1–2003
» да Зьместу «

Расейскае пытаньне
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

гуманістыка

Мікола Рабчук
   
Імпэрыя як дыскурс

---

Тэкст друкуецца з ласкавай згоды аўтара. 

Myroslav Shkandrij. Russia and Ukraine. Literature and the Discourse of Empire from Napoleonic to Postcolonial Times. — Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2001.

Прыгадваю, як колькі гадоў таму Аляксандар Грыцэнка, рэцэнзуючы таўшчэзную анталёгію Ральфа Ліндгайма і Джорджа Луцкага “Towards an Intellectual History of Ukraine”, зьедліва зазначыў, што ўкладальнікі замест абяцанай інтэлектуальнай гісторыі Ўкраіны прапанавалі ангельскамоўнаму чытачу, па сутнасьці, зборнік матэрыялаў да гісторыі ўкраінскага нацыяналізму. Пры ўсёй наўмыснай правакацыйнасьці гэтай заўвагі трэба прызнаць, што збольшага крытык меў рацыю.

Міжволі адзначаная ім кур’ёзнасьць украінскай сытуацыі палягае ў тым, што пра што б ні пісаў украінскі інтэлектуал — ад філязофскіх да культуралягічных трактатаў ці ад гісторыі літаратуры да палявых дасьледаваньняў украінскага сэксу — ён немінуча зьбіваецца на нацыянальную праблематыку, якая староньняму, незаангажаванаму ў гэтую праблематыку чытачу заканамерна будзе здавацца нацыяналістычнаю. Абсэсія ўкраінцаў што да сваёй тоеснасьці, мовы, культуры, самога свайго нацыянальнага існаваньня знаходзіць простае тлумачэньне ў гістарычных акалічнасьцях, якія, як вядома, не былі спрыяльнымі для безьдзяржаўнай нацыі. А яшчэ ў большай ступені — ува ўкраінскай цяпершчыне, якая аніяк не спрыяе лячэньню гістарычных нэўрозаў, бо фармальна незалежная ўкраінская дзяржава хутчэй закансэрвавала каляніяльны статус-кво, нават не распачаўшы пасьлядоўнай і ўсебаковай праграмы дэкалянізацыі.

У гэтым кантэксьце ня так ужо й дзіўна, што кніга канадзкага прафэсара зь Вініпэгу Міраслава Шкандрыя пад назваю “Расея ды Ўкраіна: літаратура і дыскурс імпэрыі ад напалеонаўскіх да посткаляніяльных часоў” цалкам падпадае пад апісаную тэндэнцыю. У ёй ідзецца ня так пра Расею, як пра Ўкраіну, ня так пра імпэрскі дыскурс, як пра антыімпэрскі, ці, каму як даспадобы, украінска-нацыяналістычны. Але ўвадначас кніга гэтая шмат у чым піянэрская: па сутнасьці, гэта першая спроба канцэптуальна, на вялікім літаратурным матэрыяле разгледзець расейска-ўкраінскія ўзаеміны як барацьбу двух дыскурсаў, прыстасаваць мэтадалёгію папулярных на Захадзе посткаляніяльных студыяў да аналізу больш або менш вядомых нам айчынных тэкстаў. З гэтага гледзішча праца заслугоўвае самай пільнай увагі, бо ейныя здабыткі й недалікі могуць істотна паўплываць на разьвіцьцё пэрспэктыўнага кірунку ўва ўкраінскай гуманістыцы.

1

У прадмове да кнігі Міраслаў Шкандрый вызначае ейную галоўную мэту: паказаць, як “дыскурс імпэрыі зьяўляецца ў расейскай літаратуры ХІХ стагодзьдзя, даючы штуршок адпаведнаму контрадыскурсу ў літаратуры ўкраінскай”. У шырэйшым пляне ідзецца пра пашырэньне рамак посткаляніяльных студыяў, вывядзеньне іх за традыцыйныя межы, у якіх гэтыя студыі сфармаваліся, — за межы ўзаемінаў найбуйнейшых заходнеэўрапейскіх мэтраполіяў (перадусім Ангельшчыны ды Францыі) з сваімі калёніямі ў Азіі, Афрыцы ды Лацінскай Амэрыцы. З гэтага гледзішча кніга Шкандрыя палемічная што да пашыранай сярод ягоных калегаў думкі, нібы панятак “імпэрыялізму” трэба выкарыстоўваць адно ў дачыненьні да дзяржаваў з заморскімі ўладаньнямі. “Стасункі паміж калянізатарамі й калянізаванымі, тымі, хто пануе, і тымі, над кім пануюць, — сьцьвярджае ён, — ёсьць адпаведнай прызмай для погляду на ўсходнеэўрапейскія літаратуры, адчувальна адзначаныя гісторыяй заваяваньняў і бунтаў, нацыянальнага самасьцьверджаньня і культурных змаганьняў”.

Аб’ектам імпэрскага дыскурсу, піша Шкандрый, могуць быць ня толькі заморскія калёніі, але й імпэрскае памежжа ды прылеглыя тэрыторыі. Насуперак істотным адрозьненьням паміж гэтымі аб’ектамі ды іхнымі апісаньнямі, канструяваньне “літаратурнай Украіны” ў расейскім пісьменстве мае шмат супольнага з дыскурсійным засваеньнем (апанаваньнем) іншых “нованабытых” імпэрыяй земляў — Сібіры, Каўказу, Сярэдняй Азіі, Польшчы. Расейская літаратура пачатку ХІХ стагодзьдзя — Бястужаў-Марлінскі, Лермантаў, Хамякоў — разгарнула наратыўныя мадэлі, вобразы, тропы для (рэ)канструяваньня ўсіх гэтых разнастайных і своеасаблівых краёў, народаў, культураў як імпэрскага памежжа, пэрыфэрыі, пазбаўленай па-за імпэрскім Цэнтрам, сэнсатворным і ўнівэрсальна-рэпрэзэнтацыйным, самастойнае існасьці, вартасьці, прызначэньня, мінуўшчыны і будучыні. Калянізаваныя землі — гэта, як правіла, землі “нецывілізаваныя” або й увогуле дзікія, заселеныя прымітыўнымі сялянамі ці яшчэ больш прымітыўнымі качэўнікамі. А тым часам мэтрапольная цывілізацыя — нязьменна вытанчаная, вышэйшая, прэстыжнейшая, сучасьнейшая, пэрспэктыўнейшая. Яна ўвасабляе мужчынскі пачатак, сутнасьць якога — панаваць, валодаць, апладняць, абуджаць да гістарычнага быцьця недалужных абарыгенаў, чые цывілізацыі ў імпэрскім дыскурсе пасьлядоўна “фэмінізуюцца”.

Міраслаў Шкандрый, на жаль, пакідае па-за межамі далейшага разгляду шэраг цікавых праблемаў, акрэсьленых у прадмове. Асабліва гэта датычыць дыскусійнага (і ў самой Украіне, і па-за ейнымі межамі) пытаньня пра тое, ці можна, і ў якой ступені, разглядаць Украіну як расейскую калёнію. Бо адсутнасьць расавай ды этнічнай дыскрымінацыі што да ляяльных “маларосаў” у Расейскай Імпэрыі робіць іхнае становішча сутнасна адрозным ад, скажам, становішча афрыканцаў (або індыйцаў) у імпэрыі Брытанскай. Пра ўкраінскую “спэцыфіку” досыць добра напісаў Андрэас Капэлер у артыкуле “Мазэпаўцы, маларосы, хахлы: украінцы ў этнічнай гіерархіі Расейскай імпэрыі”, на якую спасылаецца Міраслаў Шкандрый. Галоўная тэза нямецкага вучонага: украінцы ў згаданай гіерархіі займалі досыць высокае становішча, амаль такое самае, як і расейцы-велікаросы. Гэтае становішча, аднак, тлумачылася не якоюсь асабліваю талерантнасьцю імпэрыі да ўкраінцаў, а толькі тым простым фактам, што імпэрыя не ўважала іх за “іншых”. Украінцы не дыскрымінаваліся паводле этнічнай прыкметы, бо ў вачох імпэрыі іхная этнічнасьць была прыкметаю выключна рэгіянальнаю. Талерантнасьць з боку імпэрыі была, так бы мовіць, своеасаблівай платай ім за ляяльнасьць: іх цярпелі як неадукаваных хахлоў ці адукаваных маларосаў толькі ў той ступені, у якой яны самі былі згодныя прызнаваць сябе хахламі ці маларосамі. Але тыя, хто такога азначэньня не прымаў і настойваў на сваёй адрознасьці, траплялі ў лік “мазэпаўцаў”, ці, кажучы найноўшымі тэрмінамі, “заходнікаў”, “бандэраўцаў”, “рухаўцаў”, “шчырых” і “национально-озабоченных” — словам, у паталягічную разнавіднасьць хахлоў, заражаных нейкім небясьпечным вірусам яўна імпартнага паходжаньня. Украінцы, паводле Капэлера, не дыскрымінаваліся як індывіды, аднак безумоўна дыскрымінаваліся як група, што прэтэндуе на пэўныя калектыўныя — моўна-культурныя — правы.

