1–2003
» да Зьместу «

Расейскае пытаньне
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

ліставаньне

 
Лісты Яна Станкевіча
да Антона Адамовіча ^*
 (Працяг)

---

20.І.45

Дарагі сябру,

учора я паслаў Самым (гэта ня значыць, што я адкідаю “Ваша”) ліст, а сядня пасылаю разгляд радзімы словаў із каранём “гляд” і “зір”. Шкада, што яшчэ ня маю разгляду радзімы з каранём “цем” (цеміць і пад.), бо яны блізкія значаньням да менаваных. Мо’ што з пасыланых згодзіцца да вайсковае тэрмінолёгіі. А як будзеце маці час і ахвоту, дык прачытайце ўсё ўважна, парабеце свае зацемкі і зацемкі прышлеце мне, пры гэтым пасыланага машынапісу мне не варачайце, а толькі назавеце слова й пакажэце бачыну.

Жыве Крыўя!

Я. Станкевіч

Глядзець і назіраць

У мове крывіцкай “наглядаць” і аднакарэньня зь ім маюць значаньне балей меней актыўнае, зьвязанае з большай або меншай работаю, тым-жа часам значаньне дзеяслова “назіраць” і аднакарэнных ізь ім пасыўнае, значыцца, адказуючае пайму “observatio”, “наблюдение”. Ляпей гэта будзе відаць із разгляду цэлых групаў словаў із гэтымі каранямі.

Глядзець — п. patrzeć, м. смотреть. Аднаразны (м. “однократный”) дзеяслоў ад “глядзець” ё

Глянуць — п. spójrzeć, м. взглянуть і напару (часамі) “посмотреть”. Дыкжэ дзеля таго што м. “взглянуть” із сваім прэфіксам вз энэргічнейшае за нашае “глянуць”, апошняе перакладаецца м. “посмотреть”. Загадны лад ад “глядзець” ё “глядзі”, а ад “глянуць” — “глянь”. “Глянь” ё баржджэйшае, энэргічнейшае за “глядзі”. Ёсьць у загадным ладзе й “гля”, здаецца, з аслабленым мамэнтам загаднасьці.

Гледзячы — п. patrząc, м. смотря, глядя. Ёсьць і

Глядзеньне — п. patrzenie, м. смотрение. Адгэтуль, як ад “насіць, нашэньне” ё “нашэньнік” (п. tragarz, м. носильщик), “нашэньніца”, ад “грабіць, грабеньне” — “грабеньнік, грабеньніца”, ад “прасіць” — “прашэньнік, прашэньніца” (п. proszący, -ca, suplikant, -ka, м. проситель, -ница), так той, тая, што глядзіць, будзе

Глядзеньнік, глядзеньніца — п. widz, м. зритель. Магчыма такжа й “глядач” як “сякач” — той, хто сячэ лес, як “капач” — хто капае зямлю; не перашкаджае гэтаму тое, што ё такжа снадзівы “капач” і “сякач”.

Гледзішча — п. punkt widzenia, м. точка зрения. “З гледзішча” — z punktu widzenia, з точки зрения.

Агляд — п. obejrzenie, przegląd, м. осмотр. Пайшлі на агляд жыта. Кр. сл. Чэрв. Адгэтуль

Агляд — п. przegląd, rzut oka, м. обзор, обозрение.

Агледзіны — п. oględziny, м. смотрины. Нашы паехалі на агледзіны аж у Дукору (Там-жа). У тым-жа значаньню кажацца й “аглядзіны”.

Аглядацца — ск. аглянуцца — п. oglądać się, obejrzeć się, м. оглядываться, оглянуться.

Аглядаць, ск. агледзіць — п. oglądać, obejrzeć, м. осматривать, осмотреть. Архітэкт аглядаў, агледзіў царкву. “Аглядаць, агледзіць” ужываецца яшчэ ў значаньні “прыводзіць, прывесьці штось да добрага стану, прыкладам, аглядаць, агледзіць назіму хату, будынкі, вульлі, зн. направіць, забясьпечыць, каб не праходзіла сьцюжа, каб не працякалі і пад. Апрача таго, “агледзіць” адказуе яшчэ п. “wypatzeć”, м. “высмотреть, подсмотреть”. Нехта агледзіў маю схоўку. 357 ^*.

Аглядáны — п. oglądany, м. осмотриванный, осмотриваемый. Шкода аглядана. 357.

Агляданьне — 1) oglądanie, осматривание, 2) dogląd, присмотр, призор, двор пакінуў на чужое агляданьне. 357.

Агледжаны — 1) obejrzany, осмотренный. Шкода агледжана. 2) прыведзены да добрага стану. Пчолы агледжаны. 357. Твае сані не агледжаны добра. 357.

Аглядáцца — ск. агледзіцца — 1) папраўляць свой матар’яльны стан, папраўляць сваю гаспадарку. Маладыя нашы патроху аглядаюцца, ужо агледзіліся каля сябе. 2) м. “быть осматриваему”. У нас і звычаю такога няма, каб аглядаліся стагі. 357.

Апрача таго, “агледзіцца” ўжываецца ў гэткіх двух значаньнех:

1) азнаёміцца з абступаючымі спакменямі (прадметамі), прывыкці. Не хацеў жыць у нас, а цяпер агледзіўся; прывык. 357. 2) у значаньню блізкім да “ахамянуцца, схамянуцца” (п. spostrzeć się, м. “спохватиться”. Агледзіўся, ды ўжо позна. 357.

Калі дзеяслоў “аглядацца, агледзіцца” датычыць хатняе работы, дык ён знача тады “рабіць воглядку”. Да “воглядкі” жаноцкай у сялянскай хаце належыць: заслаць ложкі, падмесьці хату, накарміць хатніх, сьцерці із столу, лаваў, памыць судзьдзё, замяшаць і даць сьвіньням, каровы падаіць і пад. “Воглядка” мужчынская вельмі малая. Узімку да яе належыць: напаіць жывёлу і даць жывёле. У гэтым значаньню словы “Аглядацца, агледзіцца, воглядка” запісаны ў пав. Ігуменскім, Койданаўскім, Ашмянскім і інш. Паедзем пад вечар, а не-то заўтра раніцою, — так сказаў ды пайшоў ён аглядацца. Скончыў воглядку Юстап — перасьціхла і мяцеліца. Калюга: Нядоля Заблоцкіх. Ужо вечар: трэба пайсьці аглядацца. (Кр. сл. Чэрв.). Шмат воглядкі ў гаспадыні: пакуль агледзіцца, дык і жаць ісьці пара. (Ашм. павет.) Дык гэтае значаньне словаў

Аглядацца, агледзіцца (у хаце, дома) п. sprzątać, м. делать уборку (в домашнем обиходе).

Воглядка — sprzątanie, уборка (в домашнем обиходе).

Як ад “дагляд, нагляд” паўсталі ў народнай мове “даглядніца, наглядніца”, так ад “воглядка” будзе “воглядніца” — тая, што аглядаецца (у хаце), м. уборщица. У русыфікатарскім жаргоне, каторы маскоўскія бальшавікі прынукалі ўжываць Крывічоў, было “прыбіраньніца”, але крывіцкае “прыбіраць” не адказуе м. “убирать”, але м. “украшать”, дык “прыбіраньніца” тая, што прыбірае (“украшает”).

Аглядны — належачы да агляданьня чаго. Аглядныя камісянты яшчэ не зьяжджаліся. 358.

Дагляд — п. opieka, staranie, м. призор, уход. Дагляду няма ніякага. 137.

Без дагляду — м. без ухода, без призора.

Бездаглядны — м. беспризорный. “Бездаглядныя” (прыкладам, дзеці) — “беспризорные”.

Даглядаць — як 1) п. doglądać, м. присматривать (за чем), досматривать. Дагляд дай рою, каб ня ўцёк. 137. Бацька нейдзе даглядае жывёлу. (Кр. сл. Чэрв.) 2) “даглядаць хворага, дзяцей” і пад. адказуе маск. “ухаживать” (за больным, ребятами). А што яна робіць, толькі дзяцей даглядае. Кр.сл. Чэрв.

Дагляданы — п. doglądany, м. присматриваемый. Ня так было даглядана дзіцё, як трэба было. 137.

Дагледзіць — п. dopatrzeć, zaopiekować się, dopilnować, м. присмотреть, досмотреть, не потерять из вида. Мы паедзем на кірмаш, а ты дагледзь нашыя дзеці. Ашм. пав. Дзіцё не дагледзіў, як умерла. 137. Дагледзь, куды ён ходзіць. 137.

Дагледжаны — п. dopatrzony, dopilnowany, м. присмотренный, досмотреный. Усё будзе дагледжана, як трэба. 137.

Даглядны — 1) што можна лёгка дагледзіць. Даглядная пожня. 137. 2) любячы, умеючы даглядаць. Даглядны хлопец. 137.

Дагляднае — плата за дагляд. Дасі дагляднага, дык буду даглядаць. 137.

Дагляднік, -ца — той, тая, хто даглядае. На даглядніка не спадзявайся, а сам даведавайся. 137.

Нагляд — п. nadzór, dozór, м. надзор, надсмотр.

Нагляднік, жанчына — “наглядніца” — п. dozorca, -czynia (“więzienny” і пад., але “dozorca domu” ня будзе “нагляднік”), м. надзиратель, -ница, смотритель, -ница, надсмотрщик, -ица, надзорщик, -ица.

Наглядніцкі — п. nadzorczy, м. надзирательский, смотрительский, надсмотрщический.

Нагляднічыха — жонка нагляднікава;

Наглядаць — dozorować, м. надзирать, надсматривать.

Нагледзіцца — п. napatrzyć się, м. насмотреться.

Нагледжаны — п. upatrzony, м. высмотренный. Гняздо нагледжанае. 302.

