2–2003
» да Зьместу «

Туманнасьці беларускай гісторыі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

гісторыі

Ева Вежнавец
 
Гаючая нянавісьць

---

1. Вяртаньне фэміністкі на Ўсход

У вагон № 655 цягніка Кёльн—Масква ўвайшлі жанчына й мужчына, абое ў сьветлых плашчох і цёмных акулярах. Жанчына сказала маладому вусатаму правадніку (з выгляду — выкапаны Георгі Буркоў, расейцы такія падобныя адзін да аднаго):

— Мы хотим ехать вместе. Никаких мужских и женских купе!

Праваднік па-змоўніцку выгнуўся і праказаў нізкім інтымным голасам:

— Может, хотите ехать вдвоём, только вдвоём?

— Вы поощряете порок? — запытала кабета, а мужчына раздражнёна дадаў:

— Необязательно вдвоём. Мы просто хотим вместе напиться.

І расчараваны праваднік падсадзіў іх да старога брывастага паляка, які неўзабаве сышоў. “У казырных цягнікох заўжды праваднікамі езьдзяць такія вось спрытныя мужыкі. Хаця ўвогуле гэта жаночая прафэсія”, — падумала жанчына.

Гэтыя двое пасажыраў былі слыннымі дзеячамі беларускага фэмінісцкага руху. Зьміцер быў адзіным на ўвесь край фэміністам, таму ён, як фэномэн і рарытэт, у два разы часьцей выяжджаў на захад, чым любая фэміністка. Аза — вядомая змагарка з сэксізмам. Яны вярталіся зь міжнароднай канфэрэнцыі ў Аахене, прачытаўшы даклады, паслухаўшы іншых ды адвёўшы душу ў кулюарах. Ехаць ім было больш за суткі. Запаланіўшы купэ Gepak’ам (пудэлкі й торбы), яны пазалазілі на верхнія паліцы нязручнага “дэдээраўскага” вагону і, лежачы там, як у трунах, то драмалі, то вялі дарожную гутарку, папіваючы віно з тэтрапакаў і закусваючы сырам, які так добра ўдаецца галяндцам — “сырным галовам”. Зьлёгку хвоснуўшы, яны загаварылі пра сваю прафэсію — фэмінізм. Абое з зайздрасьцю згадвалі каляжанак, што адразу з Аахену паехалі ў Гётэбарг — на наступнае фэмінісцкае зборыска. Урэшце, уставіўшы вочы ў днішча Азінай паліцы, Зьміцер запытаўся:

— Ты што, сапраўды верыш у гэты фэмінізм? Сьмешна мне зь цябе. Ты хіба ня ведаеш, што галоўную фэміністку, Ларачку, ейны Міша вакол хаты ганяе, лупіць, калі захоча. А так дык яна фэміністка ого-го!

Аза ўзгадала бледны маленькі Лараччын тварык, вялікія спалоханыя вочы, дзьвюх такіх жа бяленькіх дачушак па бакох і прызналася:

— Яе так і хочацца адлупцаваць.

— Тыповая ахвяра, — пацьвердзіў Зьміцер з свае паліцы. — І ёй гэта падабаецца, магу засьведчыць. Яна абагаўляе сваго Мішу. Лара — фэміністка! Ды такіх фэміністак ракам да Масквы не пераставіш.

— Стоп! Брашы ды меру знай: сэксісцкі выраз.

— А ўзяць Любу, — гнуў далей Зьміцер, — кіруе паўсотняю фэміністак, сэмінары ладзіць, па тэлевізіі і ў газэтах шум, гендэрныя перакосы выкрывае, а ведаеш, як ейны Ромік яе малоціць?

— Любу — Ромік?! Малоціць?!!

— І варта. Люба ні ў чым меры ня знае. Я б яе тоўк як грушу.

— Як ты можаш так казаць? Як ты можаш быць такі цынічны? Збудаваў кар’еру на фэмінізьме, а выказваешся як бугай!!! Я распавяду гэта на радзе. Ты адусюль вылеціш.

— Ня вылечу. Цябе ніхто не паслухае.

— Чаму гэта?

— Бо фэміністкі нашыя мяне абагаўляюць. Сілу ўва мне чуюць. Я ніводнай кабеце ня быў такі патрэбны, як фэміністкам. Звычайная кабета, што верне воз па жыцьці, і з слабым мужчынам пражыве й ня пікне. А фэміністкі ў Беларусі ўзьняліся праз адсутнасьць моцнага мужчыны.

Аза аж утрупянела ў сваім пэнале. Зьміцер заўсёды быў парадаксаліст, але не да такой ступені. Яна зьвесілася з паліцы і зірнула на спадарожніка: той насьмешліва глядзеў на яе прыпухлымі ад ляжаньня вочкамі.

— Калі б мяне хоць раз хто ўдарыў, — урачыста прамовіла Аза, — я б яму твар набок зьвярнула… Божа, Божа, каб гэта Любу білі. Яна ж здаровая жанчына, ня мышка якая.

— Ну, Ромік усё ж мацнейшы.

— Яна можа прымяніць інструмэнтарыю…

— Тады ён ачухаецца і зусім Любу заб’е.

— Я зразумела. Ты хлусіш! Пацяшаешся зь мяне. Бурыш мой сьветагляд.

— Ды нашто табе гэты сьветагляд? Ты ніякая не фэміністка! Ты безь мяне кампутару не магла выбраць, торбы на вакзале пагубляла, гатэльны прас спаліла. Прасторавага ўяўленьня ў цябе няма, блудзіш у трох кварталах, кантынэнтальная ідыётка!!! Ты прападзеш, варта табе застацца адной. Галаву згубіш.

— Гэта не прыкмета полу. Я проста разявака.

— Вам можна адчыняць клюб разявак і варон, і ўсе там будуць бабы. І мая Вэроніка, і ты, і Любка, і Лара, і ўсе нашыя сяброўкі. Вэроніка за два месяцы чатыры камплекты сосак спаліла. Кожны раз вязу новыя патэльні ці рондалі дахаты. Кожны дзень малюся, каб ключы не згубіла, машыну ў слуп не ўпіліла, пажару не нарабіла. Фэміністкі!

Адчуўшы ў апошніх словах асабістую драму суразмоўцы, Аза далікатна змоўкла. І ці мае сэнс увогуле зь ім спрачацца? Аднак вось жа дзіўна: езьдзіць чалавек, даклады правільныя чытае пра гендэр, а сам — звычайны шавініст з комплексамі.

Адчуўшы прыступ кляўстрафобіі, Аза вылезла з пэналу ды пайшла ў тамбур. Вусаты праваднік, прапускаючы яе, зазірнуў у твар. Яўна ня супраць завесьці знаёмства, раз ужо яна вольная. Аза насупіла бровы і ўзьняла ўгару сваю гусіную галоўку. Праваднік адступіўся. Палячы ў тамбуры, яна думала пра тое, што вось жа пасадзіў праваднік пяцёх азэрбайджанцаў да Масквы і з кожнага ўзяў па 50 эўра. Гэта 250 эўра за адну паездку. Выгадна! Не, ня дзіва, што тут ніводнае правадніцы няма. Мужчыны захапілі ўсе сонечныя бакі: што ў цягнікох, што ў фэмінізьме. А жанчыне, каб прабіцца, трэба быць або моцнай, як конь, альбо падлабуніцца да мужчыны. Узяць, напрыклад, ейную сяброўку, што пару гадоў таму выйшла за галяндца, нарадзіла дваіх дзяцей і цяпер жыве сабе прыпяваючы хатняй гаспадыняй. Аза адведала яе ў ейным шчасьці і цяпер запухае ад зайздрасьці, як ад сьвінкі. Прыяцелька жыве ў ціхім прадмесьці, дзе можна было сесьці ў белых шортах на брукаванку й не забрудзіцца, дзе па вуліцах бегалі зайцы, а ў прысядзібных садкох ужо ў сакавіку заліваліся салаўі. Прытым у 20-тысячным мястэчку ёсьць танная саўна на 15 заляў, некалькі вялікіх і малых крамак са сьляпучым выбарам тавараў, шмат рэстарацыяў і кінатэатар на 10 заляў. Пры кожным дамку — некалькі аўто і яхта на чатырох стойках, як папуаская хаціна. Ежу й пітво купляюць скрынямі. Каміны паляць яблыневымі дровамі. Усе вітаюцца між сабой. Марына памаладзела, расквітнела, ейны мужык набыў ёй мэдычную страхоўку, і ёй памянялі зубы, прыбралі ўсе жаночыя хваробы, праапэравалі гаймарыт, перад якім капітулявалі беларускія лекары.