Шкандрый слушна заўважыў, што Капэлерава канцэпцыя дае мажлівасьць спасьцігнуць важныя нюансы ў імпэрскім стаўленьні да ўкраінцаў — у прыватнасьці, парадаксальнае спалучэньне ў гэтым стаўленьні трох, здавалася б, несумяшчальных пазыцыяў: “братэрскай” прыхільнасьці да ляяльных маларосаў, якія інтэгруюцца ў імпэрскую цывілізацыю; зьняважлівасьці да хахлоў як да сялянскага быдла; і глыбокай нянавісьці да “мазэпаўцаў”, якія не прымаюць навязаных ім імпэрыяй хахляцка-маларасійскіх роляў.

Пытаньне пра правамернасьць выкарыстаньня посткаляніяльнай мэтадалёгіі (і тэрміналёгіі) для аналізу расейска-ўкраінскіх узаемінаў вырашаецца, на думку аўтара, аўтаматычна, калі толькі ўважліва прыгледзецца да той рэальнасьці, якая апісваецца тэрмінамі “каляніялізм” ды “імпэрыялізм”. У прыватнасьці, тэрмін “каляніялізм”, зазначае Шкандрый, “ужываюць збольшага дзеля пазначэньня ўварваньня і расьсяленьня прадстаўнікоў адной краіны ў другой, пры ўвядзеньні ў ёй сваёй сыстэмы кіраваньня, права ды інстытуцыяў. А “імпэрыялізмам” называюць шырэйшы спэктар нераўнапраўных (эксплюататарскіх) узаемінаў — палітычных, эканамічных, культурных, — якія, аднак, не зьнітаваныя з масавым перасяленьнем цывільнага насельніцтва… Дамінаваньне Расеі над Украінай, — піша Шкандрый, — зьдзяйсьнялася як па імпэрыяльнай мадэлі (асабліва ў XVII—XVIII стагодзьдзях, калі мясцовыя правы, інстытуцыі, судаводзтва істотна абмежаваліся ажно да поўнай іх ліквідацыі), так і па мадэлі каляніяльнай (раздача земляў расейскім уласьнікам ды масавыя перасяленьні людзей)”.

Праўда, аўтар дае гэтае тлумачэньне ў заўвагах, тым часам як у прадмове толькі бегма паказвае падабенства расейска-імпэрскага дыскурсу да экспансіянісцкага дыскурсу “клясычных” каляніяльных імпэрыяў, а таксама згадвае пра пасьпяховае пашырэньне “тэрыторыі” посткаляніяльных студыяў за межы афра-азіяцка-карыбскага сьвету, асабліва пра іхнае перанясеньне на ірляндзкі, шатляндзкі, паўночнаамэрыканскі матэрыял. (Хаця, зазначым, гэтых сапраўды важных для ўкраінскага досьведу “шатляндзка-ірляндзкіх” ці, скажам, каталёнскіх паралеляў у кнізе, на жаль, няма; няма нават бібліяграфічнай згадкі пра клясычную працу Майкла Гехтэра “Ўнутраны каляніялізм: кельцкія ўскраіны ў брытанскім нацыянальным разьвіцьці, 1536—1966”.)

Зрэшты, пры ўсёй важкасьці прыведзеных аўтарам аналёгіяў ды прэцэдэнтаў, галоўным аргумэнтам на карысьць посткаляніяльнай мэтадалёгіі ў кнізе пра імпэрскі дыскурс застаецца аргумэнт культурны — прыблізна ў тым пляне, у якім яго выкарыстаў Марка Паўлышын у артыкуле пра “Рэкрэацыі” Андруховіча: “Культурныя зьявы (мастацкія творы, культурныя ўстановы, працэсы ў культурным жыцьці грамадзтва) можна ўважаць за каляніяльныя, калі яны спрыяюць сьцьверджаньню ці разьвіцьцю імпэрскай улады: пазбаўляюць прэстыжу, звужаюць поле актыўнасьці, абмяжоўваюць бачнасьць, а то й нішчаць тое, што ёсьць мясцовым, аўтахтонным — словам, каляніяльным, узамен падкрэсьліваючы годнасьць, сусьветную маштабнасьць, сучаснасьць, неабходнасьць і натуральнасьць сталічнага, цэнтральнага”.

Такі погляд дае мажлівасьць пакінуць па-за рамкамі разгляду ўсе іншыя аспэкты каляніялізму, якія ў выпадку расейска-ўкраінскіх узаемінаў могуць быць менш відавочнымі, чым, скажам, у выпадку франка-альжырскім ці ангельска-індыйскім (палітычная дыскрымінацыя, эканамічная эксплюатацыя). “Ужываньне тэрмінаў “каляніяльны” ды “посткаляніяльны, — слушна піша Шкандрый, — дзеля пазначэньня сытуацыі культурна-палітычнага паняволеньня, у якой людзі знаходзяцца або зь якой толькі што выйшлі, ёсьць цалкам правамерным што да ўкраінскай гісторыі ды сучаснасьці”.

Зразумела, што “палітычнае паняволеньне” тут нас (і аўтара) цікавіць толькі ў той ступені, у якой робіць магчымым, падтрымлівае, замацоўвае паняволеньне культурнае. Акадэмік Вярнадзкі называў такую зьяву гадоў сто таму “умственной подчинённостью”. Яна палягае ня ў тым, што пэўныя народы ўсьведамляюць сваю культуру як “меншую” — ніводзін эстонец або славенец, відавочна, не ўважае сваёй культуры “большай” за францускую або расейскую, аднак такое прызнаньне ўласнае “меншасьці”, “ніжэйшасьці” мае хутчэй колькасны, чым якасны характар, яно ня ёсьць (як правіла) ні для эстонца, ні для славенца падставаю адмаўляцца ад сваёй “меншай” культуры на карысьць чужой “большай”. Умоўна кажучы, баксёр лёгкай вагі ня прагне біцца зь цяжкавагавіком або цюлень ня можа змагацца зь ягуарам у бегу на сто мэтраў. Кожная культура (як і мова) па-свойму дасканалая і мае нешта такое, чаго ня мае ніякая іншая, хай сабе й “найбольшая” і наймагутнейшая.

Культурнае паняволеньне пачынаецца тады, калі пэўны народ усьведамляе сваю “меншую” культуру як “менш вартасную”, “другарадную”, “беспэрспэктыўную”. То бок стаецца гэтакім сабе “цюленем”, які пагаджаецца змагацца зь ягуарам на сушы, дзе, зразумела, асуджаны на паразу і на прызнаньне сваёй анталягічнай непаўнавартасьці — у катэгорыях і ў агульнай сыстэме вартасьцяў ягуара. На мове псыхааналізу такі пакорлівы (ці, хутчэй, вымушаны) пераход на чужы пункт гледжаньня, накладаньне на сябе чужых крытэраў і стэрэатыпаў, запазычаньне чужога (як правіла, нэгатыўнага, перадузятага) уяўленьня пра сябе і сваіх аднапляменьнікаў як уяўленьня ўласнага называецца інтэрналізацыяй, “абунутраньнем” чужога “калектыўнага” ценю. Паняволеная нацыя пераймае зьняважлівасьць і зьверхнасьць калянізатараў да сябе як сваю ўнутраную якасьць, чужая нэгатыўная ацэнка робіцца самаацэнкаю, немачная нянавісьць да прыгнятальнікаў абяртаецца нянавісьцю да самога сябе і сваіх вартых жалю супляменьнікаў.