Нагледзіць, многаразны, ляпей — [неразборліва], дзеяслоў “нагледжаваць” — opatrzyć, wypatrzeć, высмотреть. Нагледжаваць, нагледзіць сабе заручніцу. 302.

Недагляд — п. niedopatrzenie, niedozór, м. недосмотр. Дзе недагляд, там усяды наклад. 330. Ад недагляду пчолы пагінулі. 330.

Ненагляда — м. ненаглядная.

Пагляд — п. spójrzenie, м. взгляд. Дурны маець пагляд. 436. Кажнае маладое баіцца пагляду. 436. Адгэтуль і ў значаньню пераносным, як пагляд на якую справу, як сума перакананьнеў — нацыянальныя, рэлігійныя пагляды. Дык яшчэ

Пагляд — 1) п. zdanie, м. мнение. Які твой пагляд аб гэтым чалавеку? 2) п. pogląd, м. взгляд. Пагляды вырабляюцца ўзгадаваньнем. Як у мове маскоўскай два значаньні слова “взгляд” пазнаюцца з контэксту, так у нас із контэксту пазнаюцца тры значаньні слова “пагляд”. Напару, калі перакананьне (м. убеждение) аб чым слабое, малапэўнае, дык п. “zdanie” м. “мнение” можа пакрывіцку перадавацца словам “думка”, хоць звычайна “думка” адказуе п. і м. “мысьль”.

Паглядаць — п. spoglądać, м. посматривать, поглядывать. Скоса паглядае на нас. 436. Паглядаць на неба, назад, на дзяўчыну. 436.

Паглядзець — дзеяслоў ск. (скончанага трываньня) ад глядзець — 1) п. popatrzeć, zobaczyć, м. посмотреть, 2) м. постеречь, присмотреть. Паглядзі тут майго малога. 436.

Пагляднае — плата за дазвол паглядзець. Пакажу, калі дасі пагляднага. 436.

Пагляданьне — spoglądanie, посматривание, поглядывание. Работа ня любіць пагляданьня на бакі. 436.

Паглядны — паказаваны, даваны паглядзець. Не пагляднае, не пакажу. 436. Паглядны гасьцінец (кажацца на сьмехі, знач. паказаны, але ня даны).

Адгэтуль яшчэ “паглядны, паглядная” (лекцыя, мэтода навукі, вучэньня) — п. poglądowy, м. наглядный.

Паглядна (прыкладам вучыць) — п. poglądowo, наглядно.

Пагляднасьць — poglądowość, наглядность.

Адгэтуль пагляд на сьвет будзе

Сьветны пагляд — п. światopogląd, мировозрение.

Зацемлю, што

Сьвет — п. świat, м. мир, вселенная, а прыметнік ад яго

Сьветны — п. światowy, м. мировой, вселенный. Вялейскі павет.

Паглядзецца — п. zobaczyć, przejrzeć się, м. посмотреться. Паглядзішся, што на маім будзе. Кр. сл. Чэрв. Ашм. пав. Ну паглядзіся цяперака ў люстарка, які ты харошы. Там-жа.

У слоўніку Насовічавым 436 ё яшчэ

Пагледзіць — п. zauważyć, м. заметить. Каго ты там пагледзіў? Не пагледзіў таго, як ён гэта зрабіў.

Падглядаць, падгледзіць — 1) м. подчищать, подрезывать (говоря о пчолах). Пара падглядаць, падгледзіць пчолы. 440. Сьцяпан падглядае пчолы. Кр. сл. Чэрв.; 2) п. podglądać, dostrzegać, м. подсматривать, подмечать. Падгледзіць чужую схоўку. 440. Падгледзь, куды ён часта ходзіць. 440. Прыцікаўся ды падглядае, што мы робім. Кр. сл. Чэрв. Нехта падгледзіў, дзе ляжалі грошы, ды ўкраў. Там-жа.

Падгледзены, падгледжаны — 1) м. подрезанный, подчищенный (о пчолах). Пчолы кімсь падгледзены, пласты чатыры выразаны. 440. 2) п. podpatrzony, м. подсмотренный, подмеченный. Схоўка наша падгледзена, падгледжана. 440.

Перагляд — 1) п. przejrzenie, м. пересмотр. 2) разгляд другім наваротам таго самога.

Пераглядаць — п. przeglądać, м. переглядывать, пересматривать.

Перагляданы — п. przeglądany, пересматриванный, пересматриваемый.

Перагледзіць — п. przejrzeć, переглядеть, пересмотреть.

Перагледжаны — п. przejrzany, пересмотренный.

Перагляданьне — п. przepatrywanie, przeglądanie, м. пересматривание.

Перагледзіны — агледзіны, аглядзіны. Бацька паехаў у пераглядзіны да маладога. Ашм. павет.

Прыгляд — 1) п. dogląd, dozór, м. присмотр. Работнік без прыгляду нярупатлівы 499. 2) прынуканьне, прашэньне частуючы есьці, піць. Усяго было, але прыгляду ня было. 499.

Прыглядаць, прыгледзіць — п. doglądać, присматривать. Прыглядай, прыгледзь дзіцё, каб не звалілася з лаўкі. 498.

Прыглядацца, ск. прыгледзіцца — п. wpatrywać się, м. присматриваться. Прыглядаешся, як-бы пазнаеш. 498. Прыгледзіўся дый пазнаў. 498.

Прыгледзіцца — 1) гл. прыглядацца, 2) п. przypodobać się, приглянуться. Дзеўка прыгледзілася мне. 498. 3) аслабці зрокам. Вочы мае прыгледзіліся ўжо. 498. 4) п. rozpatrzyć się, м. осмотреться. Як прыгледзімся, дык і жыць будзем. 498. Блага, пакуль прыгледзімся. 498.

Прыгляднік, -ца, прыгледнік, -ца — п. dozorca, -czyni, м. присмотрщик, -ца. На прыгледнікаў не спадзявайся, а сам прыгледзь. 498. Дзе прыгляднікаў шмат, там парадку мала. 499. Хто цябе паставіў прыглядніцаю на намі? 499.

Прагляд — п. przejrzenie, przeoczenie, niedopatrzenie, м. просмотр, недосмотр, пропуск мимо ушей. За прагляд рою пакараць цябе трэба. 521. Нябось, ня дам прагляду. 521.

Прагледзіць — 1) прашукаць зрокам. Прагледзь сваіх між народам, можа лучыцца хто. 521. 2) прапушчаць зрокам. Прагледзь іх, куды яны йдуць. 521. 3) гледзячы ня ўбачыць, упусьціць з аччу, прапусьціць. Не прагледзь рою. 521. Другі рой прагледзіў 521. 4) Марыць, псаваць вочы даўгім глядзеньням. Вочы свае прагледзіла я, пакуль ты зьвярнуўся. 521. 5) п. przejrzeć, м. проглянуть. Вочы засыпала, ледзь прагледзіў. 521.

Разгляд — п. rozbiór, rozpatrzenie, roztrząśnienie, м. разбор (дела), рассмотрение. У сыботу будзе разгляд нашае справы ў судзе.

Разглядаць, разгледзіць — п. rozpatrywać, przeglądać, roztrząsać, rozpoznawać, рассматривать, разглядывать, разбирать, обсуждать. Суд разглядаў іхную справу. Разгледзілі колькі навуковых пытаньнеў (п. “kwestia”, м. “вопрос”). Разглядай цяпер коні, каторы твой. 547. Што вы тут добрае разглядаеце, разгледзілі? 547.

Разглядацца, разгледзіцца — п. rozglądać się, rozpatrywać się, м. разглядываться, осматриваться. Разглядайся, разгледзь добра, ці туды мы едзем. 547. Разгледзіўся я, аж гэта ня мой кажух. 547.

Разгляданы — п. rozpatrywany, przeglądany, roztrząsany, rozpoznawany, м. рассматриванный, рассматриваемый, обсуждаемый.

Разгледжаны — п. rozpatrzony, roztrząśnięty, м. рассмотренный, обсужденный. Здаецца, дарога добра разгледжана. 547. Між разгледжанымі рэчмі нічога свайго не пазнаў. 547.

Разгляданьне — п. rozpatrywanie, przeglądanie, roztrząsanie, rozpoznawanie, м. рассматривание, обсуждение, разбирательство.

Углядаць, ск. угледзіць — п. postrzegać, uważać, м. усматривать, примечать. Углядай, як яны паедуць. 46. Ня ўгледзілі, як час прайшоў. 46. Ня ўгледзіш яго, куды ён ходзіць. 46. Здаецца, што “угледзіць” адказуе яшчэ п. dopatrzeć, м. досмотреть.

Углядацца, ск. угледзіцца — 1) п. wpatrzywać się, wpatrzyć się, przyglądać się, przypatrzywać się, м. всматриваться, всмотреться, пристально смотреть на кого или что. Углядаешся, быццам у знаёмага. 46. 2) мыляцца пазнаючы. Вашэць угледзіўся; то не вашэцін конь, а мой собскі. 46.

Угледжаны — п. postrzeżony, zauważony, м. примеченный. Рой ня ўгледжаны ўцёк. 650.

Выгляд — п. zewnętrzność, powierzchowność, м. наружность, внешность. Гарэцкі: Нев. беларуска-маскоўскі слоўнік. “На выгляд” — м. на взгляд. Конь на выгляд добры. 80.

1. Выглядаць — п. wyglądać, м. выглядеть, представляться на взгляд. Дзеўка выглядае хораша. 80.

2. Выглядаць, ск. выглядзіць — 1) п. wypatrzywać, podglądać, wypatrzyć, м. высматривать, подсматривать что. Што ты тут выглядаеш, можа ўкрасьці што выглядзіў? 80. Выглядзілі каня дый укралі. 80. Выглядаць, выглядзіць жонку. 80. 2) п. wyglądać, wyjrzeć, м. выглядывать, выглянуть. Выглядае з-за вугла. 80.

