3–2003
» да Зьместу «

Pax Americana
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Pax Americana

Аляксандар Батура
   
Бясконцая вайна за мір

---

Будучыня зноў стала цікавай, нават моднай. Я маю на ўвазе будучыню як глябальную праблему, бо ўсіх нас, вядома, і раней цікавіла наша асабістая будучыня ці будучыня нейкай пэўнай краіны. Але будучыня як глябальная зьява, як акадэмічная дысцыпліна, як, нарэшце, журналісцкая “мода” — гэта зусім іншая рэч. Пасьля раптоўнага развалу сацыялістычнай сыстэмы, а затым — і самога Савецкага Саюзу, калі ніводзін зь вядомых саветолягаў ня здолеў ня тое што спрагназаваць, але нават разгледзець магчымасьць глябальнага палітычнага землятрусу такога маштабу, на нейкі час акадэмічнай модай стала будучыня як праблема, і на шматлікіх “подыюмах” вядомых заходніх унівэрсытэтаў прайшлі пасьпяховыя паказы мод ад Фукуямы, Гантынгтана й іншых аракулаў. Наіўна загаварылі пра “канец гісторыі” ды канчатковы трыюмф капіталізму і дэмакратыі. Пасьля былі сытыя, даволі прадказальныя гады Біла Клінтана, якія нехта абазваў Новым Сусьветным Парадкам, або Парадкам Пасьля Халоднай Вайны, калі, здаецца, найбольш сур’ёзнай праблемай для заходніх аналітыкаў стаў лёс атамнай зброі ў Расеі. І зноў памыліліся — лепей бы спыталіся сур’ёзна ў тых, хто нарадзіўся ў Савецкім Саюзе. Я, напрыклад, мяркую, што постсавецкія вайскоўцы антрапалягічна ня здольныя на вайсковыя перавароты і “гульні” з атамнай зброяй гэтак жа, як большасьць сучасных эўрапейцаў, здаецца, антрапалягічна ня здольныя ваяваць увогуле — але гэта зусім іншая тэма.

Тыя, што казалі пра Новы Сусьветны Парадак на пачатку 90-х, трохі пасьпяшаліся. Пра сапраўдны Новы Сусьветны Парадак мы першы раз пачулі ў 1999 годзе ў Косаве, калі ён, гэты Парадак, так бы мовіць, купіў квіткі на самалёт. І сказаў усім, што ён ужо ў дарозе, а пасьля на гэтым самалёце “зь песьняй” паляцеў скрозь небасягі Сусьветнага гандлёвага цэнтру і адбамбіўся ў Аўганістане. Нарэшце, у сакавіку 2003 году Новы Сусьветны Парадак прызямліўся ў Багдадзе; ён з намі, як кажуць — усур’ёз і надоўга.

Памятаеце, у Толкіна Гендальф казаў Фрода: “Сьвет мяняецца, Фрода, я адчуваю гэта ўжо нават у паветры…” Так і тут. Усе адчуваюць, што нешта адбываецца, што міжнародная сыстэма, якая склалася пасьля другой сусьветнай вайны, больш не адпавядае сучасным рэаліям. Больш за тое, самыя ўплывовыя акторы больш не жадаюць гуляць паводле старых правілаў. Сьвет сапраўды мяняецца. Уся міжнародная сыстэма, якая існавала на працягу больш як 50 год, пастаўленая пад вялікае пытаньне. Ня трэба сьцьвярджаць, што падзеі 11 верасьня, аўганскай кампаніі й апошняй ірацкай вайны кардынальна ўсё зьмянілі і паставілі дагары нагамі. Гэта не зусім так. Мапа сьвету засталася такой, якой была. Глябальныя праблемы — ад стану навакольнага асяродзьдзя да міграцыі — ня ўзьніклі раптам два гады таму, яны існавалі і раней. Аднак шмат што зьмянілася на ўзроўнях, якія яшчэ патрабуюць пэўнай канцэптуалізацыі. Калі да 11 верасьня ўсе мелі на ўвазе, што Амэрыка зьяўляецца моцнай супэрдзяржавай, дык цяпер усе ў гэтым упэўненыя, толькі яшчэ спадзяюцца, што, можа, не настолькі моцнай, як яна імкнецца зрабіць уражаньне. У пэўнай ступені сусьветныя зьмены пасьля 11 верасьня зноў вярнулі нацыянальную дзяржаву на сваё месца, зь якога яна трохі была пасунутая недзяржаўнымі акторамі (карпарацыямі, напрыклад). Асобны рэгіён, Блізкі Ўсход, зрабіўся нават яшчэ больш важным, чым быў раней. Зьнікла пэўная эўфарыя наконт пазытыўных эфэктаў глябалізацыі: глябалізацыя здольная як прынесьці дабрабыт, так і сунуць у кішэню тэрарыстам мабільныя тэлефоны і крэдыткі.

Таксама зразумела, што Арганізацыя Аб’яднаных Нацый, заснаваная яшчэ 50 з гакам год таму краінамі-пераможцамі, патрабуе кардынальнага “рэ-дызайну”. Па-першае (і галоўнае), Амэрыка ня хоча і не зьбіраецца гуляць паводле старых правілаў, і, калі міжнародная супольнасьць жадае захаваць ААН, зьмены непазьбежныя. Такія эканамічныя лідэры, як Нямеччына і Японія, да гэтага часу не зьяўляюцца сталымі сябрамі Рады Бясьпекі — анамальна не зьяўляюцца. Пакістан і Індыя (прынамсі яны плюс Ізраіль, але, напэўна, такіх краінаў ужо больш) зьяўляюцца атамнымі краінамі. Ні лацінаамэрыканскі, ні афрыканскі, ні блізкаўсходні рэгіёны да гэтага часу ня маюць ніякай сапраўднай вагі ў ААН. Брэтан-Вудзкія інстытуты патрабуюць ці радыкальнай рэформы, ці ўвогуле поўнага скасаваньня, бо ня здольныя вырашыць праблемы беднасьці, адсталасьці (трэба адзначыць, аднак, няздольныя як дзеля краінаў-донараў, так і дзеля краінаў-атрымальнікаў). NАТО таксама сябе шукае і ня можа знайсьці; шматлікія міжнародныя канвэнцыі — па ўцекачах, генацыдзе, кантролі за ўзбраеньнямі, ваенных злачынствах — ці не працуюць і патрабуюць лепшай імплемэнтацыі, ці ўвогуле ігнаруюцца мацнейшай краінай — ЗША. У міжнародным праве ідзе перагляд фундамэнтальнага прынцыпу міжнароднай бясьпекі — права дзяржавы на самаабарону. ЗША штурхаюць у бок больш шырокага разуменьня гэтага прынцыпу і ўключэньня ў панятак самаабароны таксама права на ўзброенае дзеяньне супраць краінаў, што падтрымліваюць тэрарыстаў.