Зразумела, што такая інтэрналізацыя нэгатыўнага ўяўленьня пра сябе не адбываецца імгненна і ня ёсьць вынікам звычайнага ўплыву “мацнейшай” культуры на “слабейшую”. Культурнае паняволеньне нязьменна суправаджаецца й абумоўліваецца паняволеньнем палітычным — разнастайнымі формамі прымусу, уціску, простага і ўскоснага гвалту. Уласна, сама сытуацыя, калі звычайная і для ўсіх відавочная адрознасьць культураў пачынае ўспрымацца ў ацэначных катэгорыях, то бок калі, перафразуючы Саіда, адна культура ўспрымае адрознасьць іншай як слабасьць, а тая, у сваю чаргу, пераймае і сама засвойвае такі пункт гледжаньня як “аб’ектыўны”, — такая сытуацыя найвыразьней сьведчыць пра нераўнапраўныя стасункі між гэтымі культурамі, пра яўныя або прыхаваныя мэханізмы палітычнага ці палітычна-эканамічнага дамінаваньня аднае культурнае групы над іншай.

Комплекс непаўнавартасьці што да мэтрапольнай расейскай культуры, які цяжэе над украінцамі, абумоўлены зусім ня “беднасьцю”, “слабасьцю” ці “другараднасьцю” іхнай уласнай культуры (аб’ектыўна кажучы, дзясяткі паўнавартых культураў — ад эстонскай да альбанскай і ад славацкай да каталёнскай — ані “багацейшыя”, ані “першараднейшыя” за культуру ўкраінскую). Украінскі комплекс непаўнавартасьці насамрэч абумоўлены самім фактам параўноўваньня, то бок сытуацыяй, у якую ўкраінцы былі гвалтам пастаўленыя на шмат дзесяцігодзьдзяў — у адрозьненьне ад каталёнцаў, славакаў, эстонцаў або й заходніх украінцаў, якія ніякіх комплексаў што да “вялікай расейскай культуры” ня маюць, хай сабе яна будзе хоць сто разоў “вялікаю”. Украінцаў змусілі глядзець на сябе чужымі вачыма, бачыць сябе ў чужым люстэрку, ацэньваць сябе паводле чужых крытэраў. Лішне казаць, што ані гэтыя крытэры не былі аб’ектыўнымі, ані погляд ня быў неперадузятым. Культурная адрознасьць пад чужым ацэначным поглядам ператваралася ў слабасьць, інакшасьць — ува ўбогасьць. Прыняўшы чужыя правілы гульні, цюлень прайграе ягуару. Уся сям’я кашэчых мае мажлівасьць пераканацца, якія з гэтых ластаногіх нікчэмныя, бяздарныя, “адстойныя” бегуны. Не цюлені, а нейкая выродлівая, дэградаваная разнавіднасьць ягуараў. І галоўнае — у саміх цюленяў не павінна заставацца ў гэтым ніякага сумневу.

Міраслаў Шкандрый хоць і згадвае пра саманянавісьць калянізаванага народу як вынік інтэрналізацыі клясавых, культурных ды нацыянальных стэрэатыпаў і нават паказвае на прыкладзе раману Анатолія Сьвідніцкага “Любарацкія”, як імпэрыя гадуе ў сваіх дэнацыяналізаваных падданых садамазахісцкія комплексы, мэтадалягічна ён застаецца па-за межамі псыхааналітычнага кірунку ў посткаляніяльных студыях і нават у бібліяграфіі не адводзіць асобнага радка ані Францу Фэнану, ані Ўладзімеру Адайніку, ані, урэшце, Аксане Грабовіч, спавешчаньне якой на львоўскім кангрэсе Міжнароднай асацыяцыі ўкраіністаў пра спадчыну камунізму й каляніялізму ў сучаснай Украіне заслугоўвае згадкі прынамсі як адна зь першых спробаў посткаляніяльнага прачытаньня ўкраінскай рэчаіснасьці. Да праблемы культурнага паняволеньня Міраслаў Шкандрый падыходзіць з крыху іншым мэтадалягічным ключом: для яго такое паняволеньне зьдзяйсьняецца праз паноўны (у дадзеным выпадку расейска-імпэрскі) дыскурс.

Для кнігі, якая зьмяшчае гэтае слова ў сваёй назьве, магчыма, прыдалося б даць шырэйшае тлумачэньне ключавога тэрміну, чым тое, якое аўтар робіць у прадмове з спасылкай на Мішэля Фуко, — “сукупнасьць зьяваў і тэкстаў, якія аказваюцца рэгуляванымі, якім уласьцівая ўнутраная зьвязанасьць і якія дзейнічаюць як адзіная сіла”. У любым выпадку, для тых чытачоў, што ня змогуць або й ня схочуць чытаць мудрагелістых тэарэтызаваньняў Мішэля Фуко, варта зазначыць, што: а) для францускага філёзафа ўсякі акт маўленьня ёсьць актам зьдзяйсьненьня ўлады, накіданьня волі, сьцьверджаньня дамінаваньня (ці, наадварот, актам супраціву); б) усякае маўленьне, ці, па-француску, дыскурс, укарэненае ў наяўных уладных стасунках, простым і ўскосным чынам іх адлюстроўвае і падтрымлівае (або, наадварот, руйнуе), абапіраючыся на адпаведныя грамадзкія інстытуцыі; в) усякае маўленьне, г.зн. дыскурс, ёсьць канвэнцыйным, то бок прывязаным да пэўнай традыцыі, да пэўных рытарычных прыёмаў, формулаў, вобразаў, адкрытых і прыхаваных спасылак, намёкаў, да пэўнага кантэксту й падтэксту — як слоўна-вобразнага, так і рэчыўна-падзейнага; словам, гэта не аднаразовы і, вядома ж, не індывідуальны акт, а пэўны працэс, разгорнуты ў прасторы і часе, у тэкставай і грамадзкай рэчаіснасьці, з сваімі законамі, сваёй інэрцыяй і, так сказаць, сваёй энэргетыкай.

Галоўная выснова з гэтых схематычных тлумачэньняў для патэнцыйных чытачоў Шкандрыевай кнігі палягае ў тым, што ўсякі публічны дыскурс ня толькі адлюстроўвае рэчаіснасьць і ня проста ўплывае на яе і на нашае да яе стаўленьне, але й замяняе яе, “рэпрэзэнтуе”, стварае, робіцца сам своеасаблівай парарэчаіснасьцю, значна больш рэальнай, пераканаўчай і ўплывовай, чым уся тая рэчаіснасьць, якую ён нібыта апісвае. Менавіта такое разуменьне дыскурсу лягло ў аснову бліскучай працы Эдварда Саіда “Арыенталізм” (1985). Працы, якая, паводле прызнаньня самога Міраслава Шкандрыя, паслужыла для яго своеасаблівым узорам і крыніцай натхненьня, — насуперак сутнаснай, а часам і прынцыповай адрознасьці ў аб’екце дасьледаваньня.

2

Перачытаўшы Саіда, мы можам ня толькі лепей зразумець ключавы для Шкандрыевай працы панятак “дыскурсу”, але й спэцыфіку словазлучэньня “дыскурс імпэрыі”, вынесенага ў загаловак, аднак нідзе ў кнізе не растлумачанага. Ідзецца, як мы можам дапусьціць, пра пэўную сыстэму апавядальных, ці, як іх яшчэ называюць, наратыўных прыёмаў, якія адлюстроўваюць наяўную сытуацыю імпэрскага дамінаваньня, легітымізуюць яе і сьцьвярджаюць як “аб’ектыўна” немінучую і неабходную. Імпэрская ідэалёгія ўсяго толькі забясьпечвае імпэрскі гегеманізм ды экспансію неабходнымі аргумэнтамі, лягічным, так бы мовіць, каркасам. А таму дыскурс імпэрыі робіцца вобразна-сымбалічным напаўненьнем гэтага каркасу, ягонай шматлікаю, шматколернаю, шматгалосаю рэпрэзэнтацыяй. Ідэалёгія — гэта перадусім тое, пра што гаворыцца; дыскурс — гэта тое, як гаворыцца, якімі спосабамі, у якой сувязі зь іншымі аповедамі; дыскурс — гэта яшчэ й пэўны пункт гледжаньня, падбор матэрыялу, падкрэсьленьне і памякчэньне, замоўчваньне; гэта, зрэшты, ня толькі тэксты, але й усякія іншыя формы сымбалічнай рэпрэзэнтацыі — ад помнікаў да паштовых марак, ад вайсковых парадаў ды нацыянальных сьвятаў да ілюстрацыяў у школьных падручніках.