Заглядаць — п. zaglądać, м. посматривать. Куды ты заглядаеш? 164.

Заглядацца, ск. загледзіцца — 1) п. zapatrywać się, zapatrzeć się, gapić się, м. засматриваться, зевать. Не заглядайся нікуды, часам загледзішся, а тут з возу сьцягнуць што. 164. 2) п. patrzeć z zazdrością, м. смотреть с завистью. Не заглядайся на чужое дабро. 164.

Загледзіць — п. podpatrzeć, м. подсмотреть. Ён ужо тут нешта загледзіў. 164.

Заглядуха — харошая, складная жанчына. Узяў жонку заглядуху. 164.

Згледзіць — 1) п. dojrzeć, м. чуть завидеть. Толькі згледзіў бацьку, дык і пабег к яму. (Кр. сл. Чэрв.). Чорт яго згледзіць, куды ён бегаець. 202. 2) страціць гледзячы. Пчол глядзелі дый згледзілі. 202.

Згледзіцца — гледзячы мыляцца пазнаючы, прыняць кагось, прыкладам, за Пятровіча, калі ён Сідаронак. Ашм. пав. Таго-ж значаньня “укляпацца”. Там-жа.

З вышпрыведзенага матар’ялу можна было пераканацца, што, як зацемлена на пачатку гэтага артыкулу, значаньне словаў із каранём “гляд” зьвязана з работаю, наагул із актыўнасьцю, а тыя із словаў, што займаюць цэнтральнае месца ў гэтым матар’яле, як “агляд, аглядзіны, воглядка, дагляд, нагляд, пераглядзіны”, адзначаюцца ладнай актыўнасьцю, чаго нямашака ў поймах, выказаных польскім (з лацінскае) obserwować, obserwacja і м. “наблюдать, наблюдение” і пад.

Апрача таго, вышменаваныя словы маюць шмат значаньнеў, мноства розных значэльных адценьняў, і калі-б мы прыдавалі ім яшчэ значаньне “наблюдать” і пад., дык стварылі-б блытаніну, хаос.

Разгледзім цяперка словы з каранём “зір”, “зер”, “зор” (і, е, о — гэта розныя ступені самагуку).

Зіркаць — п. zerkać, м. стрелять глазами, бегать взглядом. Нечага зіркае ён па куткох. Кр. сл. Чэрв. Паміж “зіркаць” і “паглядаць” тая розьніца, што паглядаем памалей і ўважней, а зіркаем надта борзда, але няўважна.

Зірнуць — п. zerknąć, м. быстро взглянуть. Крывіцкае “глянуць” не такое борздае, як маск. “взглянуть”, але “зірнуць” баржджэйшае за гэта маскоўскае, але не такое ўважнае, як “глянуць”. Зірні ты сюды. Кр. сл. Чэрв.

Зір, зірк — выклічнікі ад дзеяслова “зіркаць” — м. “глядь”. Абодва ўжываюцца дзеля абазначаньня барзьдзіні, быстрыні пазіраньня. Зір назад і паблядзеў. 208. Зірк — ды нічога ўжо няма. Кр. сл. Чэрв.

Зíркі — п. bystrooki, spostrzegawczy, м. зоркий, наблюдательный (у дачыненьню да людзёў). Тваё вока зіркае, здалеку зерыць. 208.

Зéрыць, зьзéрыць — “посматривать вкось” 208. Куды ты зерыш? 208. Нешта ты там зьзерыў. 208.

Зéркі (толькі ў мн. ліку) — 1) п. ślepie, м. глаза. Толькі пралупіў зеркі дый за хлеб, не памаліўшыся Богу. 208. 2) зоркі. Ясныя зеркі на двары. 208. 3) Іскры. Удырыўся, ажно зеркі пасыпаліся з аччу. 208.

Зазéрыць — п. podpatrzeć, wyszpiegować, м. подсмотреть. Тваё вока тут зазерыла нешта. 168.

Зазéрыцца — п. zagapić się, м. зазеваться. Зазерыўся, а з возу і сьцягнулі. 168.

Дазéрыць — дзеяслоў скончанага трываньня да “зерыць” — п. podpatrzeć, м. подсмотреть. Дазерыў, што вы тут робіце. 138. Нехта дазерыў схоўку маю. 138.

Назерыць — п. wypatrzeć, м. высмотреть. Назерыў сабе хатку купіць. 307. Злодзей нешта тут назерыў. 307.

Пазéрыць — п. postrzeć, ujrzeć, м. завидеть, усмотреть. Я здалеку пазерыў вас. 455. Ён тут пазерыў нешта. 455.

Азéрыцца — войстра зарэагаваць, рэагуючы войстра на каго накінуцца. Ар. Ашм. пав.

Празéрыць — п. przejrzeć, odzyskać wzrok, м. прозреть, снова видеть. Троху празерыў, а то зусім быў асьлеп. 522.

Узерыць — як-бы ўхапіць вокам, п. ujrzeć, spostrzeć, м. усмотреть. Ён тут нешта ўзерыў. 653. Як узерыш іх, скажы мне зараз. 653.

Зіркаты, зяґраты, зяграты — маючы быстрыя, войстрыя вочы і крышку на версе. Гэта той, хто мае зяґратыя вочы. Ля Дзярэчына Слонімскага пав. Вой, які нехарошы: лупаты, зякраты. Кр. сл. Чэрв. “Зяґраты” запісана ля Дзярэчына Слонім. пав., “зякраты” ў Ігуменскім пав. і ў с. Арляняты Ашм. пав., але кілёмэтраў 7 ад Арлянят у бок Крэва у с. Чухны кажуць “зіркаты”. Як відаць, спачатна былі два словы “зіркаты” й “зеркаты”, з чаго з прычыны аканьня “зяркаты”, з каторага пераскокам гукаў “рк” сталася “зякраты”, у каторым “к” прыпадабнілася да “р” і паўстала “зяґраты”.

Зярок, зрэнка — п. źrenica, м. зрачок. У воку прапаў зярок. Кр. сл. Чэрв. “Зрэнка” запісана ў Ашм. павеце.

Зырка — п. jasno, żywo, jaskrawie, м. ярко.

Зыркі — п. jasny, żywy, jaskrawy, м. яркий.

Зыркасьць — п. jasność, żywość, jaskrawość, м. яркость.

“Зыркі” запісана, між іншага, у пав. Койданаўскім.

Зырыць — дзяржаць у дысцыпліне, устанаўляць дысцыпліну, м. дисциплинировать. Бацька дзяцей зырыць. Ар. Ашм. пав.

Зазырыць — устанавіць дысцыпліну. Там-жа.

Зазыраны — прыведзены да дысцыпліны, паслушнасьці, м. дисциплинированный. Дзеці зазыраны. Там-жа.

Прызырыць — крыху, балей меней падняць дысцыпліну, паслушнасьць. Як прызырыла, дык выпіў зельля, а так не хацеў. Кр. сл. Чэрв.

Зыр — п. karność, м. дисциплина. Зыру на іх няма. Ар. Ашм. пав.

Азірацца, азірнуцца — тым розьніцца ад “аглядацца, аглянуцца (назад)”, што азіраюцца баржджэй, але зь меншай увагаю. Ідзі ты адсюль ды не азірайся. Кр. сл. Чэрв., Ашм. п. Што ты йдзеш азіраючыся, як злодзей? Там-жа. Яшчэ нечага назад азірнуўся. Там-жа.

Дазіраць — п. doglądać, obserwować, м. присматривать, наблюдать. Дазірай за імі, каб ня ўкралі якой меркі. 138. Дазірай за вазамі. 138.

Дазрэць — дзеяслоў скончанага трываньня ад “дазіраць” — п. dopatrzeć, dopilnować, м. досмотреть, присмотреть. Не дазрэў, як яны што робяць. 138. Ня было каму дазрэць, куды паляцеў рой. 138.

Нáзіркам — п. zdaleka patrząc, obserwując, м. издали смотря, наблюдая. Назіркам пайшоў за ім. 307. Ашм. пав. А ён назіркам за імі дый падгледзіў усё. Кр. сл. Чэрв.

Назіраць — п. obserwować, uważać, м. наблюдать. Назірай за пчоламі. 307. Ашм. павет. Назірай, куды ён пойдзець. Там-жа. Назірай добра, каб статак ня лез у шкоду. Кр. сл. Чэрв.

Назірáньне — п. obserwacja, м. наблюдение. Адгэтуль

Назірáньнік, назірáньніца — п. obserwator, -ka, м. наблюдатель, -ница.

Назіральны (прыкладам пункт) — п. obserwacyjny, м. наблюдательный.

Назіральнасьць — п. obserwacyjność, spostrzegawczość, м. наблюдательность.

Незір — прыслоўе — п. nie oglądając się, м. без оглядки, не осматриваясь. Пойдзеш ты, у мяне, чалавеча, з хаты незір. Кр. сл. Чэрв.

Пазіраць — п. spoglądać, м. посматривать. Ня туды пазіраеш, кот ты сьляпы! Кр. сл. Чэрв., Ашм. пав. Пазірае ў вочы, як той дурань. Там-жа.

Пазор (зап. у Парх. і Докшыцах Глыбоцк. акр.) — п. piękność (zewnętrzna), м. красота (внешняя).

Пазорны — piękny (zewnętrznie, z powierzchowości), м. красивый (на вид).

Пазорная дзяўчына. 456. Пархвенава Докшыцы. Пазорная царкоўка. Там-жа. Вось пазорны пояс; аж у ваччу мяняецца! Кр. сл. Чэрв.

Пазаркí=пазорны. Якія-ж пазаркія, твае, дзеўка, ручнікі, аж не нагледзіцца. Кр. сл. Чэрв.