Больш таго, Амэрыка імкнецца зьмяніць ня толькі пэўныя нормы права, а самі мэтады інтэрпрэтацыі пэўных канвэнцый і рашэньняў, прынцып Kompetenz Kompetenz, як яго называюць нямецкія юрысты. Калі хто сачыў за паводзінамі Амэрыкі і ААН у часе падрыхтоўкі да вайны ў Іраку, мог заўважыць, што Амэрыка была больш зацікаўленая ня ў тым, пра што наўпрост гаварылася ў рэзалюцыях ААН, якія, калі іх уважліва прачытаць, даслоўна не заклікаюць да ўзброенай інтэрвэнцыі ў Ірак і не даюць тым самым casus belli на вайну, а хутчэй у тым, што мелася на ўвазе, якое поле для манэўру давала рэзалюцыя па раззбраеньні Іраку (пры яе шырокай інтэрпрэтацыі).

Калі гэтая тэндэнцыя захаваецца, сучасную сыстэму міжнароднага права чакае яшчэ глыбейшы, чым здаецца нават цяпер, крызыс: Амэрыка, найбольш уплывовая краіна сьвету, пашырае разуменьне “экстраардынарнасьці” ў праве, ставіць пад пытаньне самі прынцыпы інтэрпрэтацыі міжнародных нормаў права. Амэрыканскі мэтад інтэрпрэтацыі рэзалюцыі ААН па Іраку нагадваў традыцыю інтэрпрэтацыі амэрыканскай канстытуцыі (якой больш за 200 год), калі юрысты ажыцьцяўляюць амаль гермэнэўтычны аналіз тэксту, каб прыйсьці да высновы, што мелі на ўвазе 200 год таму бацькі-заснавальнікі.

Унутраная лёгіка сусьветнай сыстэмы зьмянілася, яна больш не дыктуецца патрэбай мірнага суіснаваньня сыстэмы капіталізму і сацыялізму, як было раней. Але што прыходзіць ёй на зьмену? Ці гэта аднаполюсная сыстэма сусьветнага гегемона, ці шматполюсная сыстэма (сучасны расейскі эўфэмізм для абазначэньня сыстэмы зь некалькімі акторамі, акрамя Амэрыкі), ці, можа, што іншае?

За апошні час зьявілася некалькі цікавых дасьледаваньняў, якія спрабуюць адказаць на глябальныя пытаньні. Яны розьняцца зьместам і ідэалёгіяй аўтараў — ад нэакансэрватара Л.Каплана зь яго апалёгіяй Другой вайны ў Іраку да антыглябаліста А.Нэгры з глыбокім дыскусійным аналізам глябальных падзеяў. Аб’ядноўвае іх адно — усе разумеюць канцэптуальную розьніцу паміж сучаснымі падзеямі і мінулым. Ува ўсіх слова “Амэрыка” сустракаецца штостаронкі, усе імкнуцца адказаць на пытаньне “Што далей”? Усе шэсьць кнігаў таксама аб’ядноўвае разуменьне экстраардынарнасьці сусьветнай сытуацыі, пэўнага дысбалянсу, зь якога можа вынікнуць як далейшы хаос, так і рост дабрабыту. На шляху да будучыні вайна робіцца звычайнаю зьявай, таму стан надзвычайнасьці становіцца пэрманэнтным. Я ўмоўна разьмясьціў усе гэтыя захапляльныя кнігі ў парадку ўзьнікненьня пытаньняў: каго бамбіць, як і чым бамбіць, чаму бамбіць і ці будзем бамбіць далей.

Майкл Мандэльбаўм узгадвае вядомага амэрыканскага бэйсбаліста і філёзафа Ёгі Бэра, які некалі прыдумаў такі афарызм: “Ніколі нічога не прадказвайце — і тым больш будзе будучыні”. Кнігі, пра якія пойдзе гаворка, нагадваюць уступ да рэпартажу з бэйсбольнага матчу, калі камэнтатар нагадвае асноўныя правілы, апісвае асаблівасьці поля, пералічвае асноўных гульцоў, характарызуе галоўныя стратэгіі трэнэра. Ён разважае наконт таго, як можа разьвівацца гульня, але ня здольны з упэўненасьцю прадказаць вынік. Гэтак жа і ў кнігах, пра якія пойдзе гаворка: аўтары аналізуюць падзеі нашых дзён і іх магчымы ўплыў на будучыню, а таксама палітычныя, эканамічныя, міжнародныя тэндэнцыі будучага. Усё, акрамя выніку.

1

Каго можна і каго нельга бамбіць? Хто павінен вызначаць розьніцу між тэрарыстам і змагаром за свабоду? Нарэшце, якія недэмакратычныя рэжымы трэба бамбіць, а якім трэба, наадварот, дапамагаць зброяй і інструктарамі, каб гэтыя рэжымы маглі змагацца з тэрарыстамі, а калі трэба — і з унутранай апазыцыяй? А калі гэтая апазыцыя ўжывае тэрарыстычныя мэтады? Гэта складаныя пытаньні, і яшчэ складаней разважаць пра іх без эмоцыяў (абстрагаваўшыся ад каштоўнасьцяў, як казаў Макс Вэбэр), бо так і напрошваюцца розныя аналёгіі, і ідэалягічная розьніца паміж лібэраламі, лібэртарыянцамі і не-лібэраламі робіцца як ніколі выразнай.

У часе вайны з Іракам шмат рабілася для мінімізацыі ахвяраў як сярод амэрыканскіх вайскоўцаў, так і сярод мірнага ірацкага насельніцтва. Калі кранаць піяраўскі бок гэтай стратэгіі, трэба адзначыць, што амэрыканцы мэтанакіравана рабілі ўсё магчымае, каб бамбіць толькі інстытуты рэжыму. Такім чынам, на канцэптуальным узроўні рэжым і народ робяцца рознымі паняцьцямі. Маральнасьць тут ні пры чым, амэрыканцы ставілі чыста ўтылітарныя мэты. Падобная стратэгія, як ужо адзначалася, дае магчымасьць добрага піяру, яна нібы запрашае народ зваліць ненавісны рэжым (калі гэты рэжым сапраўды зьненавідны). Нарэшце, такая стратэгія памяншае страты сярод вайскоўцаў: частку справы робяць самі тыя, каго бамбяць. Дарэчы, гэтым і тлумачыцца, чаму заходнія тэлеканалы столькі разоў перадавалі пра выбух паўстаньня ў Басры — так бы мовіць, прымалі жаданае за рэальнае.

Кожны народ мае такі ўрад, якога ён заслугоўвае. Але ці так гэта? Ці мае сувэрэнітэт і права на самавызначэньне абсалютную перавагу над, скажам, правамі чалавека? На прынцыпах неўмяшальніцтва ўва ўнутраныя справы пабудаваная ўся сыстэма міжнароднага дзяржаўнага права, і многія даволі абгрунтавана асьцерагаюцца раптоўнага і небясьпечнага перагляду старых канцэпцыяў. Але ўдумайцеся, што такое права на самавызначэньне? Гэта права народу выбіраць такое жыцьцё і ўладу, якія ён хоча. З гэтага пункту гледжаньня, калі ірацкі народ жадае быць кіраваным дыктатарам — калі ласка, да тае пары, пакуль гэты дыктатар не пачынае пагражаць суседнім народам. Але пра якое самавызначэньне можа ісьці размова, калі пры дыктатуры народ ня можа зьмяніць ураду, ня можа самавызначыцца паводле вызначэньня! Такім чынам, цалкам магчыма, што народ можа й не заслугоўваць дрэннага ўраду, які ім кіруе. Толькі ў дэмакратычнай сыстэме можна казаць, што народ заслугоўвае свайго ўраду — з той простай прычыны, што яго можна зьмяніць, калі не падабаецца. Такім чынам, ставіцца да рэжыму й народу дыфэрэнцыявана — абсалютна лягічна.