Міраслаў Шкандрый пачынае кнігу з кароткага апісаньня асноўных элемэнтаў імпэрскага дыскурсу што да Ўкраіны — гэтакіх стандартных міталягемаў, з дапамогаю якіх абгрунтоўвалася выключна палітычнае, а паводле сваёй ідэалёгіі, безумоўна, імпэрскае заданьне — падпарадкаваньне і паглынаньне Ўкраіны Расеяй. Гэтыя міталягемы знаёмыя большасьці ўкраінцаў яшчэ з школьнае лавы, і шмат для каго яны захоўваюць аўтарытэт аб’ектыўнае ісьціны — гэткай віртуальнай рэальнасьці, створанай магутным паноўным дыскурсам. Сярод ягоных асноўных матываў — ідэя “трыадзінай” рускай нацыі ды ідэя ўкраінска-расейскае роднасьці, амаль тоеснасьці, ідэя выключнай велічы і магутнасьці Расейскай імпэрыі, бясспрэчна прывабнай для суседніх народаў — гэтакай прывабнай, што яны самі, без усякага прымусу, прагнуць зь ёй зьліцца (Шкандрый цытуе характэрнае выказваньне сучаснага расейскага нацыяналіста Станіслава Куняева: “Нацыяналізм — гэта для малых народаў, якія баяцца зьнікненьня. Расейцы — вялікі народ… Расея — як Хрыстос, які кажа ўсім: прыйдзеце й далучэцеся да майго духу”). А адсюль і асаблівая місія расейцаў, упаўнаважаных ці то Богам, ці то Гісторыяй аб’яднаць славянаў, сьцьвердзіць сапраўднае хрысьціянства, адратаваць сьвет і, вядома, навесьці парадак на сваіх блізкіх і далёкіх ускраінах, зьдзяйсьняючы клясычную для ўсякага імпэрыялізму цывілізатарскую місію.

Разгортваньне гэтых асноўных матываў імпэрскага дыскурсу ў расейскай літаратуры Міраслаў Шкандрый прасочвае ад ХІХ стагодзьдзя, то бок ад эпохі рамантызму, што супала з эпохаю напалеонаўскіх войнаў ды імклівага распаўсюджваньня па Эўропе ідэяў сучаснага нацыяналізму. Хоць аўтар выразна не абгрунтоўвае прычынаў свайго менавіта такога храналягічнага выбару (бо дыскурс Расейскай імпэрыі можна прасачыць ад самага яе ўзьнікненьня, прынамсі ад сымбалічных дзеяньняў Пятра І ды твораў Феафана Пракаповіча), прычынаў на тое, хутчэй за ўсё, было некалькі: брак сапраўды цікавага літаратурнага матэрыялу, агульная ўбогасьць, недаразьвітасьць імпэрскага дыскурсу, яшчэ не афарбаванага ў XVIII стагодзьдзі мадэрным нацыяналізмам, і, вядома, адсутнасьць украінскага антыімпэрскага контрадыскурсу, які, уласна, і ёсьць галоўным аб’ектам Шкандрыевага дасьледаваньня.

На зьмену няўклюдным імпэрскім одам XVIII стагодзьдзя ды экзатычным апісаньням імпэрскіх ускраінаў у падарожных нататках мяжы стагодзьдзяў, сучасная эўрапейская літаратура, што зьяўляецца ў Расеі ў 20—30-х гадох ХІХ стагодзьдзя, прыносіць нашмат складанейшае, танчэйшае, шматграньнейшае бачаньне імпэрыі як праблемы, як крыніцы людзкіх і цывілізацыйных драмаў, канфліктаў, выпрабаваньняў. Фактычна толькі ад гэтага часу імпэрскі дыскурс робіцца ў расейскай літаратуры зьявай уласна мастацкай, а не выключна ідэалягічнай.

Захопніцкая вайна, распачатая імпэрыяй на Каўказе, спарадзіла значны масіў “арыентальнай” літаратуры досыць высокай мастацкай якасьці — літаратуры, у якой імпэрскія стэрэатыпы й вялікадзяржаўніцкія пачуцьці расейскіх пісьменьнікаў спрачаліся, а затым уступалі ў драматычнае змаганьне зь іхнымі вальналюбнымі ідэаламі, гуманістычнымі прынцыпамі, нарэшце, з самім матэрыялам ды неабходнасьцю яго ўласна мастацкага, а не выключна прапагандысцкага асэнсаваньня. Як правіла, гэтае змаганьне канчалася перамогаю імпэрскага погляду над агульналюдзкім, аднак, як паказвае Міраслаў Шкандрый на прыкладзе твораў Лермантава і Бястужава-Марлінскага, сама сытуацыя дыялёгу пэўным чынам абмяжоўвала моц імпэрскага дыскурсу, ставіла пад сумнеў ягоную абсалютную аўтарытэтнасьць, адкрывала патэнцыйную магчымасьць для контрадыскурсу, якую ўрэшце і рэалізаваў у пэўнай ступені Шаўчэнка ў “Каўказе” ды іншых творах.

Рэпрэзэнтацыя Ўкраіны ў расейскай імпэрскай літаратуры была шмат у чым падобнаю да рэпрэзэнтацыі “экзатычных” паўднёва-ўсходніх ускраінаў і, шырэй, рэпрэзэнтацыі ўсякіх “арыентальных” земляў у клясычных літаратурах Захаду. Характэрныя прыкметы такой рэпрэзэнтацыі — выява калянізаваных земляў як дзікіх ці напаўдзікіх, пазбаўленых унутранай структуры, архаічных і анархічных, заселеных нейкімі выключна біялягічнымі, чалавекападобнымі суполкамі, закансэрваванымі ў пазачáсавасьці, па-за межамі сапраўднай, то бок імпэрскай, гісторыі. Найбольш выразна і пасьлядоўна такі вобраз Маларосіі ствараў Вісарыён Бялінскі, грунтуючыся часткова на рэпрэзэнтацыях Украіны ў творах Гогаля, Пушкіна, Квіткі-Аснаўяненкі ды іншых сучасных яму літаратараў, а часткова на сваіх уласных уяўленьнях пра Дух Гісторыі ды асуджанасьць “негістарычных” народаў на падпарадкаваньне й зьліцьцё з гістарычна абранымі.

“Арыентальная” рэпрэзэнтацыя Ўкраіны натыкалася, аднак, на істотны супраціў фактычнага матэрыялу й патрабавала, такім чынам, сутнаснага карэктаваньня ў рамках імпэрскага дыскурсу. Па-першае, Украіна не была для Расеі “Ўсходам”, хутчэй наадварот — цягам колькіх стагодзьдзяў яна была для яе крыніцай заходніх уплываў, істотным чыньнікам эўрапеізацыі Маскоўскага царства й ператварэньня яго ў Расейскую імпэрыю. Па-другое, гэтая імпэрыя сама зазнала актыўную “арыенталізацыю” з боку заходнеэўрапейскага дыскурсу: досыць згадаць хоць бы знакамітыя падарожныя нататкі маркіза дэ Кюстына. А галоўнае, Украіна не магла быць нечым цалкам “чужым” для імпэрыі — і ня толькі праз сваю праваслаўную і славянскую роднасьць, але й праз кіеўска-рускую спадчыну, якая мусіла быць інкарпараваная ў імпэрскую гісторыю як цалкам “свая” й арганічная.