Непазорны — м. невзрачный. Непазорны жбаночак — не хачу купляць. Кр. сл. Чэрв.

Празіраць — адчыніць вочы ў вочнай хваробе, адзержаваць зрок. “Аль-Кітаб” 21аІІ.

Узірáцца — п. uważnie wpatrywać się, м. пристально всматриваться. Няма чаго ўзірацца на мяне. Кр. сл. Чэрв., Ашм. пав. Чаго ты ўзіраешся, нябачыў мяне, ці што? Там-жа.

Вызірáць — ск. вызірнуць — п. wyglądać, wyjrzeć, м. высматривать, высмотреть, выглядывать, выглянуть. Дзяўчына вызірае з аконца. 82. Нехта вызіраў з-за вугла. 82.

Зазірáць — ск. зазірнуць — м. поглядывать вкось, глянуть вкось. Куды гэта тваё вока зазіраець? 168. Чаго ён усё зазірае сюды? Кр. сл. Чэрв. Зазірні, што яны там робяць. 168.

Зазірацца — п. zapatrywać się, gapić się, м. засматриваться, зевать. Не зазірайся на чужых дзявок. Кр. сл. Чэрв. Не зазірайся, глядзі чаго трэба. 168.

Weissruthenisch

02.ІІ.45

Дарагі сябру!

Я адзержыў ад Вашэці пісулькі, грошы і сядня ліст із 30.І.

Пішу аб тэрмінах. “Сарачня” для “эскадрилья” добрае. “Галаўнік” для “капітана” слова дасканальнае. Але ня толькі для “капітана”. Я згаджаюся, што “павадыр” — гэта “вожатый слепых”, але й “правадыр” значыць толькі тое, што “проводник”. Галаўнік, зн. тый, што стаіць у галаве, будзе й капітан і кажны führer. “Лідэр партыі” знач. тый, што стаіць на чале партыі, будзе галаўнік партыі. Можа быць і галаўнік усяго народу й гаспадарства. Гаспадар у знач. “государь” ведама застанецца, бо ня тое самое значыць, што галаўнік. У Італі, прыкладам, гаспадар быў кароль, але галаўнік Мусаліні. У Гішпані й Партугалі галаўнік ён-жа і гаспадар. Гаспадар гэта агульны назоў для вялікага князя, караля, цэсара, прэзыдэнта.

“Палкоўнік”. Спакменьнікі на -нік маюць адны націск на карані (сэднік, сэтнік, крыўднік, рыбнік, вéрнік, мéрнік, абарáньнік, абарóньнік і мноства інш.), іншыя на суфікс -нік (дзяньнíк, менаванае галаўнíк, сяньнíк і інш.). Калі, у якіх прыпадках бывае адзін націск, а калі другі, дагэтуль, паколькі мне ведама, не ўстаноўлена. Дзеля таго ўва ўсіх прыпадках трэба пакідаць той націск ізь якім слова ўжываецца дагэтуль, зь якім яно ведама, бо валей няпэўнае пакінуць, чымся няпэўным замяніць. Значыцца, хай застаецца “палкоўнік” (із націскам на ко).

“Ладзь” подле такіх, як снадзь, кадзь, можа быць (“роскладзь” — таксама, здаецца, нішто). Дзеясловы да ладзь ёсьць гэт’кія: лáдзіць (а ня зладжваць — штучнае й зусім непатрэбнае, гэта савецкі ўплыў, як арыштоўваць, параўноваваць, падслухоўваць і інш. зам. рыштаваць, раўнаваць, падслухаваць і інш.), сконч. зладзіць; ладзіцца й зладзіцца (= м. строить, построить, выстроить, строиться — построиться). Прыметнік ад ладзь мог бы быць ладзявы. Ад ладзьбá прыметнік быў-бы ладзьбяны (як ад сяўба ё сяўбяны). Але ладзьбá значыць “построение”. Усі спакменьнікі на -бá былі спачатна абстрактныя, значылі дзеяньне, процэс, а пасьлей некаторыя зь іх (гáньба, дрэжба) адзержылі конкрэтнае значаньне, а іншыя з[ь іх] адзержылі абстрактнае і адначасна вытварылі конкрэтнае, гэтак сяўбá й садзьбá значаць і “сеяньне” й “саджэньне” і тое, што сеяць і садзяць, прыкл. авёс, бульбу, прызначаныя на сяўбу, садзьбу.

Фэльдфэбэль можа быць ладзьбíт, гэта найляпей (подле сяўбíт, малацьбíт, скарадзьбíт) і ні ў якім прыпадку ладаўнік, каторае магло-б толькі быць ад ладаваць, што папольску значыць “накладаць”, “кратаць”, м. “грузить” да ładunek (зь ням.), як прадаўнíк ё ад прадавáць, кіраўнік ад кіраваць, купаўнік — купаваць, жартаўнік — жартаваць, наагул спакменьнікі на -аўнік — дзеяслоўныя і паходзяць ад дзеясловаў на -аваць. Ваша выйшаў зь няправільнага поду (падставы), што бальшыня рангаў мае мець суфікс -нік; такой сыстэмы не павінна быць, бо хорма назову тае ці іншае рангі залежыць не ад таго, што гэта ранга, а ад паходжаньня новага слова, ад таго, ад чаго й як яно ўтворана.

Каб скончыць із ладзяй зацемлю яшчэ, што аднак месца націску ў ладзявы няпэўнае, знач. няма ведама, ці мае быць ладзявы, ці лáдзевы.

Пачэску і “знамя” — prapor, і “баталён” — prapor. У нас павінен бы быць “баталён” — сьцяг, бо апошняе слова лішне вялікае для назову роты, а баталёну добрае, а “знаменосец” зусім добрае — сьцяганоша (не сьцяганош).

“Вяршнік” і мне не падабаецца, тут і пераклад благі, бо major значыць “большы”. Калі ня хочаце пакідаць “маёра”, дык вазьмеце “вышнік” — ад “вышшы”, ці ня ў картах (гуляць) ё вышнік, а прынамся ё ніжнік. Гаругва зусім добра для “роты” і назоў гістарычны. Маючы галаўнік для “капітана”, Ваша блытаешся, калі для рангі адказуючай пасадзе харужнага (= ротнага) шукаеш яшчэ слова, бо звычайна капітан, значыцца галаўнік, бывае “ротным”.

Калі “ротнага” назавіце “харужны”, дык “лейтэнанта” ня можна зваць “харужнік”, бо будзе блытаніна, апрача таго, “лейтэнант” не стаіць-жа на чале харугвы (“роты”). Валей хай застаецца “лейтэнант”, назовы рангам можам даваць толькі пэўныя, бо й так “рангі” будуць “бунтавацца”.

“Пакоўе” напэўна значыла-б “упаковачный материал”, ды ў “пакоўю” ё яшчэ іншая загана — карэнь у ім быў-бы чужы, хіба нямецкі, а калі тварыць новае слова, дык трэба толькі ад свайго. Шукаючы слова для “багаж”, я крышку спыніўся на чэскім назове гэтага пайма. Чэскія тэрміны ў вялізарнай бальшыні добрыя, бо іх тварылі моваведы. Але чэскі назоў багажу — “zavazadlo” нельга назваць добрым, бо не “zavazadlom” (багажом) вяжуць, але сам багаж вяжуць, зьвязаваюць. Але тут я прыпомнеў, што пакрывіцку маем нар. слова зьвязак = м. “узелок”, прыкладам, калі возьмем таго сяго (ўсё роўна чаго) і зьвяжам гэта, дапусьцім, у хустачку, дык і будзем маці “зьвязак”. Зьвязак можа важыць ад 1/2 кграма да колькіх кілёґрамаў. Дык вось калі ад завязаць на спосаб ці подле зьвязак утварыць такі спакменьнік, каторы значыў-бы штось зьвязанае або завязанае якое хаця вагі, дык гэта й будзе “багаж”. Гэткі спакменьнік адзержым, калі заміж прэфіксу з паставім прэфікс за — завязак, р. склон завязку, прм. завязкавы (завязкавы схоў, вагон, прадзела і пад.), дарма што некаторыя сутнікі не завязуюць (хоць нярэдка й завязуюць), даволі таго, што часта “багаж” бывае завязаным. Нічога таксама, што зáвязка (націск на за, хіба такое слова ёсьць) значыць шнюрок, каторым завязуюць, прыкладам, мех, а пóдвязка значыць шнюрок, каторым падвязуюць шкарпэтку, панчоху або калашу ў нагавіцах, бо ня толькі што розны націск, але часта словы з рознымі родамі ладне розьняцца значаньням, дый тутка паміж завязак й зáвязка, пóдвязка тая-ж розьніца, як паміж існуючым ужо зьвязак і паміж завязка, подвязка дый, напасьледак, усі — і вузёл, і зьвязак, і завязак, і завязка, подвязка паходзяць ад таго-ж караня ęz і маюць дачыненьне зь вязаньням, пр. яшчэ пол. obowiązek і нашае зь яго абавязак. Калі памятуеце, што ё запраўды слова завязка, дык зазначце ў лісьце да мяне. Няма ў нас слова для “галстук”, “krawat” і я думаў па аналёґіі з подвязка ўжыць зáвязка (Чэхі маюць vazanka). Ага, дазвольце яшчэ пашырыцца. Мы ўжываем цяпер сэвязь = м. связь. “Сувязь” выдумаў у Вільні Ластоўскі ў 1918 г. дзеля пераданьня “союз”, але сталі яго ўжываць у значаньню “связь”, ведама пад уплывам гэтага апошняга. Ведама, “сувязь” і для “союз” ня годзіцца (тут маем добрае “зьвяз”), а наагул связь і сэвязь гэта тае самое слова, адно розьніца ў хорме таго самога прыймені (як сусед і сосед). Дык я вось падумаваю, ці не ўжываць нам валей зьвязак, у зьвязку заміж сувязь, у сувязі, значыцца прыдаць існуючаму слову яшчэ новае значаньне. Украінцы маюць звязóк, у звязкэ, палякі таксама związek, w związku. Чэхі маюць ладне накш — souvislost, v souvislosti.