Марына радавалася, што ёсьць перад кім пахваліцца сваім шчасьцем.

— Помніш, як я перажывала, як мой тумкач мяне кінуў? Плакала, вены рэзала. А цяпер так рада, што ня выйшла за яго. Як ад’яжджала сюды, то думала: бывайце, слабакі і рабакі. Хоць здохніце. Так мяне дасталі беларусікі нашыя. Я, як Алесік сышоў, ачуняла і вырашыла: трэба цяпер розумам жыць, а не эмоцыямі. Ведаеш правіла Парэта “Дваццаць — восемдзесят”? Яно вучыць, што 80 % кліентаў ствараюць 20 % таваразвароту. А ёсьць 20 % кліентаў, якія твораць 80 % таваразвароту. Любы разумны чалавек улічвае правіла Парэта і ставіць на эфэктыўных кліентаў. А я пачала ставіць на іншаземцаў. Любіць багатага можна гэтак жа, як і беднага. І нават болей. І мужчыны тут не скукожаныя ад беднасьці. І я ў парадку, і дзеці ў мяне нармальныя, здаровыя, харошыя. Гэта проста ідэальнае выйсьце для жанчыны з усходу. Муж дае табе спакой і дабрабыт (падарожжы, сапраўдную ежу й мэдыцыну, магчымасьць падоўжыць прыгажосьць). Ты яму — ляяльнасьць, добрае выхаваньне і згоду сядзець дома. Плюс некалькіх дзяцей.

— А хто ж застанецца нашым мужчынам?

— Ты за іх не турбуйся, а лепш за сябе паперажывай. І ім нехта застанецца.

— Бачу, табе тут добра.

— Ты ж ведаеш, я ніколі не хацела працаваць за капейкі. Люблю сядзець на шыі. Не люблю браць на сябе адказнасьць. Тут я дапамагаю мужу ў офісе й вяду дом. Заўжды на другіх ролях, заўжды любая й свабодная. У выпадку разводу буду забясьпечаная на ўсё жыцьцё. А ты чым можаш пахваліцца? Я ж ведаю твайго Славіка. На ім дзе сядзёш, там і зьлезеш. Вечна ты на перадавой, уся ў бінтах і ў мыле. Уцякай ты адтуль, там хутка ўсё вагінай накрыецца.

— Накрылася даўно.

На разьвітаньне сяброўка, крыва ўсьміхнуўшыся, сказала: “Помніш, як у студэнцкія гады мы толькі й думалі, што пра каханьне. Як мала яно вызначае ў жыцьці, аказалася!”

І Аза мусіла згадзіцца.

Купіўшы кампутар і камбайн, а таксама атрымаўшы ад сяброўкі мех шмотак сэканд-хэнд, Аза паехала дамоў. І цяпер, палячы ў тамбуры цягніка Кёльн—Масква, перажывала. Яна ведала, што яе чакае дома. Мінулым разам, вярнуўшся з Амэрыкі, Аза два тыдні ляжала на канапе й п’янчылася. Трэба прайсьці праз запой, каб пераладавацца ад Амэрыкі да роднага пякелца. Аза ўсё стаяла ў тамбуры, калі цягнік пераваліў зь Цярэспалю ў Берасьце. Адразу ж — сьнег і золь. У Менску яна выйшла на цьмяную плятформу. Муж не сустракае. Беларускіх грошай няма. Аза доўга стаяла з каробкамі пад ліхтаром, атакаваная таксоўшчыкамі. Урэшце, вырашыўшы пазычыць грошай на таксоўку ў суседзяў, паклікала дзядзьку. Яны ўжо амаль заладавалі мяхі й каробкі ў таксоўку, калі Аза пабачыла запыханага Славіка, што бег да яе праз шэры натоўп. Яны абдымаліся, цалаваліся, углядаючыся ў твар адно аднаму. І ўсё ж Аза разумела, што Славік спазьніўся, бо недзе выпіваў. Зрэшты, гэтая гарчынка на дне была звычная. Яна больш чым што нагадвала: Аза дома. У хаце Аза пачала распакоўваць сумкі, а Славік палез у Інтэрнэт. Потым яна пайшла папіць гарбаткі.

На кухню было страшна ўвайсьці. Быццам гіена балявала. Ва ўсіх трох патэльнях дагнівалі парэшткі страваў, з рондаляў пазірала блакітная, як лён, плесьня. Газавая пліта сьпярэшчаная каляровымі плямамі. Падлога сьлізкая. Аза пачала шалець, але ўвайшоў Славік, і крыўда адступіла. Аза была радая бачыць мілы хударлявы твар, гарбаты нос, сінія вочы. Яе Славік быў самы прыгожы мужчына ў Беларусі.

— Пайду, тут мяне хлопцы па асьцы на піва завуць, — сказаў ён.

— О’кей, — адказала яна.

Разгубілася, як заўсёды. Трэба было ў косьці даць за такую сустрэчу.

Аддрайваючы кухню, яна думала пра тое, што мусіла б пакінуць так, як ёсьць. Ён павінен навучыцца хаця б прыбіраць за сабою. Дый чаму з дваіх чалавек, якія роўна працуюць і аднолькава зарабляюць, адзін павінен яшчэ мыць унітаз, падлогу, кухню, ванну, бялізну, варыць штодня ежу, а другі — не? Аза ведала, што гэта несправядліва. Але яна не была гатовая ваяваць дома. Ейны дом быў адзіным бясьпечным месцам, з двума ядлоўцамі за акном і шасьцю кактусамі на акне (два рады калючага дроту); са старым кампутарам (а цяпер і новым), прасавальнай дошкаю, сталом і шафамі, зь якіх кнігі перлі, як цеста зь дзежкі. Яе дом — ціхае месца, і яна ціха ўладкуецца ў ім, хай нават цаною несправядлівасьці. Яна набыла рэзку для мяса й хлеба, мікрахвалёўку, камбайн, пралку, пыласос. Яна навучыцца хутка абслугоўваць дом і пакіне час для працы й хобі. Выкруціцца, выхітрыцца й выжыве. Адзінае пытаньне — нашто ёй патрэбны муж — Аза пакінула без адказу. Усё ж добра, калі ў хаце нехта ёсьць. А шукаць іншага пры жывым мужу Аза не хацела. Але дзеля тэрапіі думала: будзе іншае каханьне, патрапіцца добры й заможны чалавек, і будзе ён працавіты, таварыскі й кампэтэнтны, і яна будзе яго паважаць, а Славік тым часам недзе ўладкуецца і сыдзе сам, першы. Тады яна, бы Марына, сядзе ў крэсла ў прасторным новым доме новага мужа, накрые ногі пледам, заплюшчыць вочы і, перш чым задрамаць у спакоі й дабрабыце, будзе доўга-доўга, шчасьліва-шчасьліва плакаць.