Вядома, мы апынаемся ў “шэрай” зоне, калі пачынаем разважаць пра аўтарытарныя рэжымы. Дзе межы эфэктыўнай прапаганды, “прамыўкі мазгоў”, рэпрэсій і сапраўднай падтрымкі дыктатара? Або што рабіць, калі палова грамадзтва сапраўды падтрымлівае гэты рэжым, а другая палова ненавідзіць яго ад усяго сэрца? Колькі адсоткаў папулярнасьці патрэбна, каб сказаць, што рэжым ня мае падтрымкі, а трымаецца на адных рэпрэсіях? Гэта зноў цяжкія пытаньні, і, каб на іх адказаць, трэба вельмі пільна сачыць за ўнутранай палітычнай дынамікаю пэўнай краіны. Памятаю, некалі ў Інтэрнэце быў жартоўны прыклад бюлетэню ірацкага рэфэрэндуму пра падаўжэньне паўнамоцтваў прэзыдэнта Хусэйна: “Пытаньне 1: Ці падтрымліваеце Вы падаўжэньне паўнамоцтваў Садама Хусэйна? Пытаньне 2: Ці хочаце Вы, каб Вас і ўсю Вашую сям’ю жорстка згвалцілі і забілі?”. Сумна, але гэта клясычны выпадак, калі ў жарце зусім мала жарту. Гэта вельмі сур’ёзна.

Іракцы не заслугоўвалі такога правадыра, як Садам, хаця б таму, што ў іх ніколі не было альтэрнатывы. З гэтай прычыны я не далучыўся да паўмільённай антываеннай дэманстрацыі, якая з шумам і галёканьнем пракацілася па Лёндане ў сакавіку. Людзі несьлі трохі падрэтушаваныя партрэты Чэ Гевары і слоганы “Не ад майго імя”. Не ад чыйго імя? Не ад імя наетых, самазадаволеных эўрапейцаў, якім, шчыра кажучы, напляваць, пратрымаецца Садам яшчэ пару гадкоў ці не пратрымаецца і колькі там яшчэ тысяч курдаў ён пасьпее патруціць газам? А пры чым тут увогуле іхнае імя? Дыскусія наконт вайны ў Іраку выйшла нейкая маніхейская. З аднаго боку, нэакансэрватары пад сурдынку: рэжым Хусэйна небясьпечны, бо валодае хімічнай і бактэрыялягічнай зброяй, з другога — пярэстая маса зь левымі настроямі, якая сьцьвярджае, нібыта вайна вядзецца толькі дзеля нафты і што б Амэрыка ні рабіла пасьля Віетнаму — усё гэта злачынствы (пры гэтым заплюшчваючы вочы на злачынствы самога Хусэйна). Трэба ўсё ж адзначыць, што, у адрозьненьне ад партрэтаў Чэ Гевары, партрэтаў Садама Хусэйна я на дэманстрацыі ня бачыў. Сапраўдная дыскусія пачалася, калі да двухбаковай спрэчкі далучыліся тыя іракцы, якім удалося ўцячы з Іраку. Іхны “мэсыдж” быў зусім на другую тэму — а пра нас вы падумалі? Пры чым тут зброя і антыглябалізм?

Пасьля ўсяго гэтага адзначу, што на пытаньне, каго трэба бамбіць, адказ просты — нікога. Але заклік пацыфістаў “Let’s make peace, man” прынамсі спрошчана трактуе сытуацыю. Я не сьцьвярджаю, што ў крытыцы амэрыканскае палітыкі дэманстрантамі няма каліва рацыі — сапраўды, амэрыканцы часта робяць учынкі, якія можна назваць злачынствамі, але ці толькі ў гэтым справа? Шмат хто бачыць толькі амэрыканскія памылкі, але ня бачыць масавых забойстваў, парушэньняў правоў чалавека, генацыду, нарэшце, якія адбываюцца па віне шматлікіх дыктатараў ўва ўсім сьвеце. Як ужо згадвалася раней, прынцып сувэрэнітэту, неўмяшаньня ўва ўнутраныя справы дзяржавы ёсьць самым фундамэнтальным прынцыпам міжнароднага права, на якім была збудаваная ўся сыстэма міжнародных адносінаў пасьля Вэстфальскага міру. Правы чалавека, пра якія чуеш амаль кожны дзень, застаюцца, на жаль, не нашмат больш як дэклярацыяй аб намерах. Так, нават інтэрвэнцыя ў Ірак была абгрунтаваная перасьцярогамі наконт валоданьня Садамам зброяй масавага зьнішчэньня, а ня тым, што ён вінаваты ў масавых парушэньнях правоў чалавека. Але калі ёсьць магчымасьць спыніць забойствы ці зьдзек з народаў і калі заходнія ўрады гатовыя гэта зрабіць, прынцыпам сувэрэнітэту можна паступіцца — калі не зь юрыдычных, то з маральных меркаваньняў. Цікава, што пра сувэрэнітэт і права на самавызначэньне чуеш толькі ад лідэраў аўтарытарных рэжымаў і ніколі — ад грамадзянаў гэтых рэжымаў. Нават калі Амэрыка вырашае “спрактыкаваць” лібэральны праект толькі ў адным зь дзясяткаў “дрэнных” рэжымаў — гэта непасьлядоўна, але непасьлядоўнасьць не зьяўляецца аргумэнтам супраць вызваленьня хоць адной краіны зь дзесяці. Непасьлядоўнасьць у пэўнай практыцы не азначае, што гэтая практыка дрэнная, а азначае толькі тое, што яе ўжываюць ня ўсюды.

2

Кнігу Лоўрэнсa Капланa і Ўільяма Крыстала “Вайна з Іракам” на сайце amazon.com сэнатар МакКейн рэкамэндуе ўсім, у каго яшчэ засталіся сумневы ў тым, што архіважна было разбамбіць Ірак як мага хутчэй. Згодна з аўтарамі, Садам Хусэйн — вялікі паскуда, якога трэба скінуць, эўрапейцы нічога не разумеюць, і толькі адна Амэрыка ў стане зьмяніць сытуацыю. Амэрыка павінна вызваліцца з путаў “слабое і бязвольнае сусьветнае супольнасьці” і ўдарыць з усёй сілы па ворагах свабоды і дэмакратыi. На Амэрыку ў сьвеце глядзяць як на вельмі пыхлівую краіну, яе так і так ненавідзяць, дык чаго сядзець і чакаць — даседзеліся ўжо да 11 верасьня. Амэрыка павінна быць сусьветным паліцыянтам, але таксама і правадыром.

Вось ён, такі самы прыклад тунэльнага мысьленьня, як і “let’s-make-peace-man”. Першае пытаньне, якое павінна было паўстаць у Амэрыцы, — “Чаму ж нас так ненавідзяць?”. Яно й паўстала, але хутка зьнікла з вуснаў усьмешлівых дыктараў CNN, пасьля таго як Джордж Дабл’ю топнуў нагой у Кангрэсе — “Хто ня з намі, той з тэрарыстамі!”. Мо само пытаньне пастаўленае няправільна: не “чаму ненавідзяць”, а “чаму баяцца”? І ці ненавідзяць?