Страло — снаряд. Выходзім, ведама, ад страла, страляць. Суфікс ла, пасьлей звычайна пашыраны суфіксам ъка (качáлка, пушчáлка) абазначае рэч, каторай што колечы робім (стралой страляем). Гэтае самое значаньне мае суфікс dło, ło (шыла, рыла, біло, сіло і інш.). Стралы ня можам узяць для назову “снаряду”, бо страла мае конкрэтнае й абмежанае значаньне рэчы, каторай страляюць із луку. Але страло зусім годзіцца, бо, з аднаго боку, стаіць у лёгічнай сувязі із страла, страляць, а, з другога боку, розьніцца хормаю ад страла, розьніцца гэтулькі, колькі розьніцца сіло (сіляць птушкі) ад сіла (моц). Пры гэтым ад страло ня трэба ствараць мн. л. стрэлы, бо гэта будзе зыходзіцца з множным лікам ад страла, але заміж мн. л. ўжываць зборную хорму — стральлё або стрэльле. Стрэля подле куля ня можа быць, бо суфіксам, узятым ад аднаго слова, можам ад іншага караня тварыць новае слова, калі карані падобныя, чаго тут няма.

“Стралень” значыў-бы толькі тое, што стралéц, што мы ўжо маем. А што стралень сам страляў-бы (пэўне, як і стралец), дык жа стралом і стралялі-б, і яно страляла-б выбухаючы, разрываючыся.

“Намет” ня годзіцца, бо гэта чыста папольску (namiot), наметка — гэта тое, што жанкі заміж хусткі надзяюць на галаву. У нас для палаткі ё зусім добрае сваё слова будáн, -á, -ны, -оў.

Не забудзьцеся, што ў нас ня можа быць ніякіх командуючых, галоўнакамандуючых, бо ё гістарычныя польны гатмáн, галоўны польны гатмáн, таксама ня можа быці ніякіх маршал і фэльдмаршал, бо ё гістарычныя маршалка, польны маршалка.

NB. Знайшоў я ўжо хорму прыметніка ад ладзь. Ладзь і медзь тыя самыя жаноцкія i-асновы, дык як ад медзь ё мядзяны, так ад ладзь — ладзяны.

Ізь Сіняўскага ^* можна балей меней скарыстаць, пры студыях яго можа паўставаць ініцыятыва шукаць чагось падобнага або накшага, як у Украінцаў. Заганы ягоныя дзьве: гэта праца аб мове ўкраінскай, а, другое, што яна наагул практычная, а не навуковая. Калі-б была навуковая, дык давала-б агульнейшыя, шыршыя поды — асновы, з каторых можна было-б выходзіць.

NB. Выглядае што “ефрейтор” будзе паводнік (націск на -во), а не паваднíк, бо маем у Насовіча падводнік — той, што едзе з падводаю, а падвода слова нашае, ё ў старой мове масава, калі ня было ўплываў маскоўскіх.

З кніжкамі зраблю так, як жадаеце, і ўсё магчымае, каб іх пераслаць.

Было-б надта добра, каб Ваша прыехаў на колькі дзён у Прагу. Едучы, вазьмеце із сабою, калі ласка, фотакартачкі сваю і бацькоў, мы хочам іх маці на памятку. Могуць быць і такія, як на легітымацыі, усё-ж памятка, абразок і малая розьніца ад мастацкай.

Гэтым скончу адказаваць на апошні ліст і перайду да адказаў на ранейшыя.

Літаратурная мова. Паміж нас ё незразуменьне ў назовах.

Ваша літаратурную мову завеш моваю нацыянальнай, а мову мастацкую, мову мастацкай літаратуры завеш моваю літаратурнай. Ведама, што гэтую твораць пісьменьнікі-мастакі, ды бадай вылучна яны. Але твораць, могуць тварыць, прынамся могуць добра тварыць на подзе (аснове) мовы літаратурнай (у Вашэці нацыянальнай), накш будзе такое хараство, як у М. Багдановіча: мова харошая, калі ня ўмееш, або абстрагуеш ад чыстае мовы крывіцкае. Стара крывіцкая мова літаратурная мастацкай рэдка калі была.

Ці так, як Ваша, і іншыя завуць нацыянальнай і літаратурнай?

У кажным прыпадку такое званьне нельга назваць правільным. І народная мова таксама нацыянальная. Ужо тое нядобра, што мы, па маскоўскаму прыкладу, словам “народ” завём збор людзёў, люд, а народ завём чужым словам “нацыя”. Ня добра й адрозьненьне — подле францускага спосабу — люд (“народ”) крывіцкі і народ (“нацыя”) крывіцкая, а трэба было-б адрозьневаць толькі прыметнікамі — “сьвядомы”, “несьвядомы” або “актыўны”, “пасыўны”. Адрозьневаньне паміж даным людам (“народам”) і такім жа народам (“нацыяй”) уведзена пануючымі народамі з мэтаю ня даць правоў паняволеным імі і дзеля таго пасыўным, несьвядомым народам.

Старая крывіцкая мова літ. мала правапіс царкоўна-славянскі, але-ж правапіс гэта ня мова, гэта адзежка мовы, не балей. У XVI стаг. ужо можна гаварыць аб правапісе крывіцкім, паўсталым на аснове правапісу царкоўна-славянскага, дзеля таго адбіваючым толькі некаторыя крывіцкія асаблівасьці фонэтычныя (ѕ/е), цьвярдое р, цьвярдыя ж, ч, ш, ц і некат. іншыя). Недасканальны гэты правапіс ня быў тады й шкодны, бо не было на нашую мову тады маскоўскіх і ўкраінскіх уплываў, а цяпер ён шкодным быў-бы. Ведама, правапіс гэта тое, што так ці накш перадае фонэтыку, а асаблівасьці морфолёгічныя не належаць да правапісу. Морфолёгія і іншыя часьці граматыкі ў поўнай меры былі відаць у старой крыв. мове літар., а фонэтыка заўсёды вымаўлялася, дарма што не заўсёды пісалася.

Жыве Крыўя. Прывітаньні!

Я. Станкевіч

NB! Ліст гэты нармальнае цяпер вагі — 20 грамаў.

Weissruthenisch

Дарагі сябру,

а) што да ўсе і ўсі, дык спачатна ў назоўным склоне мн. ліку былі тры хормы муская вьси, ніякая вься і жаноцкая в[ь]сђ. Хорма ніякага роду (вься) шчэзла. Хорма муская вьси захавалася ў усходніх і часткава сярэдніх гутарках цэнтральнага дыялекту і ў паўночна-ўсходнім дыялекце, фонэтычна зьмяняючыся ў усі (значыцца, і, як заўсёды ў мове крывіцкай, засталося бязь зьмены, ь слабы шчэз, а в перад сугукам перашло ў у або ў). Хорма жаноцкага роду вьсђ захавалася ў заходніх і часткава сярэдніх гутарках цэнтральнага дыялекту, пры гэтым да XVII ст. ђ вымаўлялася тут як дыфтонг, а пасьлей і перайшло ў е, ды ў паўдзённа-заходнім і палескім дыялектах, у якіх дагэтуль ђ захавалася як дыфтонг, як і кажнае націсьненае ђ; што да ь і в, дык зьмены іх звычайныя. Дык цяперака з вьсђ маем у часьці цэнтральнага дыялекту усе або ўсе, а ў паўдзённа-заходнім і палескім усіе або ўсіе. Гэтая-ж жаноцкая хорма вьсђ захавалася ў мове маскоўскай у хорме все (адно ђ, як кажнае ђ у маскоўскай мове, перайшло ў е і шчэз ь) ды ў мове ўкраінскай у хорме усі, всі (ђ, як кажнае ђ у ўкраінскай мове, перайшло ў і, ь шчэз ды в вымаўляецца як ў, хоць зь меншым элемэнтам галосным, як ў крывіцкае). Усё сказанае гэтта агульна ведамае. Таксама як і тое, што калі-б муская хорма вьси захавалася ў мове ўкраінскай, дык яна-бы вымаўлялася усы, ўсы, бо сугукі перад і ў мове ўкраінскай ацьвярдзелі, але хормы усы, ўсы (паўкраінску пісалася-б уси, вси) нямашака ў украінскай мове. Значыцца, крывіцкая хорма усе, усіе аднолькавая з хормаю маскоўскай і ўкраінскай, а крывіцкая хорма усі, ўсі аднолькавая із старакрывіцкай хормаю літаратурнай гэтага займені, што вельмі важна.

б) Да тый яшчэ дадам, што зусім такая самая сваім канчаткам, як тый, ё агульна крывіцкая хорма займені гэты (тый з tъjь, а гэты з h+e+tъj); што ў гэным захавалася й, а ў гэтым сьцягнулася, дык гэта дзеля таго, што першае адно-, а другое дву-складовае.

в) Ваша назіраў у масквічоў вымову з членам тот, та, то, а гэта адзін із довадаў таго, што гаворка Масквы належа да паўночна-маскоўскага нарэчча.

г) Колас фотографуе і людзёў, і мову. Калі яму даводзіцца апісаваць здарэньне, пры каторым ён чуў добрую мову, дык ён і перадасьць яе добрай, а калі благую, дык перадасьць благой. Ня ён валодае моваю, але прыпадковая мова валодае ім.