Такім чынам, рэпрэзэнтацыя Ўкраіны ў расейскім дыскурсе, як заўважае Міраслаў Шкандрый, была амбівалентнаю: гэта быў край увадначас варожы і сяброўскі, далёкі і блізкі, чужы і родны. Каб унікнуць лягічнае супярэчнасьці між гэтымі рэпрэзэнтацыямі, расейская гістарыяграфія распрацавала вытанчаную мадэль трыадзінай рускай нацыі, у якой украінцам адводзілася роля рэгіянальнай галіны, адсечанай ад адзінага дрэва неспрыяльнымі гістарычнымі акалічнасьцямі, аднак пасьпяхова прышчэпленай назад, дзе яна мае цяпер мажлівасьць па-сапраўднаму расьцьвісьці на дабро сабе і ўсяму дрэву. Украінскай амбівалентнасьці такім чынам было нададзена рацыянальнае і цалкам пераканаўчае тлумачэньне: усё, што ёсьць ува Ўкраіне і ўкраінцах добрага, паходзіць ад супольнай рускай спадчыны, адзінакроўнасьці, адзінавернасьці і, вядома, ад невынішчальнай прагі быць ляяльнымі да адзінага ўладара — гэткая сабе праваслаўна-імпэрская тэлеалёгія, удала паказаная Шкандрыем на прыкладзе другога варыянту “Тараса Бульбы”. А зь іншага боку, усё, што ёсьць ува Ўкраіне і ўкраінцах благога, паходзіць ад варожых уплываў — польска-каталіцкіх, езуіцкіх, уніяцкіх, татарскіх і да т.п. Пры гэтым цікава, што польскія ўплывы ў гэтым дыскурсе паказаныя не як культурна-цывілізацыйныя, а выключна як дэструктыўныя, зьвязаныя з рэлігійным ды сацыяльным уціскам, грамадзкаю дэгенэрацыяй і маральным заняпадам. Калі ўкраінцы й запазычылі ад палякаў якіясь элемэнты цывілізацыі, дык хіба вельмі сумнеўную каталіцкую вучонасьць ды неэфэктыўныя прававыя і адміністрацыйныя інстытуцыі, якія давялі саму Польшчу да хаосу й неабходнасьці ўсталяваць над ёю суседзкую апеку. Ня менш характэрна й тое, што ўдзельная вага польскіх уплываў у расейскіх рэпрэзэнтацыях Украіны досыць абмежаваная: насуперак усёй сваёй амбітнай рыторыцы, Расейская імпэрыя пачувалася даволі няўтульна ў дачыненьні да Польшчы ў культурна-цывілізацыйным пляне. Таму ў імпэрскіх рэпрэзэнтацыях Украіны пераважаюць намёкі на “татарскія” і ўвогуле “азіяцкія” ўплывы. Шкандрый зьвяртае асаблівую ўвагу на адлюстраваньне Мазэпы ў “Палтаве” Пушкіна як апэрэткавай, напаўазіяцкай постаці (у процівагу “эўрапейцу” Пятру І); цытуе вядомыя пасажы Бялінскага пра запарожцаў як разнавіднасьць татараў і менш вядомыя, але ня менш забаўныя пасажы Паўла Сьвіньіна зь ягонай прадмовы да ўкраінскіх аповесьцяў Гогаля 1830 году: “Маларосы больш падобныя (чым велікаросы) да раскошных жыхароў Азіі”. Яны падобныя да азіятаў “абліччам, формаю, стройнасьцю паставы, лянотнасьцю й бестурботнасьцю”. Тым ня менш, у іх няма “таго бурлівага неўтаймоўнага запалу, уласьцівага шанавальнікам ісламізму; флегматычная нядбаласьць, здаецца, служыць ім перашкодай і абаронай ад трывожных хваляваньняў, і часта з-пад іхных густых броваў праблісквае агонь, прабіваецца дзёрзкі эўрапейскі розум, а палкая любоў да айчыны й палымяныя пачуцьці, убраныя ў вонкавую прастату, хаваюцца ў іхных грудзёх”.

Мэта гэтага дыскурсу дваістая: з аднаго боку, ён адпавядае мастацкай неабходнасьці прадставіць Украіну і ўкраінцаў як нешта экзатычнае, інакшае, адрознае, спэцыфічнае, зь іншага боку — адпавядае палітычнаму імпэратыву асыміляцыі краю, ягонай імпэрскай гамагенізацыі. Адрознасьць украінцаў ад расейцаў можа быць цікаваю з эстэтычнага пункту гледжаньня — на ўзроўні фальклёру, звычаяў, вонкавых праяваў. Але з палітычнага гледзішча яна не павінна быць празьмернаю, надта істотнаю — такою, якая б зашкодзіла асвойваньню краю і ператварэньню яго ў край свойскі, яго інтэграцыі ў адзіны імпэрскі праект. Пры ўсёй сваёй інакшасьці ўкраінцы мусяць заставацца ў імпэрскім дыскурсе разнавіднасьцю расейцаў — то бок матэрыялам ня гэтулькі для літаратурных практыкаваньняў, колькі для эфэктыўнага імпэрскага будаўніцтва.

Своеасаблівы пэрл гэтага дыскурсу — нататкі князя Даўгарукага зь ягонага падарожжа ў Маларосію 1810 году: “Хахол, — тлумачыць сваім чытачам аўтар, — падобна, створаны самою прыродаю, каб урабляць зямлю ў поце чала свайго… Ён не наракае на сваё паднявольнае становішча: ён ня ведае нічога лепшага… Ён ведае свой плуг, валы, гарэлку, і гэта складае ўвесь ягоны непераборлівы лексыкон… Ён ахвотна прымае ўсякую долю і ўсякую працу. І ўсё ж яго неабходна ўвесь час падганяць, бо ён надта лянівы: ён можа заснуць і прачнуцца пяць разоў за хвіліну разам з сваім валом… Наважуся дапусьціць, што калі б увесь гэты люд не заўдзячваў адукаваным земляўласьнікам сваю зычлівасьць і чалавечнасьць, хахла цяжка было б адрозьніць ад мурына зь якога-кольвек гледзішча: адзін вырошчвае ў поце чала цукровы трысьнёг, другі — збожжа. Хай Гасподзь даруе ім абодвум добрае здароўе!”

Калі аўтару гэтага ўрыўку й можна прыпісаць пэўную павярхоўнасьць ды перадузятасьць, дык толькі станавую, але не этнічную. Князь Даўгарукі апісвае спэцыфічную рэгіянальную разнавіднасьць імпэрскага селяніна, якога называе “хахлом”. І бязь цяжкасьцяў можна дапусьціць, што з такой самай дакладнасьцю і адстароненасьцю ён апісваў бы і адрозьненьні паміж кастрамскім селянінам і, скажам, разанскім. На пачатку ХІХ стагодзьдзя расейскія арыстакраты (як і маларасійскія) ня мелі яшчэ звычкі залічваць сябе да адной нацыі ані зь вялікарасейскімі сялянамі, ані з маларасійскімі. Эстэтычны імпэратыў гэтага дыскурсу зразумелы: даць сваім чытачам штось цікавае, забаўнае, арыгінальнае: “дзікі” Каўказ і “поющая и пляшущая” Маларосія, безумоўна, забясьпечвалі рамантыкаў значна лепшым матэрыялам для іхных экзатычных патрэбаў, чым Разань або Кастрама. Ня менш відавочны тут і палітычны імпэратыў: забясьпечыць ня толькі палітычнае, але й эканамічнае дамінаваньне імпэрыі на новаздабытых тэрыторыях, зрабіць “хахлоў” — сьпярша на ўзроўні рэпрэзэнтацыі, а затым і ў рэальнасьці — “сваімі”, свойскімі, бясьпечнымі, прыстасаванымі да патрэбаў імпэрыі (пра патрэбы саміх “хахлоў” тут, зразумела, мовы няма).

Тэкст Даўгарукага — досыць удалы прыклад амаль поўнага супадзеньня эстэтычнага імпэратыву з палітычным; спэцыфічныя асаблівасьці маларосаў тут паказаныя такім чынам і толькі ў такой ступені, у якой гэта неабходна для абгрунтаваньня іхнага імпэрскага запрыгоньваньня й эксплюатацыі. Па сутнасьці, хахлы — гэта такія самыя сяляне, толькі больш лянівыя, таму ім неабходны стражэйшы нагляд і прымус. У больш таленавітых аўтараў, аднак, супярэчнасьць між палітычным і эстэтычным заданьнямі выяўлялася часам даволі значнаю — як гэта паказвае Міраслаў Шкандрый на прыкладзе паэмы Кандрата Рылеева “Вайнароўскі” (дзе паэт дае, па сутнасьці, пазытыўны вобраз Мазэпы — ня “здрадніка”, згодна з паноўным імпэрскім дыскурсам, а вальналюбнага бунтара — адпаведна ўласнай мастацкай інтуіцыі). Ці на прыкладзе ўкраінскіх аповесьцяў Гогаля, цалкам ляяльных да імпэрыі, аднак патэнцыйна небясьпечных і падрыўных для яе — менавіта празь яскравае і таленавітае, аж надта захапляльнае адлюстраваньне аўтарам украінскай інакшасьці і адметнасьці. Шкандрый піша, што Гогаль зь ягонай падвойнаю маларасійска-імпэрскаю ідэнтычнасьцю, па сутнасьці, “манэўраваў між абодвума дыскурсамі” (каляніяльным ды антыкаляніяльным). Мусіць, дакладней было б сказаць, што Гогаль давёў супярэчнасьць між неабходнасьцю палітычнага падпарадкаваньня Ўкраіны (шляхам яе пажаданай гамагенізацыі) ды яе эстэтычным вызваленьнем (шляхам сьцьверджаньня яе культурнай унікальнасьці) да небясьпечнай мяжы, за якой самабытны край з слаўным мінулым пачынаў разьвівацца паводле ўласных законаў, насуперак гамагенізацыйным высілкам імпэрыі. Гогаль-імпэрыяліст закрываў гэтую магчымасьць, паўсюдна абвяшчаючы, што ягоная Маларосія — гэта своеасаблівы музэй, яскравае мінулае, якое згасла, скончылася, знайшло сваё лягічнае завершаньне ў агульнаімпэрскай цяпершчыне й будучыні. Патрэбны быў толькі пэўны штуршок, каб рэанімаваць, рэінтэрпрэтаваць гэты міт — міт слаўнай, аднак аджылай, памерлай Маларосіі.