Узімку 2002 году ўва ўтульным multiplex-кінатэатры ў Будапэшце я глядзеў фільм “Восень у Нью-Ёрку”. Зацягнутыя ў амэрыканскія джынсы хлопцы, хрумкаючы папкорнам, як робяць мільёны іх аднагодкаў дзесьці ў Дэтройце, запляскалі ў далоні, калі пабачылі ў кіно яшчэ цэлыя хмарачосы Сусьветнага гандлёвага цэнтру. Без спачуваньня гучна загалёкалі. Вугорцы — хаўрусьнікі Амэрыкі, сябры NАТО і іншых “белых” клюбаў. Я ўяўляю, колькі шчырай радасьці было ў Маскве... Я ня ўпэўнены, што Амэрыку ненавідзяць як Амэрыку — гэта спрошчанае бачаньне. Амэрыканскія мусульмане не зьбіраюцца нікуды эміграваць з Новага Сьвету. Пэўныя амэрыканскія прынцыпы, сьветапогляды і стыль жыцьця зьяўляюцца хутчэй крыніцай зайздрасьці, чым нянавісьці. Тысячы барадатых “статыстаў”, якія трасуць аўтаматамі Калашнікава на камэру і паляць амэрыканскія сьцягі, з радасьцю згодзяцца атрымаць амэрыканскую “грын-кард”. Тысячы ўцекачоў ад войнаў ці дыктатур едуць у Амэрыку, а не ў Ірак. Мадона пасьпяхова распрадасьць свой новы дыск “American Life” ува ўсім сьвеце, нягледзячы на назву. Вядома, і беларусу шмат што не падабаецца ў часам тупавата-сытым амэрыканскім грамадзтве — ад гістарычнага нігілізму да МcDonalds’aў. Але ці ў нашым грамадзтве меней таго, што нам не падабаецца, — ад п’яных трактарыстаў да хамства бюракратаў?..

Амэрыка падтрымлівала і да гэтага часу падтрымлівае дыктатараў. “Лібэральны праект” ЗША ў Лацінскай Амэрыцы лепш ня згадваць. Калі Джордж Дабл’ю гатовы ваяваць супраць дыктатараў і інсталяваць дэмакратычныя рэжымы, павялічваючы эканамічны і палітычны дабрабыт (як было зроблена ў Нямеччыне і Японіі ў 1945 годзе), тым лепей для ўсяго сьвету. Але ці так гэта? Амэрыка заплюшчвае вочы на галоўную крыніцу нестабільнасьці на Блізкім Усходзе — палестынскую праблему. Нават калі мэты вайны ў Іраку будуць дасягнутыя і Ірак чакае дабрабыт, дэмакратыя ды стабільнасьць, колькі яшчэ застанецца дыктатарскіх рэжымаў, не намнога менш жорсткіх за Садамаў, падтрыманых Амэрыкай, саюзных ёй?

Амэрыку ненавідзяць — калі ўжо ўжываць гэтае слова — не за тое, што яна імкнецца ажыцьцяўляць вызваленчыя праекты, а за тое, што яна робіць гэта непасьлядоўна, пыхліва ці ўвогуле ня робіць там, дзе гэта рабіць трэба.

За апэрацыяй “Свабода Іраку” могуць стартаваць “Свабода Судану, Сырыі...” — падстаўце згодна з жаданьнем, зьверыўшыся з дакладам Дзярждэпу пра свабоду краінаў. Крыстал і Каплан узносяць да нябёсаў амэрыканскую сусьветную місію — вызваліць усе несвабодныя народы сьвету, але абыходзяць пытаньне, чаму Амэрыку ненавідзяць. Ірак пераможаны, “Аль-Каіда” — не. Габрэі не суцішаць “Хамасу”, расейцы — чачэнаў, пакуль ня будзе знойдзены адказ на гэтае галоўнае пытаньне. Гэта, на жаль, слабое месца кнігі. Але цяпер самы час зьвярнуцца да пытаньня “Як бамбіць?”.

3

Нават калі хто не пагаджаецца, што сьвет перамяніўся пасьля падзеяў 11 верасьня, дык пасьля зьмены рэжыму ў Аўганістане і вайны ў Іраку мала хто будзе спрачацца, што кардынальна зьмянілася ўспрыманьне амэрыканскай моцы. Стала агульнавядома, што ЗША выдаткоўваюць на свае ўзброеныя сілы больш, чым дзесяць наступных наймацнейшых у вайсковым сэнсе краінаў, разам узятых. Амэрыканцы здольныя перамагчы любога праціўніка зь мінімальнымі стратамі для сябе без ужываньня зброі масавага зьнішчэньня. Калі пакінуць у баку магчымыя сутычкі ў пасьляваенным Іраку і спосабы захопу Багдаду, хуткасьць, зь якой была разьбітая ірацкая армія, паказала ўсю моц адзінай супэрдзяржавы. Былыя савецкія генэралы, вэтэраны Аўганістану, якія спачатку гудзілі амэрыканцам паразаю, мусілі змоўкнуць.

Амэрыканцы ваююць так, як ніхто раней не ваяваў. Брус Бэркавіц у сваёй кнізе “Новае аблічча вайны” піша, што галоўнай прычынай посьпеху амэрыканцаў зьяўляецца інфармацыйная перавага. Бэркавіц апісвае інфармацыю дакладную, пастаянна абнаўляную і даступную ўсяму войску ад генэрала да апошняга салдата — тую інфармацыю, якая дапамагае знайсьці ворага ў долю сэкунды. Раней, сьцьвярджае ён, інфармацыя была толькі часткай мэханізму, а ня “клеем” паміж астатнімі часткамі, як цяпер, ды нават больш чым “клеем” — галоўнай каардынацыйнай сілай і рухавіком вайны.

Каб зразумець сучасную вайну, трэба ведаць, што ўсе папярэднія складнікі вайсковай магутнасьці — колькасьць арміі, лічба танкаў — цяпер маюць значэньне хіба што на парадах. Умацаваныя пазыцыі — добрая мішэнь, танкавы кулак — мішэнь яшчэ лепшая. Новымі паказьнікамі моцы войска зьяўляюцца хуткасьць, мабільнасьць, нябачнасьць, магчымасьць за долі сэкунды данесьці патрэбную інфармацыю зьнізу ўверх ці зверху ўніз, сканцэнтраваць агонь на некалькіх квадратных мэтрах паверхні. Бэркавіц разважае пра чатыры кампанэнты сучаснай стратэгіі: асымэтрычныя пагрозы, калі нават моцнае, шматлікае войска асуджанае на паразу — у выпадку калі вораг намацаў яго слабыя зьвёны; інфармацыйныя тэхналёгіі — калі валадар больш сучасных тэхналёгій перамагае; хуткасьць прыняцьця рашэньняў — калі выйграе той, хто першы атрымлівае, перапрацоўвае і перанакіроўвае куды трэба інфармацыю; сеткавая арганізацыя — калі мабільныя часткі ўзброеных сілаў здольныя згодна з сытуацыяй разьвяртацца на 180 градусаў і раптоўна ракіравацца зь іншымі часткамі.