Заміж даўгога, які хацеў напісаць, пасылаю гэты кароткі ліст: мо’ кароткі дайдзе. Пісульку Вашэцеву з 21.ІІ. я адзержыў. Ішла яна 11 дзён. Не адпісаў я адразу на яе, бо думаў, што пакуль яна да мяне прыйшла, Ваша адзержыў прынамся часьць маіх лістоў. Але зь лісту перасланага 8.ІІІ. перазь Немца, за каторы дзякую, я бачу, што мае лісты загінулі. 8 ці 15.ІІ. я паслаў Вашэці 2 ці 3 лісты, 19.ІІ. й зноў паслаў 2 ці 3 лісты і 25.ІІ. — два лісты, усяго за менаваны час паслаў 7—8 лістоў. Лісты былі даўгія, але не перавышалі 20 грамаў. Мо’ дзеля таго згінулі, што нумараца бачынаў ішла ад першага лісту. У гэных лістох я адказаў на Вашэцін ліст із 30/І і на лісты з пачатку студня, значыцца, на колькасны мамэнт пры ацэне словаў, з каторым я — дый ніхто — не згаджаюся, на ўручныя снадзівы із суфіксам ло < dło (даводзячы, што не адно “ўручныя” маюць ло), аб старой мове літар., аб проектаваных Вашэцям асаблівасьцех новае мовы літар. Адказаў я, значыцца, такжа на Вашэцевы лісты із 7.ІІ., 8.ІІ., і на часьць лісту із 10.ІІ. (аб “накраце” й вывадных).

Заміж часьці згінулых лістоў напішу іншыя, але ўсіх паўтарыць не змагу, бо надта ня маю калі.

Кніжкі ўжо будзе два тыдні, як камітэт паслаў, бо камітэт нажаль не адразу паслаў пераданы мною пачок.

Калі які з дагэтуль высланых мною лістоў адзержыце, дык накажэце мне пісулькаю, каб я яго не паўтараў.

Прывітаньне бацьком!

Жыве Крыўя!

13.ІІ.45

Weissruthenisch

21.ІІ.45

Дарагі сябру,

пішу далей аб асаблівасьцях, што маюць або ня маюць быць у сучаснай мове літаратурнай.

4. Што да 1 ас. мн. л. дзеясловаў “1-га спражэньня”, дык ня ведаю, як гэта Бузук давёў, што хормы на -ом, -ам заміж -ём, -ем (нясом, будам, заміж нясём, будзем) зьявіліся тут із даўнейшага аорысту. Калі-б гэтак было, дык менаваныя хормы мусілі-б быць старыя й адбіліся-б у старой літаратурнай мове, чаго аднак ня сталася. Бузук тут абмыліўся, хіба надта хочучы штось “адкрыць”. Зьява гэтая вельмі нядаўная й аналягічная (подле 1 ас. адз. л. нясу-нясом і подле хормаў 1 ас. мн. л. з ацьвярдзелымі сугукамі перад -е — бяром — нясом). Зьява гэтая дыялектычна даволі ткі агранічаная; ё зьяваю адно паўдзённай часьці паўдзённа-заходняга дыялекту, а дзе крышку захапіла ўзьмежак цэнтральнага дыялекту, там гэта сталася пад уплывам часьці паўдзённа-заходняга. Як такую, гэтую зьяву няможна накідаць усім Крывічом, значыцца, ня можна ўводзіць у мову літаратурную. Што да вонкашнае орыгінальнасьці, на што Ваша націскаеш, дык яе тут нямашака. Бо з чым тутка маем дачыненьне? З ацьвярдзелымі сугукамі перад о(ё) а(я). Гэта самое маем ува ўсёй мове ўкраінскай. А што ў вадных прыпадках маем о заміж э (нясом заміж нясэм), дык тут агульна-крывіцкая зьява пераходу е ў о па мяккіх сугуках перад цьвярдымі (нясём = n’asom, каторае прыраўнуйце з нясом = n’asom — самагук і хорма морфолёгічная тут не зьмянілася), а ў другіх прыпадках маем -ам заміж правапіснага -ем (будам заміж будзем), дык-жэ гэтае -ем толькі правапіснае заміж вымаўлянага -ам (будзям = budz’am) — значыцца йзноў толькі ацьвярдзелы сугук перад самагукам асновы. Тое, што ў мове ўкраінскай ё о на канцу (несемо, будемо), дык гэта ўжо іншая зьява і не мяняе таго факту, што перад е ё цьвярдыя сугукі. Але побач із хормамі на -мо ў мове ўкр., хоць меней ужываныя, ё і хормы на м (несем, будем) у першай ас. мн. л. абеснага ладу. Дык, хоць разгляданая зьява ў нас іншага й накшага паходжаньня, як у Ўкраінцаў (у нас аналягічная, у іх фонэтычная), то аднак рэзультат абедзьвіх зьяваў і выгляд іх зусім аднолькавы. Дайце ўкраінскія хормы тыпу несем, будем вымавіць Крывічу (значыцца вымавіць із усекрывіцкімі асаблівасьцьмі, як пераход націсьненага е па мяккіх сугуках перад цьвярдымі у о і аканьням) і ён вымавіць толькі як нясом, будам. Калі глядзець на выгляд, на тое, што ўсім кідаецца ў вочы, дык кажнаму будзе характарным і тое, што разгляданая асаблівасьць пашырана на прасторы, сумежнай із украінскай.

Наапошку, хоць разгляданая асаблівасьць у нас накшага паходжаньня, то аднак, зыходзячыся з украінскім ацьвярдзеньням сугукаў перад е, будучы ўведзена ў мову літаратурную, яна памагала-б пашырэньню ўкраінскіх уплываў на нашым паграніччу з Украінцамі. Дык увядзеньне яе ў мову літаратурную было-б падвойна шкодным і дзеля таго што гэта асаблівасьць найменей зіндывідуалізаванай часьці меней зіндывідуалізаванага дыялекту (можам яе з гэтага боку прыраўнаваць да саканьня — мыюса) і на’т дзеля таго, што пракладала-б дарогу чужым уплывам.

А што да таго, ці ў 1 ас. мн. л. “1 спражэньня” маюць быці хормы на -ём, -ем (-ям) ці -ом (-эм), ем (ям) (нясём, бяром, чытаем ці нясем, бярэм, чытаем), дык хіба што першыя, але яшчэ гэтае пытаньне трэба дасьледаваць.

5. Што да хормаў 3-яе ас. адз. л., дык Ваша тут лінгвістычна ўмела схапіў істоту зьявы ды сынтэтычна. Правільна тут узята на ўвагу роля націску. Абраз тутка гэткі: а) хормы з канчаткам -ць ад усіх дзеясловаў ёсьць у пэўнай палавіне або ў бальшыні цэнтр. дыялекту і ў цэлым паўночна-ўсходнім дыялекце; б) хормы без канчатку -ць ёсьцека ад дзеясловаў “1-га спражэньня”, а ад дзеясловаў “2-га спражэньня” націсьненых на карані (чытае, бярэ, кажа, носе, водзе, але крычыць) у паўдзённа-заходнім, у палавіне або крыху меншай часьці цэнтральнага і ў усім вяціцкім. У канчатку -ць трэба адрозьневаць 2 мамэнты-зьявы: першая зьява тая, што канчатак ёсьць і гэта зьява супольная з маскоўскай, бо там таксама канчатак ё, другая зьява, што канчатак мяккі — розная ад адпаведнай маскоўскай.

Але розныя хормы ў залежнасьці ад націску — добра, значыцца будзе: кажа, піша, чытае, носе, водзе, гавора, але — бярэць, вядзець, нясець, крычыць, глядзіць. Аднак у вершах можна было-б дазваляць і хормы без ць у дзеясловаў “1-га спражэньня” нат калі націск на канцу.

6. Да мыесься < мыешся. Асаблівасьць гэтая ўсекрывіцкая, а таксама агульнамаскоўская, польская, ўкраінская й некат. інш. слав. моваў. Значыцца, нічога асабліва крывіцкага ў ёй нямашака. Вымаўляць так і будзем -сься (вадзісься), але на пісьме няма патрэбы мяняць канчатак 2 ас. ш на с перад зваротным займём -ся, як мы на пісьме перад ціхімі сугукамі не мяняем звонкага на ціхі (пішам дудка, дарма што вымаўляем дутка). Асыміляца ў 3 ас. адз. й мн. л. (мыецца, мыюцца) і ў неазначаным ладзе (мыцца) зьява накшая. У мыесься і пад. папярэдняе ш (мыеш) упадабняецца да наступнога с, а ў прыпадку другім наступное с упадабняецца да папярэдняга ц’ (мыць -ся, мыець -ся, мыюць -ся > мыцца і г.д.)

7. Атэматычныя дзеясловы ем, дам і вывадныя ад іх цяпер у дыялекце палескім, паўдзённа-заходнім і адно ў часьці цэнтральнага маюць у 1 ас. мн. л. хорму на мо (ямо, прадамо). Што да хормы 2 ас. мн. л., дык думаю, што ўвесь або блізу ўвесь цэнтральны дыялект мае хорму на -сьцё (ясьцё, дасьцё), як і паўдзённа-заходні. Але даўней увесь цэнтральны дыялект меў у 1 ас. мн. л. хорму на -мо, а ў 2 ас. мн. л. хорму на сьце (ямо, дамо, ясьмо, ясьце, дасьце) і адно пасьлей гэтыя хормы былі часткава заменены ў цэнтральным дыялекце хормамі аналягічнымі подле такіх, як нясём, вядзём, нясіцё. У старакрывіцкай мове літ. маем вылучна хормы ямо, дамо, ясьмо, ясьце, дасьце, ясьце.