І Аза пачынае плакаць ужо цяпер, прысеўшы ў старое аплылае крэсла. Сьлёзы бягуць па ўпартым скуластым тварыку. Потым ейныя вялікія, жоўтыя, як лотаць, вочы адкрываюцца ўжо ў іранічным пасьмеху. Аза ведае, што ніколі ня кіне свайго Славіка, бо мае за ім вольную волю, як і ён за ёй. І нічым яны адно аднаму не абавязаныя. Аза жыве на сваіх грашох, Славік — на сваіх. Кожны матузок у гэтай хаце набыты ейнаю і ягонай працаю. Яна не павінна нікому плаціць — ні ляяльнасьцю, ні спакоем, ні дзецьмі. Усё, што ёсьць пры ёй, — мае права быць: і зайздрасьць, і боль, і нянавісьць — увесь брыдкі Азін унутраны сьвет, уся Азіна мізантропія й гардыня.

Паплакаўшы, Аза ідзе на кухню, дзе за мяшэчкамі з крупамі схаваны пачак лёгкіх цыгарэт, варыць гарбату і, паглядаючы на ядлоўцы пад акном і месяц у небе, закурвае…

Аза — каралева джазу.

2. Дзябёлая Ганорыя

Адразу ж, як ейны мужчына сышоў з рэчамі, бялявая Ганорыя Найман зьняла скураныя штаны й шаўковыя трусікі. Гэтыя шмоткі страшна намулялі Ганорыніны клубы. Яна апранула старыя расьцягненыя спартовыя трусы з чыстае бавоўны. Трусы гэтыя — ня проста адзежа, а нейкая адзежная амброзія. Нідзе не адчуваліся, хаця й глядзеліся на Ганорыі ня надта. Адпусьціўшы на волю свае доўгія кшталтныя ногі з цэлюлітным галіфэ (якое толькі надавала Ганорынай паставе велічы), яна пачала адпускаць і хату. Адкрыла гаўбец. Выгнала на вуліцу лёгкія блакітныя фіранкі. Памыла посуд. Выкінула сьмецьце.

Нават ануча для посуду патрабуе догляду. Яе, напрыклад, трэба кіпяціць. А калі ты карыстаешся фабрычнымі, іх трэба рэгулярна набываць. У гэтым карэніцца ўся сутнасьць хатняй гаспадаркі. Ты павінна аддаваць ёй або працу, або грошы. Рэсурс ідзе нязьмерны. Але Ганорыя, як бальшыня жанчын, не цярпела вэрхалу ў сваім доме.

Нора, паглядзі, якое надвор’е. Навошта ты калупаешся ў хаце?

Ганорыя адмывала сваё жыцьцё ад мужчыны. Яна выкінула старыя станкі з засохлай пенай. Выкінула патэльню разам з тлушчам і прыгаркамі. Ёй ніколі не спатрэбіцца смажыць мяса і мыць патэльні. Сансара ў лядоўні скончылася. Настала нірвана: белы тварог, белазадая пірамідальная курыца, белае малако, белая міса з бледным салатным лісьцем. Белая пушка зь яйкамі, белая пляшка кефіру. Астатняе — прастора. Мужчына шмат еў мяса. Мужчына доўга гатаваў ежу. Мужчына смажыў, пёк і варыў. Ён быў ненаедны. Цяпер гэтаму канец.

Ганорыя прынесла з крамы скрыню “Кадаркі”, паўкруг сыру й пакунак шынкі. Два пачкі кавы. Выстраіла ў барчыку плячыстую брыгаду — тэкіла, каньяк ды бальзам. Цяпер ніхто ня будзе зжараць гэта за два заседы. Жыць умеюць толькі жанчыны й геі.

Ганорыю не любілі паўсюль. Асабліва суседкі. Так ненавідзяць франтавікі штабнога пацука. Ганорыя па чарзе выганяла з хаты сваіх мужчын, добра апраналася і заўсёды мела грошыкі. Яна штовечара вылазіла з таксоўкі. Яна была адзінаю пакупніцай на цэлы квартал. Насельніцтва набывала малако, хлеб, “вінапрадукт” ды кавалкі чорнае сьвініны зь фіялкавымі пячаткамі. Ганорыя несла дахаты ёгурты, аліўкі, марскіх жыхароў у бляшанках, маленькія баўгарскія гурочкі й куплёнае варэньне (быццам нельга закатаць самой!), тэтрапакі з сокам і малаком. Яблыкі й дарагія грушы з латка. Даўгашыйныя пляшкі. Як нахабна гэта ўсё прасьвечвала з пакетаў!

— Які ў яе клопат, — казалі матроны з хрушчоўкі, — ні мужа, ні дзяцей. І я была б як лялька.

Чыталася гэта так: хай я мучаюся й гарую, але дзетак маю, а ты — як абсевак у полі. Хто табе шклянку вады паднясе? Пусты колас! Справа, аднак, была не ў каласох і водах. Проста гэта інстынкт працягу роду, ён хапае, як абцугі. Але калі перацярпець, то твайго жыцьця ніхто не замуціць: ні дзеці, ні мужчыны.

Можаш устрымацца ад шлюбу — устрымайся.

Зь ліста кіраўніцы Асацыяцыі мацярок-самотніц да пісьменьніцы Норы Найман:

“Дарагая сп-ня Найман! Вашыя кнігі чытаюць усе. Толькі Вы здольныя ўратаваць сям’ю. У нашай краіне на 2 шлюбы прыпадае 1 развод. Самі ведаеце. Колькі льецца сьлёз з вачэй кабет і колькі гарэлкі ў горлы мужчын! (Ладны вобраз, ці ня так?) Зноў вяртаюся да сур’ёзнасьці. Благаю, благаю Вас, шаноўная сп-ня Нора, ратуйце сям’ю! Мы арганізавалі ва ўнівэрсытэтах курс лекцый па тэорыі сямейных адносінаў і хочам бачыць нашай дакладчыцай ВАС”.

Нора сьмяецца. Потым, умасьціўшы ў кілім свае доўгія ступні і склаўшы перад вуснамі далоні, садзіцца памэдытаваць.

Жаночая праца падобная да араньня вады.

Насамрэч жанчыне не патрэбны мужчына.

Ганорыя Найман, цалкам пазбаўленая цяпла, дзеля грошай піша love story.

Дзеля пацехі свае халоднае і сытае душы Ганорыя пераніцоўвае сусьветную літаратуру на ўласны капыл. Асабліва я люблю адзін Ганорын шэдэўр — Кароль-Крыжадзюб.

“Была ў аднаго караля дачка, незвычайна прыгожая, але такая ганарыстая й натурыстая, што ніводзін жаніх не здаваўся ёй вартым. Яна раз-пораз адмаўляла ім дый яшчэ пасьміхалася. Аднойчы кароль вырашыў наладзіць вялікі баль. Адусюль склікалі каралевічаў, якія жадалі пасватаць каралеўну. Найшоў іх цэлы сьвет. Паставілі каралевічаў у шэраг.

І павялі каралеўну па шэрагах. У кожным яна бачыла нейкую ваду. Адзін ёй быў затоўсты, другі — сухарэбры; трэці — цыбаты, як чапяла, чацьвёрты — карузьлік; пяты — белатвары, вароны ўкрадуць; шосты — замалады. Але найбольш пакпіла ганарліўка з аднаго добрага караля. Ён быў найвышэйшы з усіх, а ягонае падбародзьдзе было трохі крываватае.

— У яго падбародзьдзе, быццам дзюба ў крыжадзюба! — насьмяялася каралеўна.

З тае часіны празвалі гэтага караля Крыжадзюб.