На думку Бэркавіца, менавіта выкарыстаньне амэрыканцамі элітных мабільных часьцей у спалучэньні з “разумнымі” бомбамі дазволілі ім выканаць свае задачы ў тым самым Аўгане, дзе зламала сабе зубы савецкая ваенная машына. Перамога над Садамам канчаткова вылечыла амэрыканцаў ад віетнамскага сындрому.

Але ці ўсё так гладка, як піша Бэркавіц? Інфармацыя сапраўды адыгрывае галоўную ролю ў сучаснай вайне. Як дасьціпна заўважае вядомы тэарэтык міжнародных зносінаў Дэр Дэрыян, вайна зрабілася віртуознай. Вялікую ролю адыгрываюць ваенныя гульні, калі ўсе магчымыя дэталі падзеяў прапрацоўваюцца напярэдадні на дысплеі кампутара. Вораг робіцца віртуальным, будучыня праз гульню — прадказальнай і таму не такой страшнай. Добра, калі ўсё ідзе паводле пляну (чытай, як пагуляліся ў гульні). Але калі раптам вораг робіць неспадзяваны крок, будучыня зноў ператвараецца ў непрадказальную і страшную. Памятаеце, як на пачатку вайны іракцы неспадзявана ўжылі ў Эн-Насырыі партызанскую тактыку і адчайна супраціўляліся ў непрыдатным для абароны Ум-Касры? Згодна з адыгранымі раней ваеннымі гульнямі, яны мусілі весьці сябе зусім ня так. Будучыня, запраграмаваная ў мінулым, дала “глюк”. Памятаеце, у “Матрыцы” Нэо пабачыў чорнага ката ў дзьвярах і праз імгненьне — гэткага самага чорнага ката. Так было і на ірацкай вайне. Джордж Дабл’ю нават прызнаўся ў інтэрвію СNN: “Вораг аказаўся зусім іншым, чым той, зь якім мы змагаліся ў ваенных гульнях”. Але, але. Іракцы неспадзявана пачалі ваяваць так, як і было запраграмавана, — дрэнна, і саюзьнікі хутка ўвайшлі ў Багдад. Пакуль невядома, ці гэта хтосьці з атачэньня дыктатара “здаў” горад, ці гэта адбылося само сабой. Але вядома, што амэрыканцы баяліся вулічных баёў і імкнуліся не дапусьціць разьвіцьця сытуацыі паводле палестынскага сцэнару. Пры ўсёй сваёй добрай інфармаванасьці, яны ня ведалі, ці трапіў Садам пад “разумную” бомбу, ці не. Існуе шмат фактараў, якія немагчыма прамадэляваць на кампутары, шмат фактараў, якія цяжка прадказаць нават з дапамогай найсучасьнейшай тэхналёгіі.

Бэркавіц занадта аптымістычны — амэрыканскія ваенныя тэхналёгіі не настолькі дасканалыя, як ён малюе. Але факт застаецца фактам: амэрыканская ваенная машына і адміністрацыя сапраўды пазбавіліся віетнамскага сындрому.
 

Назва кнігі Даны Прыст “Місія” сама прамаўляе пра зьмест — як амэрыканскія прэзыдэнты ўсё часьцей зьвяртаюцца да ваенных сродкаў, каб дасягнуць палітычных мэтаў. У адрозьненьне ад папярэдняй кнігі, засяроджанай на тэхналёгіях, у “Місіі” мы маем справу з антрапалягічным падыходам: аўтарка размаўляе з вайскоўцамі, назірае за імі, вандруе, жыве ўнутры войска. Аўтарка разглядае войска знутры: якія людзі абіраюць вайсковую кар’еру, як гэтае войска бачыць сваю ролю ў краіне і сьвеце.

Прыст адзначае цікавы факт: кожны раз, калі амэрыканская адміністрацыя плянавала пэўныя замежнапалітычныя крокі — гуманітарную акцыю ў Самалі, антытэрарыстычныя трэнінгі для кіргіскага спэцназу, умяшаньне ў Косаве, — гэта даручалася вайскоўцам. Які калектыў з тых, што займаюцца замежнай палітыкай ЗША, цяпер найбуйнейшы? Гэта ня “Корпус Міру” і не прадстаўнікі амэрыканскіх NGO — гэта вайскоўцы. У Іраку місія арміі была традыцыйнай — ваяваць і перамагчы, але ў цэлым амэрыканскія вайскоўцы бачаць сваю місію значна шырэй. Яны змагаюцца з тэрарызмам і наркагандлем, раззбройваюць супраціўнікаў у грамадзянскіх войнах і раздаюць апэльсыны галодным дзецям (даволі часта ў разьліку на тэлекамэры). Цяпер амэрыканскія войскі прысутнічаюць у той ці іншай ступені ў больш як сотні краінаў сьвету.

Амэрыканскае войска разьдзеленае на пяць тэрытарыяльных камандаваньняў. Мала хто ведае кіраўнікоў гэтых камандаваньняў, піша Прыст, але гэтыя пяць асобаў уваходзяць у лік самых уплывовых асобаў сьвету. Генэрал Томі Фрэнкс, кіраўнік Цэнтральнага камандаваньня (Сярэдні Ўсход і Цэнтральная Азія), напрыклад, камандаваў войскамі ў Іраку. Да яго гэтую пасаду займаў генэрал Энтані Зыні, з штабам якога аўтарка і вандравала на працягу трох год. Яна зь зьдзіўленьнем адкрыла для сябе, што ўлада камандзіраў акругаў параўнальная з уладай кіраўнікоў дзяржаваў і ў кожным разе гэтыя камандзіры маюць больш уплыву, чым амэрыканскія паслы ў краінах, якія ўваходзяць у тыя акругі.

Функцыі войска ў апошнія гады значна пашырыліся, і цяпер вайскоўцы падмяняюць цывільных прадстаўнікоў ува ўсіх галінах. “Зыні зрабіўся сучасным праконсулам, нашчадкам таго гібрыда вайскоўца й палітыка, якія кіравалі некалі правінцыямі Рымскай імпэрыі, несучы парадак і цывілізацыю. Юлі Цэзар і Аўгуст — яны б зразумелі”. Аўтарка ўзгадвае, як аднавіўся парадак у Інданэзіі, ледзьве толькі адмірал Блэр, камандзір Ціхаакіянскай акругі, вырашыў узнавіць ваенную дапамогу інданэзійскай арміі, нягледзячы на шматлікія парушэньні правоў чалавека ўрадам гэтай краіны. Амэрыканскі амбасадар, які шмат часу аддаў крытыцы зьверстваў інданэзійскіх вайскоўцаў ува Ўсходнім Тыморы, катэгарычна пярэчыў афіцыйнаму візыту Блэра ў Інданэзію. Нягледзячы на фармальную вышэйшасьць амбасадара як прадстаўніка амэрыканскай дзяржавы ў Інданэзіі, адмірал толькі пасьмяяўся з дыпляматычных высілкаў і ажыцьцявіў свой візыт. Прыст папярэджвае, што незаўважаны многімі пераход ад дыпляматыі ў смокінгах да дыпляматыі ўва ўніформах можа мець непрадказальныя наступствы. Фінансаваньне амаль усіх інстытутаў амэрыканскай улады на працягу апошняга дзесяцігодзьдзя скарачалася. Усіх, акрамя Пэнтагону. Войска цяпер на перадавой амэрыканскай замежнай палітыкі, яно мае дачыненьні ня толькі з замежнымі войскамі, але і з урадамі, адукацыйнымі ўстановамі, грамадзтвам.

