герояў і незвычайнасці сітуацый — і заключаецца сакрэт іх поспеху.

5.

Творцы беларускай лiтаратуры анiяк не хочуць рабiцца вытворцамі. Адсюль iхнае вечнае бурчанне на адрас масавай i камерцыйнай лiтаратуры. Нейкi засцянковы комплекс перашкаджае iм ствараць прадукт, арыентаваны на спажыўца. А спажывец у краіне ўжо вырас: гэта добраахвотны чытач з сярэдняга класу, які хоча пачувацца беларусам. Не залічацца да ніжэйшага гатунку творы таго, хто будзе сумленна й адказна абуджаць у гэтым чытачу смак да жыцця (паводле Мiлаша Формана: казаць праўду, але не даваць нудзiцца). Узнагарода такому пісьменніку будзе большаю, чым лiтаратурная прэмiя: людзi будуць з асалодаю цытаваць яго ў размовах, як цяпер цытуюць Караткевiча. “У той дзень я высакародна араў сваё поле”. Калi ж надыдзе той дзень?