Як пабачыў стары кароль, што ягоная дачка зноў адмовіла ўсім жаніхом, загневаўся ён і пакляўся, што аддасьць яе замуж за першага, хто ў дзьверы пагрукае.

Праз колькі дзён пагрукаў у палацавую браму музыка-жабрак, пачаў сьпяваць і граць на лютні. Кароль загадаў пусьціць яго ў палац.

Зайшоў музыка ў парванай, запыленай вопратцы й стаў граць і сьпяваць перад каралём і каралеўнай. Калі ён скончыў, кароль сказаў:

— Мне твае сьпевы даспадобы. Аддаю табе дачку ў жонкі.

Каралеўна спалохалася, але кароль быў гэткі ж ганарлівы й натурысты, як дачка. Ён стрымаў сваё слова, і каралеўна абвянчалася з вандроўным музыкам.

Пасьля вянчаньня кароль сказаў дачцэ:

— Была ты дачкой караля, а стала жонкай жабрака. А жабрачысе ў маім палацы рабіць няма чаго. Ідзі адгэтуль разам з сваім мужам.

І жабрак павёў сваю жонку з палацу прэч. Ідуць яны скрозь цёмны лес.

— Чые гэта лясы й лугі? — пытаецца каралеўна.

— Караля-Крыжадзюба. Не прагнала б ты яго — гэта ўсё было б тваё.

— Ты мой муж і ты мне люб, а ня гэты Крыжадзюб, — сказала ганарліўка, якая не жадала прызнацца ў сваёй паразе.

Ідуць яны па палёх, і пытаецца зноў каралеўна:

— Чые гэта палі й рэчка?

— Караля-Крыжадзюба. Не прагнала б ты яго — гэта ўсё было б тваё.

— Ты мне муж і ты мне люб, а ня гэты Крыжадзюб, — ізноў кажа каралеўна.

І тут прыйшлі яны ў горад, поўны чырванадахіх дамоў і белых палацаў.

— Чый гэта чароўны горад? — спыталася каралеўна.

— Караля-Крыжадзюба. Не прагнала б ты яго — гэта ўсё было б тваё.

І ўпершыню каралеўна заплакала:

— Была б я жонкай караля, а стала жонкай жабрака.

— Мне не падабаецца, што ты жадаеш за мужа кагосьці, а не мяне, — сказаў музыка.

Падышлі яны да шэрае хацінкі, і вандроўнік сказаў:

— Мы будзем тут жыць.

— А дзе ж служкі? — запыталася каралеўна, зайшоўшы ў хацінку.

— Будзе толькі тое зроблена, што ты сама зробіш, — адказаў жабрак. — Распалі печку й згатуй абед.

Але абыходзіцца з агнём і вадой, з гаршкамі й печкаю каралеўна ня ўмела. Паелі яны абы-чаго й леглі спаць.

Так пражылі яны некалькі дзён — і паелі ўсе прыпасы. Тады муж і кажа:

— Жонка, мы ямо, а нічога не зарабляем. Напляці кашоў на продаж.

Ён нарэзаў лазовых дубцоў, прынёс іх дахаты, і пачала каралеўна плесьці, але жорсткія дубцы парэзалі яе пяшчотныя далоні.

— Я бачу, справы ў цябе ня пойдуць, — кажа муж, — папрадзі лепей кудзелю.

Села прынцэса й паспрабавала прасьці, але суворыя ніткі ўрэзаліся ў белыя пальчыкі і зь іх палілася кроў.

— Бачыш, — кажа ёй муж, — ты ні да якай працы нягодная. Будзеш гандляваць збанамі, кубкамі ды гаршкамі.

Каралеўне вельмі не хацелася стаяць на кірмашы, але што рабіць? Не марнець жа з голаду.

Справа ў яе пайшла. Дзяўчына была прыгожая, і ёй плацілі гэтулькі, колькі прасіла.

Аднойчы села каралеўна гандляваць, аж вылятае з-за рогу на кірмаш конны рыцар, пабіў ёй гаршкі, кубкі ды збаны — адны аскялёпкі паляцелі.

Уся ў сьлязох пабегла каралеўна да мужа.

— Я бачу, ты да прыстойнай работы нявартая. Вось быў я ў палацы нашага караля, там мне паабяцалі ўзяць цябе пасудамыйкаю, за гэта нас будуць карміць.

І стала каралеўна пасудамыйкаю. Яна прывязвала да свае торбачкі дзьве міскі й прыносіла дадому ежу, што давалі ёй за мыцьцё посуду. Тым яны й жылі.

Аб той пары дзень і ноч раўлі трубы: абвяшчалі вясельле караля. Аднаго дня паднялася бедная жанчына наверх і стала ля дзьвярэй, каб пераймаць брудны посуд. У залю заходзілі пышна ўбраныя госьці. З горыччу ў сэрцы думала каралеўна пра сваю ганарлівасьць і фанабэрыю, якія так яе прынізілі. Яна адчувала прызабыты пах дарагіх страваў, якія заносілі й выносілі служкі. Яны кідалі ёй нешта зь недаедзенага, і яна хавала ежу ў торбачку.

Раптам зайшоў сам кароль. Пабачыўшы прыгожую жанчыну, ён схапіў яе за руку і пацягнуў у залю танчыць; каралеўна пазнала ў ім Караля-Крыжадзюба, якому некалі адмовіла. І нейкім ён ёй падаўся мілым. Як яна ні ўпіралася, ён уцягнуў яе ў залю. Тут торбачка разьвязалася, зь яе выпалі дзьве місачкі і з бразгатам пакаціліся да гасьцей. Весела засьмяяліся госьці, а прынцэса заплакала. Ёй было так сорамна. Як варам абліло.

— Ня плач і ня бойся, — ласкава сказаў ёй Кароль-Крыжадзюб, — я і музыка, твой муж, — адзін і той жа чалавек. Я быў і тым рыцарам, што пабіў твой посуд. Усё гэта я зрабіў, каб зламаць тваю фанабэрыю, калі ты пасьмяялася зь мяне. Цяпер горкія дні прайшлі, настаў час для радасьці. Зараз мы адсьвяткуем наш шлюб.

І адразу ж у залю ўвайшлі служкі, у паклоне паднесьлі ёй шаўковую сукенку, дыямэнтавы пярсьцёнак і залатыя чаравічкі.

Але каралеўна выпрасталася, сувора паглядзела на Крыжадзюба й сказала:

— Ніколі не забуду я твайго прытворства й свайго прыніжэньня.

І вярнулася ў сваю шэрую хацінку. Бо з натуры была яна сапраўднаю каралеўнаю. І гонар гаварыў у ёй мацней за ўсё.

Кароль-Крыжадзюб і бацька, якія былі, натуральна, у змове з самага пачатку, не чакалі такога наступства ад свайго шавіністычнага ўчынку. І працягвалі дамагацца, каб каралеўна заняла належнае ёй месца жонкі Крыжадзюба. І тады прынцэса зьбегла, пайшла вандраваць па сьвеце. Клопаты вандроўнікаў зрабілі рысы яе твару вострымі, як лязо. Аб яго многія парэзаліся да крыві.

Нябожчык Селяшчук бачыў яе праўда, толькі ў профіль. Яна прайшла ўзбоч. Паралельна.

Бывай, каралеўна!”