Кніга ўражвае. Аўтарка паказвае як пазытыўныя бакі дыпляматычна-вайсковай трансфармацыі, так і нэгатыўныя. Яна спалучае цьвярозы аналіз з жыцьцёвымі байкамі, таму кніга чытаецца як мастацка-журналісцкае дасьледаваньне. На жаль, яна не адказвае на пытаньне, чаму адбылося зрошчваньне вайсковых і дыпляматычных функцыяў.

4

Некаторыя камэнтатары пасьпяшаліся навесіць на падзеі апошніх гадоў ярлык міжцывілізацыйнага канфлікту. Але ці так гэта? Ёсьць пэўная розьніца між тэрарыстамі бэн Ладэна ці клікай Хусэйна і галоднымі ды неадукаванымі масамі Трэцяга сьвету, якіх больш хвалюе, як накарміць дзяцей, чым як супраціўляцца Амэрыцы.

Калі гаварыць пра фундамэнталістаў, дык іх можна знайсьці амаль у кожнай супольнасьці й рэлігіі. Амэрыканскі фундамэнталіст Джэры Фалуэл растлумачыў атаку 11 верасьня гневам Бога на прыхільнікаў абортаў і гомасэксуалістаў, але падобныя трактоўкі гэткія ж далёкія ад ідэі пратэстантызму, як, скажам, Талібан — ад ісламу. Як добра заўважыў Бэнджамін Барбэр, барацьба Джыхаду з МакСьветам — гэта не канфлікт цывілізацый. Хутчэй гэта дыялектычны выраз запраграмаванай супярэчнасьці між глябалізаванай цывілізацыяй і традыцыйнымі грамадзтвамі. Бэн Ладэн без сучаснай мабільнай сувязі застаўся б простым бэдуінам. Ну, бадай, заможным. Ідзе не вайна між цывілізацыямі, між лібэральным і нелібэральным сьветам, а вайна ўнутры сусьветнай цывілізацыі з усімі яе супярэчнасьцямі. Для многіх, хто жыве за межамі Захаду, глябалізацыя выглядае як сучасны выпадак імпэрскай стратэгіі амэрыканскай эканамічнай гегемоніі, а ня спробай злучыць увесь сьвет у адзіную сыстэму палітычнага і эканамічнага дабрабыту.

“Імпэрыя” Антоніё Нэгры й Майкла Гарта пачынаецца з жыцьцесьцьвярджальнай цытаты зь песьні Ані Ды Франка “Кожны інструмэнт можа быць зброяй, калі яго правільна трымаць”. “Імпэрыя” — адна з найлепшых існых працаў з галіны антыглябалізму. Існуе, вядома, шэраг добрых эканамічных і палітычных трактатаў пра “грымасы” капіталізму, але ў “Імпэрыі” аўтарам удалося аб’яднаць бліскучы філязофскі, гістарычны, культуралягічны і літаратурны аналіз. Майкл Гарт — вядомы амэрыканскі крытык літаратуры, Антоніё Нэгры — чалец лявацкіх брыгадаў у 70-х гадох, палітычны філёзаф і цяперашні вязень італьянскай турмы (пісаў там гэтую кнігу). Ужываючы нэамарксісцкі аналіз, аўтары паказваюць, як на зьмену клясычнаму імпэрыялізму прыходзіць новы тып Імпэрыі, заснаваны на арганічным сымбіёзе тэхналёгій, эканамічным панаваньні карпарацыяў і глябальнасьці камунікацыяў.

Імпэрыя — гэта глябальнасьць, неталерантнасьць да іншых поглядаў, рэпрэсіі і пэрманэнтнае пашырэньне. Аўтары вылучаюць чатыры прыметы імпэрыі. Першая — калі структура спалучае эканамічную дамінацыю і палітычную ўладу. Такім чынам, Амэрыка, маючы наймацнейшую вайсковую машыну ў сьвеце, здольная дыктаваць умовы і палітычна, і эканамічна; нават калі Амэрыка не зьяўляецца абсалютна даміноўнай эканамічнай магутнасьцю, яна ўсё ж мае найбуйнейшую эканоміку сьвету і здольная дыктаваць сваю волю празь міжнародныя фінансавыя інстытуты. Скандал з “Энронам” чарговы раз высьвеціў змычку палітыкі з эканомікай. Па-другое, імпэрыя — гэта глябальны карнік. На глябальным ідэалягічным узроўні перавага аддаецца “сілавым” ідэям Гобза, а не лібэралу Локу зь яго ідэямі глябальнай грамадзянскай супольнасьці. Па-трэцяе, абгрунтаваньне паняцьця “справядлівай” вайны — характэрная прыкмета імпэрыі. Імпэрыя фармуецца на аснове простай моцы, але імкнецца падаваць сваю моц так, нібы яна стаіць на службе дабра і міру. Вайна робіцца нармальнаю зьявай, надзычайнае — будзённым. Моц ужываецца ня столькі ў геапалітычных, колькі ў дэманстратыўных і дысцыплінарных мэтах. Сіла ўжываецца як вайсковымі сродкамі, так і “мяккімі” — празь сетку недзяржаўных арганізацый, якія разносяць ідэі імпэрыі ўва ўсе куткі плянэты. Адсюль вынікае чацьвертае вымярэньне імпэрыі: яе галоўная задача заключаецца ў пашырэньні “сфэры кансэнсусу”, які будзе падтрымліваць уладу імпэрыі невайсковымі сродкамі. Аўтары робяць выснову, што сучасная цывілізацыя ўступіла ў стадыю сапраўднай імпэрыі. Сусьветныя падзеі пасьля 11 верасьня, асабліва другая вайна ў Іраку, умацоўваюць імпэрыю. Сапраўды, калі дэканструяваць афіцыйны дыскурс, бачыш, што вайна з Іракам падаецца найперш як “справядлівая”, як нармальная зьява. Дарэчы, ідэя “справядлівай вайны” ўпершыню зьяўляецца ў сьвятога Аўгустына ў яго “Горадзе Бога”. І такая вайна не апошняя (дысцыплінарны момант), яна вялася ад імя ўсяго чалавецтва. Інфармацыйная прапаганда напярэдадні і падчас вайны праводзілася зь вялікім імпэтам (стварэньне кансэнсусу). Што асабліва ўражвае, дык гэта факт, што кніга была напісаная да падзеяў 11 верасьня, у 2000 годзе.

Аўтары робяць рэвэранс у бок Мішэля Фуко, згадваючы яго ідэю дысцыплінаванага грамадзтва. Грамадзтва дысцыплінуецца, а ўлада функцыянуе праз пэўныя інстанцыі, якія прэзэнтуюць лёгіку і межы таго, што можна думаць і рабіць, а чаго — не. Пазычыўшы інструмэнтар у Фуко, аўтары “Імпэрыі” ідуць далей. На зьмену дысцыплінаванаму грамадзтву ідзе грамадзтва кантролю — улада на гэты раз практыкуецца праз машыны (кампутары), якія арганізуюць нашыя мазгі і ўвесь арганізм. Так разумеецца яшчэ адзін фукальдыянскі тэрмін — “біяўлада” — улада, якая імкнецца знутры рэгуляваць форму жыцьця.