Шаўчэнка стварыў новы міт, які палемічна грунтаваўся, як гэта пераканаўча давёў Грыгоры Грабовіч, на адмаўленьні гогалеўскага і ўвадначас — на ягоным творчым разьвіцьці. Гэта быў вобраз ня мёртвай Украіны, а прыснулай, жыўцом пахаванай, аднак гатовай да абуджэньня і ўваскрасеньня. Шаўчэнка аднавіў тую самую Ўкраіну, якую Гогаль неасьцярожна стварыў і яшчэ неасьцярожней (бо заўчасна) пахаваў. Але Шаўчэнка меў што аднаўляць менавіта дзякуючы Гогалю і шматлікім іншым ляяльным да імпэрыі, але, як неўзабаве высьветлілася, “занадта” заклапочаным маларасійскаю самабытнасьцю ўкраінафілам.

3

У чацьвертым разьдзеле (“Контранаратывы ўва ўкраінскай літаратуры”) Міраслаў Шкандрый паказвае драматычную раздвоенасьць украінскіх пісьменьнікаў між імпэрскім ды рэгіянальным, якая цягам ХІХ стагодзьдзя рабілася ўсё больш вострай — у меру фармаваньня ўкраінскага мадэрнага нацыяналізму. Нават, здавалася б, гіпэрляяльны што да імпэрыі Квітка-Аснаўяненка мімахоць падрываў асыміляцыйную імпэрскую стратэгію, паказваючы “жыцьцёвасьць мясцовай ідэнтычнасьці” і мэтанакіравана пашыраючы кола чытачоў украінскай літаратуры — тых самых чытачоў, безь якіх посьпех, а можа, і зьяўленьне Шаўчэнкі былі б немагчымымі. Уласна, гэтую прыхаваную супярэчнасьць між палітычна імпэрскім і эстэтычна “нацыянальным” яшчэ ў 1985 годзе заўважыў Марка Паўлышын у артыкуле пра палітыку ды рыторыку ў “Энэідзе” Катлярэўскага. Тое, што ў Гогаля і Аснаўяненкі было хутчэй міжвольным, “пабочным” вынікам іхнага імпэрскага ўкраінафільства, праз пару дзесяцігодзьдзяў выявілася часткай сьвядомай рэдакцыйнай стратэгіі часопісу “Основа”. Абвешчаньне адрознасьці, самабытнасьці Ўкраіны, піша Шкандрый, робіцца “аргумэнтам на карысьць яе самавызначэньня”.

Украінская літаратура ў другой палове ХІХ стагодзьдзя паступова перастае быць часткаю “агульнарасейскай”, фармуючы свой уласны канон, інстытуцыі (крытыку, выдавецтвы, часопісы), свайго чытача і, вядома, свой самастойны, эмансыпаваны ад імпэрскага, дыскурс. Шаўчэнкава творчасьць, безумоўна, у вялікай ступені паспрыяла гэтаму працэсу. Аднак былі і іншыя чыньнікі, на якія зьвяртае ўвагу Міраслаў Шкандрый: жорсткі цэнзурны ды моўны ціск, перанясеньне выдавецкае дзейнасьці за мяжу (перадусім у Галіччыну), русіфікацыя ўкраінскіх гарадоў і згасаньне рамантычнай цікаўнасьці расейскае публікі да маларасійскай экзотыкі. Фактычна ажно да самае рэвалюцыі стаўленьне адукаваных расейцаў да ўкраінскай літаратуры і праблематыкі ўвогуле заставалася амаль такім самым, як і ў 1830—40 гадох, — на ўзроўні сумнавядомых водгукаў Бялінскага ды Хамякова, то бок на ўзроўні кансэрватыўнае парадыгмы, якая ўвогуле адмаўляла ўкраінскую літаратуру як небясьпечную дурасьць, або на ўзроўні парадыгмы лібэральнай, якая талеравала гэтую літаратуру — але выключна як дыялектную разнавіднасьць агульнарасейскай.

“Расейскія пісьменьнікі й чытачы, — канстатуе Шкандрый, — нібы й не заўважалі, што сам характар украінскай літаратуры й сьвядомасьці сутнасна зьмяніўся… Украінскую літаратуру й надалей разглядалі як эстэтычна непаўнавартасную, а ўкраінскую сьвядомасьць — як праяву правінцыялізму. Навуковы дыскурс пра Ўкраіну амаль не пранікаў у расейскую літаратуру, а наймагутнейшыя ўвасабленьні контрадыскурсу заставаліся збольшага незаўважанымі. Як вынік, расейскія інтэлектуалы маргіналізавалі ўкраінскае пытаньне. У мастацкіх творах украінскія характары амаль ніколі ня мелі нейкай псыхалягічнай глыбіні, а іхныя культурныя праблемы ніколі не трактаваліся ўсур’ёз. Украінцы калі і зьяўляюцца ў расейскай прозе другой паловы ХІХ стагодзьдзя (як, напрыклад, у творах Талстоя — усялякія конюхі, садоўнікі, жаўнеры), ад расейцаў яны адрозьніваюцца адно сваёй “гаворкаю”. Хоць Чэхаў і Бунін жартам называлі сябе “хахламі”, гэтае азначэньне ня мела для іх ніякага палітычнага сэнсу”.

Гэтая надзвычайная глухата імпэрскай культуры да свайго найбліжэйшага й найбольшага суседа, да ўсё гучнейшага і разнастайнейшага шматгалосься, якое зьяўляецца ўва ўкраінскай літаратуры, ёсьць бліскучым прыкладам сілы і ўвадначас катастрафічнай інэрцыі імпэрскага дыскурсу, з гравітацыйнага поля якога не пад сілу вырвацца нават такім таленавітым пісьменьнікам, як Булгакаў, Набокаў ці Бродзкі. Дыскурс дамінаваньня, які сфармаваўся ў расейскай культуры пачатку ХІХ стагодзьдзя і які “прыручаў”, “адамашніваў”, “прысвойваў” Украіну, усяляк яе прымітывізуючы, не зьмяніўся, па сутнасьці, і сёньня. Ад самага пачатку гэты дыскурс старанна адсейвае факты, падзеі і галасы, рэпрэзэнтуючы толькі тыя зь іх, якія яго аб’ектыўна ўзмацняюць. Усё, што можа зашкодзіць рэпрэзэнтацыі “літаратурнай Украіны” ў імпэрскім дыскурсе, замоўчваецца або маргіналізуецца — ад разьніны, учыненай Пятром І у Батурыне, да польскіх культурных уплываў і ўзроўню адукаванасьці ўва Ўкраіне XVI—XVII стагодзьдзяў. (Тарас Бульба, які прыхоўвае сваю вучонасьць, сваё веданьне лаціны, ёсьць з гэтага гледзішча постацьцю знакавай. Як, дарэчы, і тыя гогалеўскія запарожцы, якія сьвядома разыгрываюць у Пецярбурзе ролю прыдуркаватых хахлоў, бо менавіта гэтага ад іх чакаюць.) Імпэрскі дыскурс фактычна пазбаўляў украінцаў іхнага рэальнага голасу, гаворачы за іх і ад іхнага імя. Уласна, рэальныя патрэбы, думкі і пачуцьці тубыльцаў ня маюць ніякага значэньня, бо імпэрыя заўжды ведае гэта лепей за іх. Згадайма знакамітыя словы Бялінскага зь ліста да Аненкава пра тое, што ён сам не чытаў Шаўчэнкавага антыцарскага пасквілю і чытаць ня думае, бо ён і так ведае, што твор нікчэмны, — квінтэсэнцыя імпэрскага ўспрыманьня Ўкраіны расейскімі інтэлектуаламі.