(гл. братоў Грым)

3. Людка й Сафіко

Кожнага разу, калі перапоўнены тралейбус прыцішаў ля прыпынку хаду, у Людчына нутро шыбала радасьцю. Ейны белы й худы тварык ажыўляўся, вочы гарэлі, а вусны ледзь чутна прамаўлялі: “Нах.й, нах.й, нах.й, нах.й”. Так Людка суправаджала кожнага з пасажыраў, які пакідаў салён і вывальваўся на прыпынак, бы парашутыст. Людка ненавідзела людзей і навакольную рэчаіснасьць, якую людзі збудавалі. Яна ненавідзела ўсялякіх суседзяў. Чалавек мілы, пакуль не сапе на цябе. Пакуль не разяўляе зяпы. Людка ўсьведамляла, што, каб не гаючая нянавісьць, яна б загінула ў мілым Менску — горадзе, дзе людзі варацца, як бульба ў рондалі. Нянавісьць падымала Людку штораніцы й кідала яе ў вір жыцьця, нянавісьць дапамагала ёй ірвацца на дзьвюх працах, гойсаць па крамах і стаяць у чэргах, штовыходныя вадзіць прычапураных дзяцей у парк Сківіцоўцаў і купляць там зялёную вату і карузэлі. Нянавісьць замяняла Людцы волю да жыцьця. Цяпер Людка зларадна назірала, як далікатная белая ручка з пурпуровым манікюрам бездапаможна, як матылёк, пырхае ля поручняў, намагаючыся ўчапіцца. Але поручні былі абцопаныя іншымі лапамі — старымі й маладымі, бруднымі й параўнальна чыстымі, далікатнымі й пралетарскімі, з наколкамі й без. Усе “рончкі” былі сьціснутыя да пабяленьня ў суглобах, і пяшчотнаму матыльку ніхто й мілімэтру ад парэнчы не саступіў. Урэшце адчайны матылёк ірвануўся далей і — ляп! — ухапіўся за нейкую закрутку над тралейбуснымі дзьвярыма. Людка аж пашкадавала ручку — гэтулькі пульхнага графітавага пылу было там. І паставіла побач зь пекнаю ручкаю й сваю руку. У Людкі моцныя рукі, але гэта рукі чалавека, які не стварае, а трымае. Гэта рукі Карыятыды, абвітыя доўгімі й вузкімі мускуламі й такімі ж выпуклымі венамі. З загрубелай скурай. Бязь сьледу манікюру й догляду. Людка пагарджае тымі, хто носіць манікюр у пекле. Гэты паскудны пабытовы гераізм. Гэтае імкненьне заставацца прывабным сярод смалы. Наводзіць прыгажосьць любой цаной. Хістацца ў тралейбусах на абцасах і ў вечаровых строях. Выстаўляць грудзі й ягадзіцы як ракеты. Налюбаваўшыся на кантрасты рук і набрыняўшы салодкаю злосьцю, Людка вывальваецца ўсьлед за іншымі і, крануўшыся нагамі зямлі, суправаджае й сябе вясёлым словам “нах.й!”

Праходзячы штораніцы ля нізкіх вокнаў антыкварнае крамкі, Людка заўжды паварочвае галаву й глядзіць на ляльку, што выстаўленая побач з шкляным прэс-пап’е, абажурам і вугальным прасам. Лялька ў трэць Людчынага росту, з сапраўднымі валасамі, з гульліваю і летуценнаю мінаю. У сукенцы, фартуху і каптуры ў краткі. Людка заве ляльку Сафіко за падабенства з грузінскаю акторкаю Чыяўрэлі. Яна зайздросьціць гэтай ляльцы і адначасна хоча яе набыць. І Людка прароча ведае: у адзін прыўкрасны дзень, калі ёй давядзецца з малодшым сынам езьдзіць па паліклініках — на Паўднёвы Захад да хірурга, у Зялёны Луг да артапэда, на Розачку да ўроляга — і складаная гэтая праграма дасьць збой, а сын заплача і папросіць есьці, а грошай акурат ня будзе ў партманэце… а на нагах у Людкі будуць запыленыя боты, бо на чаравікі зноў не стае… Людка пабяжыць дадому, залезе ў кішэнь, прышытую спадыспаду да кіліму, выцягне “аварыйныя” даляры й набудзе Сафіко. Імгненны рывок у вар’яцтва, імгненнае шчасьце — і вечнае валоданьне Сафіко. О не, Сафіко — гэта не такая рэч, на якую жанчына можа забыцца.
 

4. Мартушын дзень

Ранічка

Ключык Марына, 27 год, з прафэсіі вольны нехта-там, прачнулася ад таго, што ейны сябар завалэнсаўся па хаце, зьбіраючыся на працу. Марына закруцілася ў ложку, як пячкур на патэльні, падкідваючы то вострыя моцныя каленцы, то невялікую круглую дупку. Яна сердавала, што зноў раніца і трэба заводзіцца, як аўтамат, уставаць, засьцілаць ложак, сьнедаць якой-небудзь брыдою паскуднай (сьнедаць Марта не любіла, але як не паясі дома, то трэба ў горадзе, а гэта дорага), пасьля сьняданку трэба прыняць душ, высушыць валасы (калі б не лапавухасьць, Марына пагаліла б галаву), намазаць твар тонікам, дзённым крэмам-падкладкаю, зьверху — тон (хаваць зморшчынкі й плямы — абавязак жанчыны перад навакольным асяродзьдзем), цені, шмінка, аловак; прасаваць шмоткі (якая ідыётка будзе псаваць сабе вечар, прасуючы шмоткі загадзя), і, нарэшце, кава — Каралева Ранку, найлепшая сяброўка Мартушы Ключык.

Мартуша пракруціла ў галаве альгарытм дня і вырашыла пакуль з-пад коўдры не вылазіць, а прыдумаць сабе стымул ці хоць чвэрць стымулу, дзеля якога варта “спусьціць ногі з ложка”. Можа, паклікаць сябра ды прайграць абавязковую сэкс-праграму? Не, гэта добра ўночы. Тым часам сябар сабраўся, гукнуў зь вітальні: “Бывай!” ды ляснуў дзьвярыма. У хаце ўсталявалася чакальная, запытальная, празрыстая ціша: “Мартуша? Мы адны! Уставай, Мартуша”. І ўстала, што ж. “Вось каб я не нарадзілася, — марыла яна, бязмэтна ходзячы па пакоях, — як бы гэта было добра. Мне не давялося б зьбіраць грошы на ежу, кватэру, вопратку, транспарт, які носіць мяне зь месца на месца, тады б не было гнюсных ранкаў, паскудных дзён, цалкам прысьвечаных здабыцьцю хлеба. Заробіш сёньня — паясі назаўтра. А калі не заробіш — заўтра будзеш галадаваць”. Мартуша хілялася б у прасторы і нічога ня ведала б пра гэтае жыцьцё, у якое яе піхнулі, не спытаўшы. Дык пра якую свабоду выбару вядзецца? Каб спыталіся ў яе: “Хочаш, Мартуша, штораніцы ўставаць, прыводзіць сябе ў парадак (sic!), есьці яечню, ісьці на працу, у поце твару свайго здабываць хлеб, ненавідзець жыцьцё, але яшчэ болей баяцца сьмерці”, то Мартуша зараўла б: “Не!”.

А калі яе сюды выпхнулі для выпрабаваньня — дык гэта сьвінства. Мартуша адразу заяўляе, што яна выпрабаваньня не вытрымлівае, хавае галаву ў падушку, а сьвет разам зь людзьмі ненавідзела й ненавідзець будзе. Прытым Мартуша ня хоча, аднак, мець нічога супольнага з Сусьветным Ліхам. Проста хай яе пакінуць на ўбочку й ня ўцягваюць ні ў якія справы. “Ну-ну, Мартуша, — завёўся Аўтаматычны Цытатнік, — а Бог выплюне цябе такую, ні гарачую ні халодную, з вуснаў сваіх, ды не куды-небудзь, а ў Вечны Агонь. Вось ужо завыеш — і заўжды, да сканчэньня вякоў выць будзеш”. Мартуша боязна косіцца на абразы ў куце — сама ж і павесіла. Ці будзе Бог пляваць ёю ў агонь? На тое ў Яго ёсьць падставы. Ужо ж Герой Чалавецтва, Пан Езус, не валяўся да абеду. Ня гідаваў простымі людзьмі, ня пышыўся перад імі! Каб было цяпер другое прышэсьце, то Ён, магчыма, прамаўляў бы ў менскіх тралейбусах. Самае тое месца.