Роля нацыянальнае дзяржавы таксама трансфармуецца. Мэта транснацыянальных карпарацыяў — прымусіць дзяржавы зрабіцца проста інструмэнтамі кантролю над плынямі тавараў, грошай і асобаў, накшталт лічыльных машынак ці бухгальтараў. Вельмі істотна для імпэрыі таксама зьнішчыць “экстэрнальны пункт гледжаньня”, аналіз звонку. Нават той, хто крытыкуе імпэрыю, ня можа ведаць праўду, бо ён ёсьць часткай імпэрыі, яго думкі кантралююцца імпэрыяй і толькі імпэрыя ў стане дазволіць яму сказаць тое ці іншае. Як у “1984” Оруэла, толькі без прымусу. Як сказаў нехта зь філёзафаў, самая страшная форма несвабоды — гэта калі вязьні нават не здагадваюцца, што яны — у турме.

Дзьве рэчы адыгрываюць істотную ролю ў стварэньні закрытай імпэрскай сыстэмы. Першая — грошы. Забаронена мець нейкія іншыя каштоўнасьці, акрамя тых, якія можна абярнуць у грошы. Капітал аддзяляе асобу ад культурна закадаваных традыцыйных тэрыторый. Паняцьця бясцэнных каштоўнасьцяў увогуле не існуе — усё мае сваю цану. Усе формы каштоўнасьцяў пераводзяцца ў адну — грашовую. Пытаньне “колькі ты каштуеш?”, якое спачатку б’е па вушах па прыезьдзе ў Амэрыку, пачынае ўспрымацца як зусім нармальнае.

Другі інструмэнт кантролю — камунікацыя. Праз сродкі масавай камунікацыі фармуецца легітымізацыя імпэрыі, камунікатыўныя каналы пераводзяцца ў спажывецкі фармат і скіроўваюцца на рэпрадукцыю біяўлады імпэрыі.

Імпэрыя ўтварае трохузроўневую структуру. На верхнім узроўні імпэрыя найбольш згуртаваная, яна ўтварае адзіны ўніфікаваны кантрольны ўзровень. На гэтым узроўні знаходзіцца ЗША — гегемон ужываньня абсалютнай улады, ніжэй пад імі — “Вялікая восемка”, Давос, Лёнданскі і Парыскі клюбы. На гэтым узроўні дыктуюцца правілы гульні, якія не павінны абмяркоўвацца. Ад першага ўзроўню ўніз ідуць плыні культурнай і біяпалітычнай улады. На другім узроўні ўлада імпэрыі артыкулюецца транснацыянальнымі карпарацыямі і, трохі ніжэй, нацыянальнымі дзяржавамі — фільтрамі. Нарэшце, унізе знаходзімся мы, простыя сьмяротныя.

Такім чынам, кантроль імпэрыі ажыцьцяўляецца праз тры складнікі. Першы зь іх — гэта атамная бомба, якая абмежавала вайну маштабамі лякальнага канфлікту, але вісіць над чалавецтвам, нібы нейкі абсалют. Другая складовая — грошы (тым больш балюча для імпэрыі было страціць будынкі Сусьветнага гандлёвага цэнтру і тым больш жорстка яна адпомсьціла). Нарэшце, трэці складнік — гэта этэр: камунікацыя, адукацыя, культура (найперш Галівуд).

Аўтары “Імпэрыі” кранаюць шмат пытаньняў — ад посткаляніялізму і аналізу заходняга лібэралізму да распаду СССР. Шкодзяць кнізе толькі шматлікія інтэрлюдыі-маніфэсты антыглябалісцкага пралетарыяту, якімі разбаўлены аналіз амаль у кожнай частцы кнігі. Аўтары разумеюць: наіўна заклікаць зьмяніць сусьветны парадак, імпэрыю, што фармуецца, і вярнуцца да папярэдняга парадку, які дыктаваўся нацыянальнымі дзяржавамі. Наіўна, калі не сказаць больш. Ня трэба ўзгадваць, колькі мільёнаў людзей гінула ў войнах між нацыянальнымі дзяржавамі ў той стары добры час. Аўтары не заклікаюць абрынуць імпэрыю, як гэта робяць шматлікія антыглябалісты, — не. Імпэрыю трэба трансфармаваць знутры, падрываючы мэханізмы яе кантролю і інсталюючы альтэрнатыўныя, дэмакратычныя мэханізмы. Ні ў якім разе не вяртацца да сыстэмы незалежных дзяржаваў — наадварот, змагацца за яшчэ большую глябалізацыю і ўзаемазалежнасьць. Праўда, Антоніё Нэгры і Майкл Гарт ня кажуць, як гэта рабіць.

5

Але ці не перабольшваюць аўтары “Імпэрыі”? Няўжо Амэрыка настолькі благая, што ўсе астатнія “дрэнныя” рэжымы нават няма сэнсу згадваць? Поль Бэрман, аўтар кнігі “Тэрор і лібэралізм”, не пагаджаецца з такімі радыкальнымі ацэнкамі. Думка знакамітага палітычнага крытыка і лінгвіста Ноама Хомскага, нібыта зьнішчэньне амэрыканскімі ракетамі фармацэўтычнага заводу ў Судане страшнейшае, чым тое, што адбылося 11 верасьня з трыма тысячамі людзей, у Бэрмана выклікае, прынамсі, неўразуменьне. Трэба прызнаць, працягвае Бэрман, што калі-нікалі масавыя палітычныя рухі захапляюцца ідэяй масавага забойства. Лічыцца, што палестынцы-самазабойцы і камікадзэ, якія скіравалі самалёты ў небасягі, “справядліва незадаволеныя становішчам”. Так, палестынцы сапраўды могуць быць незадаволеныя, але, калі некаторыя зь іх зьнішчаюць сябе і мірных людзей, дык, на думку Бэрмана, іх ідэалы такія ж экстрэмальныя, як і іх мэтады.

Для Бэрмана вайна супраць Іраку ці супраць іншых краінаў у будучыні — найперш сучасны лінкальнаўскі праект, лібэральная вайна супраць антылібэральных колаў плянэты. Вызваліць іракцаў з-пад улады Садама — тое самае, што вызваліць паўднёваамэрыканскіх нявольнікаў у часы Лінкальна. Бэрман нават аналізуе Гётысбурскую прамову Лінкальна, зь якой гэты амэрыканскі прэзыдэнт выступіў напярэдадні Грамадзянскай вайны ў ЗША, і нагадвае, што Лінкальн насамрэч заклікаў разьнесьці амэрыканскую рэвалюцыю па ўсёй Зямлі, а ня толькі сярод чорных нявольнікаў поўдня! Гэта пасьля яго заклік быў перайначаны для абгрунтаваньня абмежаваньня амэрыканскай рэвалюцыі “асобна ўзятай краінай”. Мне гэта вельмі-вельмі нагадвае заклікі да сусьветнай пралетарскай рэвалюцыі, і Бэрман, чалавек адукаваны, напэўна ведае пра такое падабенства. Дарэчы, нэграм пасьля іх вызваленьня прыйшлося чакаць яшчэ амаль сто год, каб ім дазволілі сядзець у аўтобусах разам зь белымі. Колькі ж прыйдзецца чакаць вынікаў сучаснага лінкальнаўскага праекту вызваленым іракцам?