Зь зьяўленьнем украінскага контрадыскурсу высьветлілася, аднак, што для ягонага замоўчваньня й маргіналізацыі недастаткова адных толькі дыскурсійных прыёмаў. Нягледзячы на татальны кантроль імпэрыі за адукацыяй, друкам, публічнымі выступамі, аказалася, што для нэўтралізацыі небясьпечнага канкурэнту патрэбныя яшчэ й дадатковыя цэнзурныя ды паліцэйскія захады. “Барацьба дзьвюх культураў”, справядлівасьць якой нястомна адстойваюць імпэрскія лібэралы, як заўжды, абярнулася барацьбою культуры, што мае войска і паліцыю, супраць культуры, якая ня мае нічога, нават магчымасьці друку. Погляды на Ўкраіну з боку левых і правых, лібэралаў і кансэрватараў, культурных і жандарскіх элітаў аказаліся ў Расеі, як заўжды, надзвычай падобнымі. “Літаратары, журналісты, адміністратары, — зь бесстароннасьцю патолягаанатама падсумоўвае Міраслаў Шкандрый двухсотгадовую гісторыю расейска-ўкраінскіх літаратурных узаемінаў, — усе зрабілі свой унёсак у адзіны імпэрскі дыскурс ды пашырэньне гегеманісцкіх поглядаў”.

Расплата за гэтую аднастайнасьць, за даравальную для паліцэйскіх, аднак недапушчальную для інтэлектуалаў глухату да голасу “іншага”, была цяжкай, хоць досыць яшчэ належным чынам не ўсьвядомленай. У бліскучым аналізе глыбокай, амаль гістэрычнай украінафобіі Міхаіла Булгакава Міраслаў Шкандрый піша пра трагедыю выдатнага пісьменьніка, чыё “бачаньне гамагеннай і цэласнай расейскай культуры з усталяванымі нормамі было траўмавана зьяўленьнем нацыянальнага руху, пра існаваньне якога ён не падазраваў і таму працягваў яго адмаўляць. У ягоных тэкстах пра Ўкраіну можна ўгледзець намаганьні загнаць джына назад у бутэльку, рэінтэрпрэтуючы ўсе падзеі акрэсьленага пэрыяду адпаведна з паноўным і прынятым культурным узорам”.

“Траўму дэкалянізацыі”, “траўму страты імпэрыі” Міраслаў Шкандрый згадвае таксама ў сувязі з Салжаніцыным ды шэрагам іншых расейскіх інтэлектуалаў. Аднак значнейшаю ў гэтым кантэксьце здаецца згадка аўтара пра агульнанацыянальную траўму, якую ўчынілі расейскай мэнтальнасьці стагодзьдзі каляніяльнага ўціску і, адпаведна, “інтэрналізацыі” імпэрскага гвалту што да іншых народаў. Пераадоленьне гэтае траўматычнае спадчыны ў расейскай культуры, як, дарэчы, і адпаведнай траўматычнай спадчыны ў культуры ўкраінскай, магчымае, на думку аўтара, на шляху засваеньня абедзьвюма культурамі посткаляніяльных мастацкіх прыёмаў ды падыходаў. Ён спачувальна цытуе Марка Паўлышына, які на прыкладзе твораў Юр’я Андруховіча паказвае прадуктыўнасьць і пэрспэктыўнасьць менавіта такога падыходу. (“Каляніяльнымі” Марка Паўлышын называе тыя мастацкія зьявы і прыёмы, якія ствараюць і падтрымліваюць структуры й міты каляніяльнага дамінаваньня; “антыкаляніяльнымі” — тыя, якія процістаяць каляніяльным структурам, адмаўляюць каляніяльныя міты, ствараючы свае ўласныя, нацыянальна-вызвольныя; а за “посткаляніяльны” ён уважае такі падыход да каляніяльнай спадчыны, які ўлічвае абмежаванасьць і частковасьць “каляніяльнага” і “антыкаляніяльнага” — становіцца, так сказаць, па-над двубоем і стварае ўласны дыскурс на аснове вольнай гульні з абодвума папярэднімі дыскурсамі як часткамі ўласнай гістарычнай спадчыны.)

На прыкладзе дзьвюх аповесьцяў Андруховіча Шкандрый паказвае, як “посткаляніяльны” празаік вольна дэканструюе ня толькі імпэрскія міты, але й нацыянальныя, асабліва традыцыйнае адлюстраваньне Ўкраіны як нявіннай ахвяры кепскіх суседзяў, перадусім дэманічнай Расеі. З гэтага пункту гледжаньня Шкандрый цалкам слушна паказвае на пэўныя элемэнты посткаляніяльнай іроніі (і самаіроніі), гібрыднасьці і пратэізму ў творчасьці Хвылёвага. Нават яшчэ раней — на прыкладзе ўкраінскага мадэрнізму. Ён кажа пра істотнае ўскладненьне ўкраінскага антыкаляніяльнага дыскурсу, узбагачэньне яго элемэнтамі самарэфлексіі, унутранай палемікі, асабліва палемікі з паноўнай народніцкай дактрынай, і зьяўленьне ў ягоных межах альтэрнатыўных дыскурсаў — фэміністычнага, эстэцкага, авангардысцкага.

Пры ўсёй прывабнасьці такой стратэгіі, што адстойваецца Міраславам Шкандрыем ды Маркам Паўлышыным, варта, аднак, зазначыць, што ні расейская, ні ўкраінская літаратуры не здабылі пакуль што дастатковай унутранай свабоды для “посткаляніяльнага” вызваленьня з-пад сваіх паноўных дыскурсаў. Ува Ўкраіне, насуперак фармальнаму дасягненьню незалежнасьці, фактычна трывае ў пэўным сэнсе халодная грамадзянская вайна, асабліва на ўзроўні сумнавядомай “барацьбы дзьвюх культураў”, вынікі якой цяжка пакуль што прадбачыць. Гэта, зразумела, падтрымлівае антыімпэрскую мабілізацыю і адпаведны дыскурс ува ўкраінскай культуры, а зь іншага боку, сілкуе традыцыйны імпэрскі дыскурс, даючы яму пэўныя надзеі на далейшае дамінаваньне і адкрываючы ў ягоных прыхільнікаў другое (ці, хутчэй, ужо дваццаць другое) дыханьне. А таму Шкандрыевы словы пра Стуса можна ў вялікай ступені дастасаваць і да большасьці сёньняшніх украінскіх літаратараў: “посткаляніяльны дзеля жаданьня, антыкаляніяльны дзеля патрэбы”.

4

Падсумоўваючы, можна сказаць, што кніга Міраслава Шкандрыя акрэсьлівае досыць цікавую тэрыторыю для літаратуразнаўчых дасьледаваньняў, прапаноўваючы агульнавядомыя, але, на жаль, мала ўжываныя на гэтай тэрыторыі інструмэнты аналізу. Памеры тэрыторыі ў пэўнай ступені абумовілі фрагмэнтарнасьць кнігі: у другой сваёй палове яна страчвае цэласнасьць і ператвараецца ў збор больш-менш цікавых ды менш або больш зьвязаных міжсобку нарысаў. Так, скажам, у шостым разьдзеле (“Нацыянальны наратыў мадэрнізму”) вядзецца толькі пра дзьве п’есы Лэсі Ўкраінкі ды раман Пятра Карманскага “Колцы ружы” (1921). Апошні твор, аднак, мае дачыненьне хутчэй да польска-ўкраінскай, чым украінска-расейскай праблематыкі, а галоўнае — ён і дагэтуль застаецца неапублікаваным, дзеля чаго ягоны ўплыў на публічны дыскурс даволі сумнеўны. Замест гэтага куды больш дарэчным у згаданым кантэксьце быў бы разгляд твораў шырока публікаванага ўва Ўкраіне і Расеі Ўладзімера Віньнічэнкі. Гэтаксама і ў сёмым разьдзеле, прысьвечаным галоўным чынам літаратурнай барацьбе 1920-х гадоў (“Бой зь Левіятанам”), аўтар засяроджваецца, апроч Булгакава, на дзьвюх ключавых постацях — Хвылёвым і Дамантовічу, хоць роля апошняга ў кантэксьце дасьледаванай праблематыкі наўрад ці сувымерная з роляй Куліша-драматурга або Зерава-“нэаклясыка”. Па-за рамкамі аўтарскага дасьледаваньня застаецца практычна ўвесь масіў сэрвільнай літаратуры эпохі сацрэалізму, хоць ейная пэўная амбівалентнасьць што да імпэрскага праекту (на якую досыць пранікліва паказаў яшчэ ў 1954 годзе Юры Шэрах, рэцэнзуючы “Таўрыю” Ганчара) дае неблагія падставы для ейнага крытычнага супастаўленьня зь ляялісцкай літаратурай данацыяналістычнай эпохі — ад Катлярэўскага да Гогаля і Квіткі-Аснаўяненкі. Можна пашкадаваць і пра тое, што шасьцідзясятніцтва прадстаўлена адно постацьцю Стуса — безумоўна, значнаю, але надта ўжо спэцыфічнаю. А сучасная (“посткаляніяльная”) эпоха — толькі дзьвюма аповесьцямі Андруховіча (разьдзел восьмы, апошні — “Посткаляніяльная пэрспэктыва”).