Мартуша ідзе ў кухню і ставіць кававарку-сьвістуху, якая цісьне добрую каву. Выпіўшы пару філяжанак з канцэнтраваным малаком, Мартуша ўжо бяз болю ўспрымае жыцьцё. Яна ператвараецца ў Самотную практыкуючую Сьвятую, Крыніцу ўсяго Сьвятла. (Мартуша страшная ламака і заўжды грае нейкую ролю.)

Самотная практыкуючая Сьвятая праплыла па пакоі, як рыба. Дзень пачынаецца позьняю сьветлаю раніцай. У пустой хаце. Яна гуляе ў Самотную Сьвятую, якую немагчыма ўстурбаваць. “Ніколі ня буду сьпяшацца я болей. Ніколі-ніколі, ні кропелькі болей”, — зрыфмавала Самотная Сьвятая і зноў пайшла, несучы свой зіхоткі спакой, у кухню. Спакой трохі здрыгануўся пры выглядзе пластоў бруднага посуду. Самотная Сьвятая нагадала сабе, што нікуды не сьпяшаецца і ні пра што не турбуецца, і прыбрала кухню. Выкінула стары хлеб. “Хлеб, дзе твой сакрум?” І ўсё-такі пры выкіданьні хлеба яна адчула, што ейны спакой здрыгануўся яшчэ раз. Трэці раз Унутраны Спакой Самотнае Сьвятой здрыгануўся, калі яна зьела кавалак шынкі, які акуратны сябар прыгатаваў для салаткі. Уласная жарлівасьць расчаравала і ўзлавала Мартушу, і яна зь нянавісьцю пачала думаць пра сябра. Яна ўзгадала, як ён прывёз сваю маці знаёміцца, і тая шнырыла па ўсіх кутох, чытала Мартушы натацыі за неахайнасьць, што ссохлыя скарынкі апэльсыну за крэсламі, вішнёвыя косткі ў засохлых кружках, дыван ня выбіты, а бялізна (ха-ха-ха!) не крухмаленая. Так Мартуша давяла сябе да шаленства.

Ланцуг ператварэньняў сёньня быў як ніколі дасканалы — з Самотнае Сьвятое ў Скончаную Сьцерву. Мартуша вызірае ў акно. Вецер. У лужынах мікраштармы. Маці-самотніца Людка пхае супраць ветру каляску, як гарматны ляфэт. Пара і мне на працу.

“Каб вы ўсе падохлі!”

Пакой адпачынку ў рэдакцыі падпольнага радыё. Абед. На канапе й крэслах вакол нізкага століка сядзяць супрацоўнікі рэдакцыі, п’юць каву, чытаюць газэты, хто-ніхто паліць. Гэта маладыя людзі гадоў дваццаці пяці — трыццаці, абодвух полаў, усе ў акулярах і штанах. Сьцярвозныя твары.

Юзя (чытае “Саўбелку”, заліваецца рогатам): Давайце нарэжам цытат з “Саўбелкі” і з Лукашэнкі ды будзем чытаць у эфір рознымі галасамі. Народ укісьне! “Квадракола” лясьне ад зайздрасьці!

Марат (сур’ёзны хлопец): Я не хачу з гэтага сьмяяцца. Калі ўспрымаць гэта са сьмешкаю, прытупяцца здаровыя рвотныя рэфлексы і мы будзем успрымаць маразм як належнае.

Тацяна: Гэта мы, сьмеючыся, разьвітаемся зь мінулым. Якраз той выпадак, калі яно абярнулася з трагедыі ў фарс.

Юрась: Фарс-вадэвіль! Гратэск-драма, камэдыя з трагічным канцом. Гэта фарс з налётам трагедыі ці трагедыя з налётам фарсу?

Уладзя: Божа! Няўжо вы гаворыце гэты баналітэт усур’ёз? О, як я вас ненавіджу! Як я ненавіджу гэтую ў.бішчную краіну!

Гэля: Прапаную адкрыць рубрыку: “Так вам і трэба!”

Марат (сумленна): Можа, лепей “Так нам і трэба!”? І мы ж сядзім у гэтым г...е.

Гэля: Гэта безь мяне. Я настойваю на рубрыцы “Так вам і трэба!”

Тацяна: А што будзем кідаць у гэтую рубрыку?

Гэля: Сацыяльна-эканамічную тэматыку можна ўсю. “Людзі і лёсы” — амаль усю. А пачынаць будзем з падводкі: “Каб вы ўсе здохлі! З падрабязнасьцямі — Уладзімер Чарвінскі”.

Уладзя: Як я Вас ненавіджу!

У рэкрэацыю залятае Пятро, скідаючы па дарозе куртку, трасе сьвежаю газэцінаю і радасна крычыць: “Людзі! Калгасы падохлі! Зусім падохлі калгасы! Вось не дачакаў мой дзядуля!” (кулак з-пад Вялейкі). І пэнсій старым казлам ня плацяць!

На тым радыё “Каб вы ўсе падохлі” завяршае сваю трансьляцыю, бо ў рэкрэацыю заходзіць галоўрэд — паважны пузан гадоў 40:

— Марына, штатнікі ўсе занятыя, можаш зараз паехаць пад Стоўпцы?

— Чаго?

— Там хлопец павесіўся. Кажуць, праз каханьне. Зробіш рэпартаж з чалавечынкай. “Трагічны лёс закаханых” ці нешта накшталт. 5—6 хвілін. Ідэя: маўляў, і ва ўбогай рэчаіснасьці беларускіх вёсак родзяцца трагедыі, годныя пяра Шэксьпіра.

…

Вёска Мартушу нічым не зьдзівіла й ня ўразіла. Схаваная ў вольхах, з шэрымі хаткамі й шчарбатымі платамі, даліпаначкі, як сто, ці трыста, ці пяцьсот год таму. Толькі могілкі былі ўзьнесеныя над вёскай высокім пагоркам. Туды й валаклася працэсія, несучы труну самагубцы, 18-гадовага калгасьніка. Пасьля пахаваньня Мартуша пацягалася вакол двара самагубцы, але не адважылася турбаваць бацькоў у такі час. Яна адразу пайшла ў хату старшыні сельсавету, апантанага пчаляра і бээнэфаўца, сябра галоўрэда, якога ён надзяляў калярытнай інфармацыяй пра ідыятызм вясковага жыцьця. На Мартушына радыё ён пастаўляў тэмы для рубрыкі “Лад вясковы”. Парфіяновіч наліў Мартушы гарэлкі, баршчу, мёду. Застольле пайшло.

— Ну што, Мартуша, прыехала пра каханьне пісаць?

— Ну. Раскажы мне ўсю гісторыю. Не магу я бацькоў турбаваць у такі дзень.

— А вось чакай, набяруцца, то тады й патурбуеш.

— Не, лепей ужо ты мне распавядзі.

— Ну добра. Толькі ты кульні як сьлед.

— Я так і да Фаніпалю не даеду, ня тое што ў Менск.

— Перасьпіш на печы. Жонкі ў мяне няма. — Парфіяновіч паклаў Мартушы руку на плечы.

— Адчапіся, Парфіяновіч.