Гэтыя хормы на мо стаяць у беспасярэдняй сувязі з хормамі на ма < мо 1 ас. мн. л. загаднага ладу (нясема < нясемо або нясіма < нясімо, чытайма < чытаймо), так што адных ад другіх адлучаць ня можна. Польская мова мае jemy, damy, jesteśmy, wiemy, значыцца на мы. Укр. мае на -мо, але таксама мова сэрбская мае хормы на мо, так што гэтыя хормы нас вылучна з моваю ўкраінскаю ня лучаць. Хормы ядзём, дадзём адно крышку розьняцца ад маск. едим, дадим, першыя як нясём, другія як глядзім. Дык спражэньне атэмат. дзеясловаў павінна застацца гэт’кае: ем, дам, ясі, дасі, есьць, дасьць, ямо, дамо, ясьце, дасьце, ядуць, дадуць. 3-цяга атэм. дзеяслова засталася адно хорма 3 ас. адз. л. ё, ёсьць і прыслоўе ёсьцека.

8. Хормы на эць, эў дзеясловаў канечне павінны быць (дрыжэць, верашчэць, дрыжэў, верашчэў).

9. Таксама павінны быць хормы на -аю ў вінав. скл. прыметнікаў із націскам на аснове (новаю хату, белаю сьцяну), але толькі ў вымове, бо накш надта цяжка было-б вымаўляць простаму народу з прасторы паўдзённа-заходняга й палескага дыялектаў, дзе кажуць нову хату, белу сьцяну. Значыцца, просты народ гэных мясцовасьцеў вымаўляў-бы сабе як напісана — новую хату, але інтэлігенца і ў школах — новаю хату, сіняю крэйду.

Я маю наўвеце ня мала асаблівасьцеў фонэтычных і морфолёгічных, каторыя трэба ўвесьці ў літар. мову, але няма магчымасьці іх разглядаць у лістох, бо дзеля гэтага трэба пісаць цэлую кніжку, калі не вялікую кнігу. Калі не 9/10 дык 4/5 іх разгледжана ў мяне ў працы аб “Аль Кітабе”. Я думаў, праверыўшы машынапіс, паслаць адзін экзэмпляр Вашэці гэтае працы, але тымчасам ня можна стала па пошце пасылаць. Дык возьмеце гэны экзэмпляр машынапісу, калі прыедзеце ў Прагу.

***

Сынтакс... малачапаная галіна. Парадак словаў... Палякі пісалі цэлыя працы аб парадку словаў і прыйшлі да выснову, што ў польскай мове няма азначанага парадку словаў у праказаньню. Гэта яшчэ ня значыць, каб у нас не было. Але патрэбны грунтоўныя дасьледаваньні подле навуковае мэтоды. Ня можна сябе ані іншых заваражыць, што гэтак мусіць быць, а ня гэнак, але трэба навукова давесьці. Жадаючы цэлай сыстэматычнай працы аб сынтаксе крывіцкім і робячы яе, трэба адначасна без адвалокі рабіць дасьледаваньні над асобнымі пытаньнямі із сынтаксу.

Месца прыметніка-азначаньня. Як агульнае правіла, у мове праславянскай і ў васобных цяперашніх мовах славянскіх, з выняткам польскае, прыметнік-азначаньне стаіць перад азначаным спакменьнікам. Але так сама ў усіх славянскіх мовах з выняткам польскае і мо’ маскоўскае ^* прыметнік ставіцца просьле спакменьніка ў гэткіх прыпадках: а) калі на прыметнік ставіцца лягічны націск, калі ён падчыркуецца. Прывяду колькі з выпісаных мною прыкладаў. Із слоўніка Нас.: Работа пачатая ляжыць 479. Булка хлеба пачатая. Там-жа. Важыш, паночку, што дорага; зваж-жа і працу маю шчырую. 12. Пан наш трацьціну лесу свайго прадаў. 639 пад “трацьціна”. Караліха просіць яго, каб ён вярнуўся: што ёй тужба такая па ім. 36. Па абразіньню яго відаць, што ён злодзей вялікі. 351. Зь Нікіфароўскага 227: Які сядня дзень даўгі!

Із собскіх запісаў беспасярэдніх: А матачка родная, во што сталася! Солы Ашм. У зімку такую маразяную каня запрэжанага трэба даць бясконнаму чалавеку. З роднага сяла. Тут ня вершы, на’т не поэтычная проза, а звычайная штодзенная гутарка. Што пры падчыркненьню прыметнік ставіцца па спакменьніку, ня можа быць ніякага сумлеву. Тутка можна зацеміць толькі адно: дзеля таго што гэтае стаўленьне па спакменьніку залежыць ад падчыркненьня, мае тут некаторую ролю мамэнт індывідуальны: што падчыркуе адзін, таго ня мусіць падчыркаваць іншы, залежыць гэта ад характару чалавека. У маім, прыкладам, характару ё падчыркаваньня і ў жыцьцю, і ў пісаньню. У сувязі із сказаным цікава й важна было-б дасьледаваць, ці і іншыя часьці праказаньня ня ставяцца на канцы ці пад канец праказаньня тады, калі падчыркуюцца. Прывяду два прыклады: Ні ад кога не пацярпеў я такога зьневажэньня, як ад цябе! Насовіч 215. Б’е з-пад муру крыніца. Ю. Віцьбіч (“Раніца”. № 5 ізь 17/І.45). У вабодвых праказаньнех на дзейніку ё лягічны націск, і ў першым ён пастаўлены просьле выказьніка, а ў другім аж на канцу. Ня цяжка зацеміць, што ў другім праказаньню націск на дзейніку мацнейшы.

б) Другі прыпадак, калі прыметнік ставіцца просьле спакменьніка, бывае тады, калі прыметнік прыналежны. Прыкл.: Памагала мне Марыля Харлапава малаціць (мой запіс у Вял. п. Тут прыналежны прыметнік Харлапава — утвораны ад прозьвішча майго суседа Харлапа — пастаўлены па спакменьніку). Шмат падобных прыкладаў я прывёў у “Роднай мове” ізь “Сьцежкаў-дарожкаў” Зарэцкага. Ёсьць гэта і ў “На чырвоных лядах” Лынькова. (Колькі прыкладаў: бразгае сваймі бляшанкамі ды іншым якім судзьдзём рыбалкавым, 10. Усё багацьце Напрэева, 22. Напрэй вялікі дружака Яўхімаў, 34. Ты вось служка Хрыстова, 44. Перавязаны палец Хвядосаў. 49. З раману “Сын”: Захлупіла ў грудзёх Агапіных, 20. А што ў скрынях ды кублох жончыных, толькі дагадавацца хіба трэба было, 13. Голас Любін — ціхі й чысты, 11. Загагокалі гусакамі сябры Паўлюковы, 10. Верх застаўся Ігнасёў, 10. Ён не забыўся сьлёзаў матчыных, 9. Свае пяшчоты матчыны яна магла выказаваць найляпей толькі ў пацалунках, 7. Андрэй, сусед Агапін... ня меў аднолькавых думак з усімі, 21. Накіраваць на другое думкі Агапіны, 25. Прыклады зь менаваных твораў ня ўсе прыводжу. Ня можа быць ніякага падазрэньня аб тым, што менаваныя тры аўтары ўжываюць гэт’кія хормы сынтаксычныя пад уплывам польскім, наадварот, можна з пэўнасьцяй дапушчаць, што пад уплывам маскоўскім ужылі іх меншую колькасьць разоў. Сюды-ж належаць прыналежныя прыметнікі на -скі, -цкі. Дзеля таго й “Дудка беларуская” й “Смык беларускі”. Гэтак сама пачэску: Dějiny jazyka českého. Гэта піша найлепшы чэскі мовавед Hujer ^*.

Адылі бывае, што прыналежнасьць у прыналежным прыметніку выветраўшы і тады ён ставіцца перад спакменьнікам.

Прыкладаў на першы прыпадак, знач., калі прыметнік падчыркуецца, зь пісьменьнікаў не прыводжу, бо Ваша згаджаешся, што ў поэтычнай прозе падчыркненыя прыметнікі ставяцца па спакменьніку. Прывяду толькі адзін прыклад, дзеля таго што ён агульна народны: аддай якому чарту лысаму. На чырвоных лядах, 23. Дык возьмуць чарту лысаму служыць, няма ведама каго бараніць. Там-жа, 38. А нідзе ня скажуць лысаму чарту, бо падчыркуецца чужасьць гэнага “чарта”.

в) Трэйці прыпадак, калі прыметнік ставіцца па спакменьніку, бывае, здаецца, тады, калі колькі прыметнікаў датыкаецца аднаго спакменьніка.

Зацемка. Што датыкаецца 1-га прыпадку, дык па спакменьніку ставіцца ня толькі прыметнік, але й іншыя часьці мовы, служачыя азначаньням, што й відаць із прыкладаў.

Дзеяпрыметнікі на -чы, -ны, -ты і -лы (аб апошніх Ваша нічога ня кажаш у лісьце). Ваша кажаш, што першыя тры дзеяпрыметнікі можна ўжываць — і то як компроміс дзеля згоды — адно ў тых прыпадках, калі яны не кіруюць іншыя словы. Шкада, што Ваша не падмацаваў свайго цьверджаньня ніякімі аргумэнтамі, ніякімі моўнымі фактамі, бо не аргумэнт-жа тое, што гэтага вымагаў Яз. Лёсік. Даводзіцца гэтых моўных фактаў і аргумэнтаў шукаць мне. Выбіраю з прыкладаў, прыведзеных мною ў “Роднай мове” 114—116 ізь “Сьцежкі-дарожкі” Зарэцкага, дарма што я ня маў наўвеце гэтак пастаўленага пытаньня, калі іх выпісаў із Зарэцкага. Вось яны: Баяцца змачыць набраклае жыцьцёвым сокам гальлё, 34. Воды Дняпра хаваюцца пад нізка навіслае вецьце, 59. Ён ледзь выбраў сярод навіслага над вадой лазовага вецьця месца, 85. Такое даймо робяць старадаўнія шчарнелыя ад часу патрэты, 85. Далёка запалыя вочы іскрыліся чорным агнём, 89. Вокал яго вырасла шчытнае роўнае кола застыглых у войстрай цікавасьці сялян, 120. Абы толькі пачуў каторы касец іх недалужна завязлае ў траве зьвіненьне, 140. Устрасянулася тое застыглае, закаржэлае, што было з Макрынай, 156. Захроп асіплы ад зморы паравік, 177. Патрэбны штуршок застыгламу ў заледзянелых хормах жыцьцю, 174. Пачаў выціраць густа спацелы твар, 182. мільгнуў аброслы ласкавай расьліннасьцю твар, 203. Зь недалужна й неяк сьмешна адвіслай левай рукой, 287. У лесе пахла... цёплым дыханьнем пышна набраклых пупушак, 282. У сьцеражліва застыглай цішы выразна адзначыўся драбны трэск агню, 294. Нешта ціснула тупа навіслым цяжарам, 297. Тапілі ў цягучых хвалях парна застыглага ваду, 321. Ня мог знайсьці месца сваім убога асалавелым вачом, 376.