Другі пралік кнігі — яе пэўная, так сказаць, тэматычная несфакусаванасьць. Абраўшы аб’ектам свайго дасьледаваньня “дыскурс імпэрыі”, аўтар больш-менш пасьлядоўна асьвятляе акрэсьленую тэму ў першых трох разьдзелах — “Літаратура і імпэрыя”, “Імпэрскае памежжа ў расейскай літаратуры” і “Ўкраіна ў расейскім імпэрскім дыскурсе” (хоць і тут, як ужо зазначалася, варта было надаць больш увагі ўва ўступе тлумачэньню сваёй мэтадалёгіі й тэрміналёгіі). У чацьвертым—пятым разьдзелах (“Контранаратывы ўва ўкраінскай літаратуры” і “Сутыкненьне дыскурсаў”) аўтар паступова пераключаецца на антыімпэрскую тэматыку ўва ўкраінскіх творах, а ў трох заключных разьдзелах, падобна, дае ўжо поўную волю сваім прафэсійным схільнасьцям вучонага-ўкраініста, зьвяртаючыся да расейскіх тэкстаў (апроч Булгакава) толькі мімаходзь, без выразнай сыстэмы.

Адчуваючы, пэўна, канцэптуальную ўразьлівасьць такога зьмяшчэньня, аўтар пры канцы кнігі, у “Высновах”, нагадвае, што “дыскурс імпэрыі” — гэта ня толькі дыскурс каляніяльны, але й антыкаляніяльны; зразумець іх адзін без аднаго немагчыма. “Рэпрэзэнтацыі імпэрыі ў расейскай ды ўкраінскай літаратурах, — піша Шкандрый, — можна разглядаць як часткі шырэйшай рытарычнай супярэчнасьці, дыялектычнай працы ўявы, у якой адзін твор нярэдка ёсьць адказам на іншы. Дыскурс імпэрыі і яе контрадыскурс функцыянуюць у літаратуры, пісанай абедзьвюма мовамі… Высокая ступень дзьвюхмоўя ўва ўкраінскай супольнасьці давала ўкраінцам магчымасьць выкарыстоўваць расейска-ўкраінскую інтэртэкстуальнасьць пры ўжываньні як адной мовы, так і іншай. Аднак у другой палове ХІХ стагодзьдзя ўкраінская і расейская літаратуры ў значнай ступені разыходзяцца, ператвараючыся ў дзьве розныя сыстэмы з цалкам адрознай дынамікай. Наяўнасьць двух вызначальных і непрымірэнчых дыскурсаў (імпэрскага і нацыянальна-вызвольнага ў адпаведных літаратурах) ёсьць асноўнай прычынай іхнага разыходжаньня”.

Усё гэта, безумоўна, слушна, але ні ў якай ступені не апраўдвае кардынальнага зьмяшчэньня акцэнтаў у другой палове кнігі і ператварэньня яе, як сказаў бы Грыцэнка, у яшчэ адзін варыянт гісторыі ўкраінскага нацыяналізму. Дыскурс імпэрыі — гэта ўсё-такі ў першую чаргу дыскурс імпэрскі: па-першае, таму што ён значна магутнейшы, то бок мае значную “фізычную”, колькасную перавагу; па-другое, таму што ён мае перавагу псыхалягічную, бо рэпрэзэнтуе абсалютны аўтарытэт Цэнтру — культурны і палітычны, міжнародны і ўнутраны; і, нарэшце, па-трэцяе, таму што ён валодае асноўнымі мэханізмамі рэпрэзэнтацыі — цэнзураваньнем, замоўчваньнем, маргіналізацыяй, тэндэнцыйным камэнтаваньнем, фальшаваньнем і да т.п. Уласна, гэтыя мэханізмы й мусілі б стацца аб’ектам дасьледаваньня, бо дыскурс імпэрыі ў ХХ стагодзьдзі вызначаўся ня толькі шавіністычнаю публіцыстыкай Шульгіна й нэўратычнаю ўкраінафобіяй Булгакава (хаця на апошняй ужо сапраўды вырасьлі пакаленьні маскоўскіх дый кіеўскіх інтэлектуалаў — аж да Ўладзімера Малінковіча і, на найвялікшы жаль, Андрэя Куркова) і нават не аднымі толькі тэзамі ЦК КПСС “Да 300-годзьдзя ўзьяднаньня Ўкраіны з Расеяй”. Мэханізмы імпэрскага дыскурсу дзейнічалі і дагэтуль дзейнічаюць на безьлічы ўзроўняў — ад вульгарных падручнікаў зь іхнымі бессаромнымі расповедамі пра “дабрадзейны ўплыў” на Шаўчэнку з боку Бялінскага ды іншых “рэвалюцыйных дэмакратаў” да вытанчаных заменаў слова “ўкраінскі” на “айчынны”, словазлучэньня “Кіеўская Русь” на проста “Русь”; ад кур’ёзнага выдаленьня “зубоў” зь верша Маякоўскага “Доўг Украіне” (“товарищ москаль, на Украину зубы не скаль”) і замены іх на больш нявінныя жарты — да вялізнай галерэі хахлоў-нягоднікаў, паліцаяў і куркулёў у расейскай літаратуры й кінэматографе ды гамзатых хахляцкіх Пятніцаў пры вялікарасейскіх Рабінзонах Круза.

Дыскурс імпэрыі цяпер — гэта ня толькі Бродзкі зь ягоным пасквілем “На незалежнасьць Украіны”; гэта таксама прыніжальнае для кожнага ўкраінца (калі ён ня Кучма) сьвяткаваньне дня савецкай арміі, крывадушна перайменаванага ў “Дзень абаронцаў айчыны”; гэта тэлевізійны шал якога-небудзь Лявонцьева, які адкрытым тэкстам расказвае маларосам, што “сраць” ён на іх хацеў (даслоўна); гэта й шалёны сьцёб якога-небудзь “хахла” (як ён сам сябе называе) Зямлянага ў “Независимой газете” з нагоды аповесьці Аксаны Забужкі; гэта й клінічная пісаніна іншага хама (і таксама “хахла”) Бузіны пра Шаўчэнку; гэта, зрэшты, узорны паводле сваёй паранаідальнасьці тэкст доктаркі філялёгіі Лады Федароўскай у “Литературной газете” з нагоды Ірванцовай “Оды грыўні”: шаноўная філялягіня цытуе пародыю ўкраінскага аўтара як сур’ёзную патрыятычную (!) оду — насуперак літаратурнаму густу і цьвярозаму розуму, затое ў поўнай згодзе з стэрэатыпным імпэрскім уяўленьнем пра адурэлых ад нацыяналізму (“национально озабоченных”) хахлоў-самасьційнікаў.

Апошні прыклад, між іншым, ёсьць добрай ілюстрацыяй яшчэ й да таго, наколькі праблематычным застаецца ўва Ўкраіне чаканы трыюмф посткаляніяльнага дыскурсу, прадказаны Міраславам Шкандрыем і Маркам Паўлышыным. Рэакцыя Федароўскай на Ірванца прынцыпова не адрозьніваецца ад падобнай рэакцыі на ягоныя тэксты з процілеглага лягеру, антыімпэрскага, — досыць прыгадаць хаця б шчырае абурэньне ўкраінафілаў з нагоды іншай Ірванцовай пародыі “Любіце Аклахому”. Бясспрэчна, аналіз усіх гэтых дыскусіяў, падзеяў, кур’ёзаў запатрабаваў бы асобнага дасьледаваньня і асобнае кнігі — магчыма, ужо не пра імпэрскі дыскурс, а пра дыскурс “крэольскі” як ягоную аўтаномную і з часам усё выразьнейшую іпастась.

Пераклаў з украінскай Сяргей Сматрычэнка паводле аўтарскага арыгіналу