— Ну, добра, хадзем, пакажу табе галаву каханкі. Яе сьвякруха забіла, Паўлікава маці. Застала Паўла зь ёю і адсекла ёй галаву, а саму ў чыгуне зварыла й на стол падала.

Мартуша зьбялела. Як? А што ж міліцыя? Як жа ж гэта так? Дзікунства! Другой рэакцыяй была радасьць. Гэта ж які матэрыял! Мартуша праславіцца як здабыўца сэнсацыі. Праўда, сьмярдзючай, але ў тым не Мартуша вінаватая, а жыцьцё.

Яны выпілі яшчэ па шклянцы й пайшлі на загуменьні.

Там Мартуша пабачыла адсечаную бяскроўную галаву белапухай, жаўтавокай казы.

— Ах ты, скаціна, пачвара ты, — Мартуша аперазала інфарматара торбачкаю.

— Ды ня біся ты! З гэтай казой стары іхны жыў, жонку кінуўшы. Дапіліся. А потым недатумак іхны стаў тое самае рабіць. Прывяжуць у хляве Маньку — і наперад. Людзі падгледзелі. Дык старая казу засекла, а галаву на плот пачапіла. Паўлік як пабачыў, то ўзяў у рукі і плакаў над ёй усю ноч. А нараніцу павесіўся ў хляве.

— А чаго ж ім, дзевак не хапала?

— А хто б ім даў? Ты б бачыла гэтых страшыдлаў. Сьпітыя, страшныя, сын у іх дурнілам нарадзіўся, ніхто на яго й ня глянуў бы. У войска не ўзялі, каровы пасьвіў у калхозе. А тады мо падгледзеў, як татка казу акучвае, ну, і ён.

Мартушу заванітавала. Яна зьбегала да алешніку. Парфіяновіч закопваў галаву.

— Каб сабакі ня зьелі, — патлумачыў ён Мартушы. Ото паадвязваюць на ноч, то яны хутка яе апрыходуюць.

— Парфіяновіч, навошта ты нам гэта расказаў? Гэтага здаровы чалавек ня вытрымае.

— Чыстаплюі вы там у рэдакцыі. Што вам ні напішы, прыхарошыце, прычэшаце. А людзі во як жывуць насамрэч. У нас тут больш за 40 халасьцякоў у акрузе, ад 30 да 60 гадоў. Дзеўкі паўцякалі ў горад. А мужыкі сьпіваюцца патроху. Дык каго ім чапаць, як не каровы ды козы?

Мартушу ня мела чаго сказаць. У яе было адно жаданьне — сесьці на найбліжэйшы аўтобус і плетануць дадому.

Парфіяновіч узяў пляшку і шклянку ды пайшоў яе праводзіць. На прыпынку яны яшчэ выпілі, прыпадаючы па чарзе да шклянкі. І Мартушы палепшала на душы. Калі прыйшоў аўтобус, яны з Парфіяновічам сядзелі ў цэмэнтовай будачцы, абняўшыся, і горка плакалі па Паўліку. Ім было ўсё роўна, каза гэта была ці не каза. Для хлопца яна была замучанай каханай. Гэтую Васілеўну, паскуду, саму трэба засекчы й зварыць.

…

— Увогуле, трагізм — надуманая рэч. Нічога асабліва трагічнага няма ў сьвеце, калі ведаць, што гэта проста чысьцец.

— Вось зараз з намі — гэта чысьцец?

— Ну. Я нядаўна здагадалася. Аднак баюся, што мяне доўга яшчэ ў рай ня пусьцяць.

— Чаму?

— Я гультайка і абжэра. Паспаць люблю. Сваё нутро люблю больш за сьвет. Як у троля, вочы ў мяне павернутыя ўнутро мяне. Нават жыву з заплюшчанымі вачыма. Мала ў мяне цягі да самаўдасканаленьня. Гультайскага галерніка трэба правучыць, навучыць... Гэта займае час.

— Дык ты лічыш, што мы ня дзеці і не браты, а служкі Божыя?

— Я баюся думаць у гэтым кірунку. Але чаму мы за ўсё чакаем пакараньня, баімся шчасьця, каб не наклікаць гора? Калі гэта пачуваньне дзяцей, то толькі з паталягічных сем’яў.

Парфіяновіч задумаўся.

— Я баюся з табой побач сядзець. Ты такая рэзкая. Як... страшна сказаць, хто.

— Я ж кажу, што баюся думаць у гэтым кірунку.

— Табе трэба маліцца.

— Я не магу маліцца штораніцы й штовечару. Гэта як гімнастыка ці чыстка зубоў — абрыдлівы абрад.

— Малітва — гэта й ёсьць гімнастыка.

— Няўжо ты молішся штодня?

— Штодня па сто разоў. Бачыла ж, я паставіў каплічку ў двары. Я малюся кожны раз, як вока падае на крыж. Недарэмна мяне лічаць занудным чалавекам. Я вельмі просты, Мартуша. У мяне ўсё проста. І ў цябе ўсё проста. Я менавіта цябе й пазваў, каб пісаць пра скаталожніцтва. Я ўпэўнены, ты вытрымаеш тон, ня будзеш блюзьнерыць. Напішы пра каханьне. Напішы, што зь ім сталася ў нашым балоце.

Увечары

— Што, спужаўся? — ухмыльнулася Мартуша, бліскучымі вачыма пазіраючы на сябра. — А гэта ўсяго толькі я, юнача.

— Я б прасіў цябе, Мартуша, не падкрадвацца поначы, як здань, — голас сябра ледзь не трымцеў з сполаху й крыўды. Юнак быў страшэнна ўражлівы, вельмі баяўся ўночы, і ў Мартушы быў любімы жарт: “Бабай ідзе!” Юнак нявесела сьмяяўся разам зь ёй.

— Ты ведаеш, — казаў ён у хвіліны даверу, — я магу ўявіць што заўгодна. І мне непрыемна ўяўляць Бабая ці каго падобнага. Я прашу цябе, Мартуша, не выкідай сваіх конікаў уночы. Я ж магу звар’яцець ці памерці.

— Добра, ня буду, ня бойся, мілы! — прамовіла Мартуша, засоўваючы нос пад накрыўкі рондаляў. Сьветленькі далікатны Юнак любіў танную й тлустую беларускую кухню. Сёньня былі бульбяныя клёцкі ў сьмятане са смажанаю цыбуляй.

— Яшчэ не гатовыя, — сказаў мэлянхалічна Юнак, замешваючы фарш (кавалкі сырога фаршу ён, тоячыся ад Мартушы, пхаў у рот). Мартуша ня першая заўважыла, што субтыльныя асобы любяць мяса з крывёю.

— Еж, не саромся, зайчыку, — сказала яна. — У сырым мясе хоць нейкія вітаміны.

— Няма там вітамінаў, і ня трэба яны нікому.

На што абураны Галоўны Дыетоляг краіны сказаў з рэпрадуктара:

— Прадпрыемствы “Памакс” і Менскі хлебазавод № 3 прыступілі да выпуску вітамінізаванага малака й хлеба.

— Лепш вітамінізуйце бульбу й гарэлку, дурні! — сказала Мартуша, выцягваючы з рондаля клёцку. І дадала, ласкава гледзячы на Сябрыка:

— Ты — самая важная зьява з часоў адкрыцьця бульбы.

Яе адпусьціла. Чарговы Мартушын дзень прайшоў без асаблівых стратаў.