Адначасна з кіраваньням дзеяпрыметнікам на -лы ў Зарэцкага можа пачынацца прыданае праказаньне. Вось прыклады ізь “Сьцежкаў-дарожкаў”: Ён пачаў гаварыць... выкідаючы шурпатыя словы, аброслыя мохам густой хрыпоты, 30. Мужчына з драбным тварам, аброслым кароткай бародкай, 70. Ён, абамлелы ад страху, адмахаваўся ад іх ценькім сваім кіёчкам, 82. Усё гэта даходзіла ў сяло ў перакручаным выглядзе, аброслае карой выдумак, 154. Гэта трупік сіўкі-варонкі, ужо добра загнілы, 181. У водным бандыту, аброслым купкаватай расьліннасьцяй — здалося Л. нешта знаёмае, 376.

Падобнае ўжываньне ё ў мове польскай, але нельга дапусьціць польскі ўплыў на Зарэцкага.

Затое, калі падобнае ўжываньне ё ў мове маскоўскай, дык, апіраючыся на адных творах Зарэцкага, нельга давесьці, што тут няма маскоўскага ўплыву, як і нельга давесьці адваротнага, што разгляданая асаблівасьць ёсьць адбіцьцём у Зарэцкага маскоўскага ўплыву. Праўда, прыведзеныя праказаньні робяць даймо чыста крывіцкіх, але даймо можа мыліць. Дык трэба шукаць патрэбных фактаў у іншым месцу. Проф. І. Агіенка (Огієнко) разгледзіў драбязна мову “Крэхаўскага апостала” 1560 г. Апостал гэты перакладзены на тагачасную крывіцкую мову літаратурную, але, відавочна, Украінцам, бо ё ўкраінскія асаблівасьці. Пераклад зроблены з польскага орыгіналу. Агіенка, як звычайна, проста ўважае гэты пераклад за ўкраінскі. Але ня ў гэтым справа, а вось у чым. Агіенка там кажа: “У “Крэхаўскім апостале” дзеяпрыметнік на -лы можа пачынаць і прыданае праказаньне, чаго жывая ўкраінская мова ня знае; у “Крэх. апост.” падобныя хормы можна ўважаць за полёнізмы”. Але там-жа пераз колькі радкоў аўтар (Огієнко) дадаў: але напару бачым, што перакладнік “Крэх. апост.” пачынае прыданае праказаньне {NB! Бяру назад “спусклівы”=“бреющий”, бо адпусклівы мае значаньне склоннасьці. Зусім добра будзе кашэльны лёт. Я. Ст. 23.ІІ.[1945]} хормаю на -лы на’т тады, калі гэтага няма ў польскім орыгінале”. Ясна, калі-б у стара-крывіцкай мове літ. гэтая асаблівасьць была толькі адбіцьцём польскага ўплыву, а не сваёй асаблівасьцяй, дык перакладнік ня ўжываў-бы яе там, дзе яе няма ў польскім орыгінале. Тут я разгледзіў крышку адно дзеяпрыметнікі на -лы, бо троху аб іх матар’ялу надрукавана ў “Роднай мове”. Выпісаваў я яго калісь дзеля іншых мэтаў, наймя, каб паказаць, што ў нас дзеяпрыметнікі на -лы заступаюць шчэзлыя дзеяпрыметнікі на -шы і што вельмі пашырыўшыся. Але подле дзеяпрм. на -лы можна думаць, што ў такіх-жа зваротах ужываюцца й дзеяпрыметнікі на -чы, -ны, -ты, асабліва два апошнія.

Аб дачынных займёнах. Тут толькі адно пэўнае што, а што да каторы й які, дык аб іх трэба яшчэ дасьледаваньне.

Што да карыстаньня із слоўніку дыялектаў, дык я ўжо пісаў аб гэтым у “Biełar. hołasie” і тут магу адно паясьніць, што дзеля таго што мы ня маем магчымасьці спачатку ўсё дасьледаваць, а потым выбіраць, а мусім дасьледаваць і выбіраць — ужываць адначасна, дык практычна пяршынство цэнтральнага дыялекту ў слоўніку зводзіцца да таго, што калі маем колькі чыста крывіцкіх словаў із розных дыялектаў, у тым ліку з цэнтральнага, дык пяршынство маем аддаць слову з цэнтральнага дыялекту.

Індывідуальнае творства я ўважаю канечне патрэбным у слоўніку, але толькі згоднае з духам, із законамі (народнае) мовы і тады, калі чаго няма ў слоўніку народнае мовы.

Дысыміляцыйнае аканьне гэта асаблівасьць дыялекту крывіцкага. Дзеля таго што дысым. аканьне ніколі не было ў мове літаратурнай, яно пад уплывам аканьня недысым. а на’т, з боку маскоўскага оканьня ўвесь час слабла, заціралася й цяперака на’т у сярэдзіне свае прасторы яно ня ўсюды такое моцнае, як было ўперад, а надта пацярпела на сваіх сумежжах із аканьням недыс., а асабліва ў Пскоўшчыне й Цьвершчыне з моваю маскоўскаю, у вялікай меры замяняючыся там на аканьне недысыміляцыйнае. Калі глянуць на цяперашнюю прастору дыс. аканьня вачыма ляіцкімі, дык прастора ягоная меншая за даўнейшую і калі аднак прыгледзецца вачыма ўзброенымі навукаю, залічаючы да дысым. аканьня й прасторы з дысыміляцай аслабленай (але толькі па цьвярдых сугуках), дык наагул даўнейшая прастора аканьня за паўставаньня нашае старое мовы літаратурнае і цяперашняя аднолькавыя.

Яшчэ болей пацярпела цоканьне і наша й маскоўскае — з тых жа прычынаў. Дзеля таго цяпер межы цоканьня меншыя за даўнейшыя, а даўней яны ў нас зыходзіліся з дыс. аканьням, будучы асаблівасьцю крывіцкаю. Маскоўскае цоканьне — розных тыпаў — абыймае (гісторычна) ўсю маскоўскую (значыць паўночна-маскоўскую) мову і зьяўляецца орыгінальным маскоўскім, напэўна не паўсталым пад нашым дыялектычным (крывіцкім) уплывам, аб гэтым сьветчаць найстаршыя памяткі. Я ўперад думаў, што й наша, і маскоўскае цоканьне паўстала пад уплывам заходніх Фінаў, але выясьнілася, што гэткі пагляд ня выдзержуе крытыкі, бо цоканьне ёсьць і ў бальшыні (народнай) мовы польскай і ў некаторых іншых мовах славянскіх. Цоканьне, відавочна, паўстала дыялектычна ў пару праславянскую, але з гаворкаў крывіцкіх (непляменных) і польскіх захапіла толькі часьць, што ў мовах бывае нормальнай зьяваю. Крывіцкі дыялект маў, асабліва ў сваёй пскоўскай часьці, і аслабленую яшчэ мае прынамся ў Пскоўшчыне, іншую асаблівасьць падобнага роду — гэта пераход ś у š (шела) і ź у ž (жямля), узноў такі супольную з дыялектамі польскімі і хіба моваю кашубскай. Маскоўская мова гэтай асаблівасьці ня знае й ня знала, а гэта згаджаецца з тым, што ў пару праславянскую, як і цяперака, маскоўскія гаворкі ляжалі далей ад кашубскіх і польскіх, чымся крывіцкія. У пару праславянскую крывіцкая мова (дыялект) уся мусіла займаць гэт’кае палажэньне: на поўначы і крышку на паўночным усходзе гранічыла з моваю маскоўскаю (з моваю ільменскіх славенаў, што аднак тады яны ня мусілі жыць ля воз. Ільменя), на ўсходзе із жаднай моваю славянскай не межавала, на паўдні з украінскаю, на паўдзённым заходзе із славенскаю і на паўночным заходзе з кашубскаю.

Тый ёсьць у часьці цэнтр. дыялектаў і ў усім паўночна-ўсходнім. У тый нормальны фонэтычны развой із tъjь, як і ў прыметніках (малады з mołdъjь). Што ў тый захавалася й, дык гэта дзеля таго, чаму яно захавалася і ў іншых кароткіх формах у цьвярдых канчатках (мый, рый, вый, крый, на’т шый і чый). З маскоўшчынаю тый ня мае нічога супольнага, там прыметнікі, займёны й дзеясловы із ъjь маюць -ой (молодой, крой) із ьjь — ей (чей), а займя tъ з падваеньням, як і ў нас дыялектычна, дало тот (tъtъ > тот). Затое той аднолькавае й аднолькавага паходжаньня з украінскім. Тый зусім нашае орыгінальнае. Прывітаньне бацьком! Жыве Крыўя!

Я. Ст.