5. Гусіныя ловы

Сустрэча даўніх выпускнікоў скончылася. Сп’янелыя 27-годкі разышліся. У самотнай школцы, што крылом прыпала да сасьняку, засталіся дзьве жанчыны памыць посуд. Адна зь іх, званая са школьных часоў Мышкаю, была малая ўвішная кабетка; яна жвава шморгалася з клясы да мыйні, міма сьвяточных насьценгазэт, зморшчаных балёнікаў, здымкаў і аб’ехалых папяровых істужак. Другая, высокая нязграбная шатэнка мянушкаю Гусь, спрабавала прыбраць падлогу. Хаатычнымі й адчайнымі рухамі яна хапалася то за памяло й шуфлік, то за анучу й тазік. Гусь відавочна была няздольная жыць на зямной кары. Урэшце пабіла трохлітровік з памідорамі і на тым спыніла марныя спробы дапамагчы Мышцы. Яна стала ля акна з канапкаю ў руцэ і ўгледзелася за шыбы. Хутка клалася ноч, але пражэктар на назіральнай вежы заліваў навакольле белым сьвятлом. Сьвятло імкнула вышэй за сосны. Іхная вёска месьціцца ня так далёка ад Урэцкае вайсковае базы, і таму Гусь мала зьдзівілася, калі далёка ў чорным небе, недзе па-за пражэктарным сьвятлом, загрукатаў гелікоптэр. Яна насьцярожылася толькі тады, калі грукат павіс над школьным дваром, а потым пачуўся й сьвіст — вецер з-пад шруба рваў хвоі.

— Мышка! Бягом сюды! — крыкнула ўзбуджаная Гусь. — Верталёт сядае!

— Хлусіш! — крыкнула аднекуль з калідора Мышка, і Гусь засталася сам-насам зь нябачным шрубалётам. Далей усё адбывалася імгненна. Шрубалёт упаў на качагарку, і, перш чым выбухнула полымя, Гусь палюбавалася ягоным доўгім зграбным хвастом, які стырчэў упоравень з комінам. Потым і хвост, і комін назаўжды зьніклі ў громе й полымі. Аскепы падалі на дах, гарэла-сосна-палала, у глыбіні школы вішчэла спалоханая Мышка, а Гусь стаяла, гледзячы на полымя качагаркі. У міг гібелі гелікоптэра яе працяў дзіўны холад, і яна безумоўна й неадменна пачула, што мара ўсяго жыцьця збылася.

Збылося ўсё.

Зь сёньняшняга дня я Ніцалёт Аераплаў.

Ніцалёт Аераплаў.

І мне ўсё падуладна.

Варта пабачыць, як падае нехта лятучы, і ты сама навучаешся лятаць.

Гусь выйшла на поле, якое нядаўна было балотам, так што куга расла тут пышна, як бэз. Поле было ўсаджана бусловымі статкамі: лічылі свае шэрагі перад выраем. Яна назірала за бусловым зьлётам з ускрайку лесу. Сёлета гэтыя чорна-белыя дзятлы трохі затрымаліся. Аднак зіма ўсё роўна будзе сьнежнай.

Буслы зашумелі крыльлем і белаю віхурай пачалі падымацца ў неба. Поле спусьцела. Пранёсься пошум кугі: “Цішшш! Ціш гуляе полем!”

Яна патроху ўзьнялася над аерам. Лілёвы дом. Тут наш лілёвы дом.

“Цішшш! Ціш гуляе лесам”.

Зямля круглая, яна плаўна закругляецца, як жывот цяжарнай.

Можа, гэта толькі ў Беларусі яна так кругліцца? Ня ведаю, я ніколі не залятала за дзяржаўную мяжу. Там стаіць такі плякацік: “Стоп!” А я законапаслухмяная тутэйшая Гусь.

Брудны беларускі сьвет мае тры фарбы; платы й стагі, торф; выстраеныя швадроны быльнягу маршыруюць у алешнік.

Чаго ехаць у той сьвет? Чаго шукаць? Каханьня, грошай? Гусь жыла сваімі пералётнымі днямі й начамі і нікуды не хацела. Нашто кветку перасаджваць, калі начамі яна ператвараецца ў птушку?

Чаму б мне ня жыць у вёсцы? А ў Менск залятаць зрэдку? Чыста на ежу зарабіць. Калі лётаць вышэй, ніхто й не заўважыць, што гэта я лячу, а ня бусел.

…

Тэлевізар надрываўся. Мажны, як шафа, вусаты мужчына казаў: “Вы ўяўляеце, што будзе, калі яе злавіць, апладніць і прымусіць нараджаць дзяцей, якая карысьць будзе для народнай гаспадаркі? Выведуцца крылатыя жаўнеры, і перад нашым войскам адкрыюцца новыя магчымасьці. Мы зможам змагацца зь міжнародным тэрарызмам. Мы можам узьняць айчынную картаграфію да небывалых вышынь. Урэшце, лятучыя людзі-паштавікі будуць дастаўляць пошту і лекі ў самыя аддаленыя вёскі, дзе за бездаражжу жывуць нямоглыя пэнсіянэры”.

…

Узьлётныя вершы — трайчастыя. Прамаўляеш адну формулу — не ўзьлятаеш. Прамаўляеш другую — ізноў не ўзьлятаеш. Потым мармычаш на вецер трэцюю, і тады ўзьлятаеш. Я, здаецца, казала вам пра гэта. Пачынаецца залева, і трэба ляцець адсюль. Аднак у Батанічным садзе мяне заўсёды ахоплівае пачуцьцё чаканьня. Я ня ведаю, чаго чакаю, магчыма, вялізныя слупы дрэваў паваляцца на дарогу, ці неба абрынецца на гэтыя слупы, утварыўшы пэўны грозны Парфэнон... Нешта здарыцца, нешта безумоўна здарыцца, менавіта на гэтым месцы. І з такім пачуцьцём я прылятаю сюды почасту.

Але калі ты пачынаеш прамаўляць рытуальны ўзьлётны верш, з-за дрэваў выбягаюць дурні зь сеткамі, якія думаюць, што рытуал — ня больш чым прафэсійнае слоўка трунароў. І яны зломяць твой рытуал і абрад, бедная ты Гусь.

Майстра дапісаў слоўка і адкінуўся ў крэсьле бяз змогі. Як файна тут жыць! Адарвешся ад старонкі, на якой паўстае бязрадасны і пакутны сьвет Бацькаўшчыны — а тут да плечаў вэлюравы фатэль ільне, на стале — найлепшыя лекі, што ратуюць жыцьцё. І ціхі шолах дажджу па лістоце ліпаў. Вуліца Падліпная — Unter-Den-Linden. Гучыць як перазвон музычнай скрыначкі. Гусь мусіць загінуць падчас ловаў. На Бацькаўшчыне ўсё вырашаецца так. І ягоная самая любая гераіня, вечна юная, лятучая Гусь мусіла “хрумснуць у лапах свайго народу”. Ён быў Майстра і ніколі не схлусіў у сваіх творах. Горкі, як хіна, праўдзівы, як сьмерць. Майстар з пачуцьцём выкананай місіі заснуў у сваім крэсьле, зьвесіўшы змучаную галаву.

Фіраны адкрытага гаўбца зашалясталі, і яна ўвайшла ў пакой. Яе крылы мялі паркет. Празрыстымі вачыма яна прачытала канец, празрыстаю рукою ўзяла пяро і дапісала:

Майстра! Ты ўсё рабіў слушна. Але каб толькі ты паслухаў мяне, ты б ведаў: сон над нашай краінай шматслойны. Я пераканалася ў гэтым сама. У першым слоі нашага сну мяне сапраўды б злавілі. Але вышэй, крыху вышэй, дзе толькі й ёсьць сапраўднае жыцьцё, там мы недасяжныя, Майстра. Як дзіўна, што ты не лятаў за жыцьцём. Паляціш за сьмерцю. І ўпэўнішся сам: мы няўлоўныя, Майстра.

Нам няма чаго рабіць у найлепшых сталіцах сьвету. Мы мусім выжыць тут.