Лібэралізм можа выжыць толькі тады, калі ён падтрыманы рашучасьцю змагацца і, калі трэба, загінуць за яго. Эўрапейцы, на думку Бэрмана, на гэта ўжо ня здольныя. Без амэрыканскай вайсковай машыны эўрапейскія лібэральныя дэмакратыі даўно б ужо пазьнікалі. Разважаньні Бэрмана пра лібэралізм, як ні дзіўна, нагадваюць мне разважаньні Карла Шміта — нямецкага філёзафа і правазнаўцы, якога ў свой час закляймілі як апалягета фашызму і кнігі якога адразу зьніклі з паліцаў. Цяпер адбываецца пэўнае пераадкрыцьцё гэтага філёзафа. Палітычныя тэарэтыкі, незадаволеныя тым ці іншым аспэктам сучаснага лібэралізму, шукаюць адказаў у Карла Шміта. Адрозьненьне палітычнай галіны ад іншых галінаў чалавечай дзейнасьці ў тым, што за каштоўнасьці трэба змагацца, а дыхатамія “сябар—вораг” у палітыцы мае такое ж значэньне, як “дабро—зло” ў маралі ці “прыбытак—страта” ў эканоміцы, пісаў Шміт, а цяпер гэта можна знайсьці ў Бэрмана. Сёньня, калі асноўныя прынцыпы міжнароднага права стаяць пад пытаньнем, Бэрман, Каплан ды іншыя таксама хоцькі-няхоцькі зьвяртаюцца да канцэпту Карла Шміта пра пэрманэнтны “стан экстраардынарнасьці”. (Вызначыўшы галіну “палітыкі”, Карл Шміт ідзе далей і сьцьвярджае, што “дзяржава як палітычная зьява належыць да jus belli, рэальнай магчымасьці ў кожнай канкрэтнай сытуацыі вырашыць наконт ворага і спосабу змаганьня з гэтым ворагам”. Вяршэнства права (rule of law) ёсьць бадай што асноўным прынцыпам сучаснай лібэральнай дэмакратыі, калі ўсе пытаньні павінны вырашацца ў межах закону. Такім чынам, асноўнай прыкметай сучаснай дэмакратыі ёсьць нават ня выбарнасьць афіцыйных асобаў, не свабода слова, а незалежны ні ад кога судзьдзя. Але, згодна з Шмітам, cпэцыфічна палітычнае пытаньне мае прыярытэт над усімі астатнімі пытаньнямі, у тым ліку юрыдычнымі. Адсюль — пэрманэнтны “стан экстраардынарнасьці”.)

Бэрман ня згодзен як з “наіўнымі” эўрапейцамі, так і з амэрыканскімі кансэрватарамі-рэалістамі. Рэалісты ставяць нацыянальны інтэрас вышэй за астатнія прынцыпы. Бэрман ня згодзен з бачаньнем вайны ў Затоцы як вайны за важкія нацыянальныя інтарэсы (чытай — нафту). Аўтар бачыць гэтую вайну хутчэй як пэўную разнавіднасьць антыфашысцкай вайны. Для яго галоўны той факт, што Садам тыран і іракцаў трэба вызваліць. Гэта перагукаецца з тэрмінам, нядаўна ўжытым знакамітым Фрэнсысам Фукуямам: ісламафашызм. Фукуяма таксама засьцерагаў ад спрошчанага разуменьня вайны толькі як вайны з тэрарызмам ці як вайны з ісламам. На ягоную думку, ідзе вайна з ісламафашызмам — радыкальна нецярпімай, дэструктыўнай і антымадэрнай дактрынай.

Дык якія мэты ставіла вайна ў Затоцы? Для Бэрмана — найперш мэту вызваленьня іракцаў. Праблема, на ягоную думку, толькі ў тым, што адміністрацыя ня здолела дастаткова маляўніча апісаць злачынствы Садама супраць свайго народу. Замест гэтага акцэнт быў зроблены на ірацкай зброі масавага зьнішчэньня, “мае ён яе ці ня мае”. Цяпер, калі такой зброі так і не знайшлі, ідзе дыскусія наконт матывацыі вайны: чаму і хто напісаў плян, як гэта адбылося. Дасьледнікі з розных акадэмічных школаў спрачаюцца, што паслужыла штуршком да вайны. Рэалісты, канструктывісты, постмадэрністы, рэлятывісты, рацыяналісты — кожны тлумачыць па-свойму. Вайна за нафту, за геапалітычнае дамінаваньне, за свабоду іракцаў, помста за замах на жыцьцё Буша-старэйшага (тлумачэньне паводле Фройда), супраць тэрарызму, прэвэнтыўная вайна супраць ужываньня зброі масавага зьнішчэньня? Якая з гэтых прычынаў стала прычынай вайны? Усе і ніводная, здаецца. Калі журналісты спыталіся міністра абароны ЗША Рамсфэлда, ці ён быў распрацоўнікам пляну гэтай вайны, ён адказаў: “Так, я прысутнічаў”. — “Вы прысутнічалі і сплянавалі?” — “Не, я ж цывільная асоба, я толькі задаваў там пытаньні, і мне адказвалі…” — “Але хто сплянаваў?” — “Я ня ведаю, у нас у штабе 500 афіцэраў-плянавікоў, мы некалькі разоў рабілі ваенна-гульнявыя практыкаваньні разам”. Можна, вядома, западозрыць, што Рамсфэлд проста не сказаў праўды, але чамусьці здаецца, што плян вайны жыў сваім жыцьцём, сам сабою. Памятаеце, як у “Ківачы Фуко” Ўмбэрта Эка? Кансьпірацыі ніякай і не было, але ўсе акторы паводзілі сябе так, як быццам бы была…

Бэрман файна аналізуе розных ворагаў лібэралізму. Нацыстаў, бальшавікоў, ісламістаў, фашыстаў лучыць вечны міт пра падзеньне Бабілёну (ці ня ў Борхеса Бэрман пра гэта прачытаў?). Усе антылібэральныя ідэалёгіі эксплюатуюць адзін сюжэт — жылі-былі жыхары Бабілёну, сапсаваныя раскошай і прагнасьцю, яны заразілі Народ Божы сваімі дрэннымі якасьцямі. Народ Божы можна вызваліць толькі татальнай вайной, у час якой сапсаваныя жыхары Бабілёну будуць зьнішчаныя, а “чысты” Народ Божы — вызвалены.

“Заўсёды існаваў Народ Божы, цэльнае і мірнае жыцьцё якога хтосьці сапсаваў. Пралетарыят, народныя масы — для бальшавікоў, дзеці Рымскай Ваўчыцы — для італьянскіх фашыстаў, гішпанскія каталікі —для фалянгі Франка, арыйцы — для нацыстаў”. І заўсёды былі клятыя касмапаліты: жыды, масоны, разэнкрэйцэры, кітайцы, цыганы, прадпрымальнікі, сіяністы, гомасэксуалісты, дэмакраты, БНФаўцы — сьпіс можна працягваць бясконца, — якія “разбуралі” традыцыі, стабільнасьць, культуру, народ і якіх трэ было пэўным чынам ізаляваць ці зьнішчыць.

Лібэральны ж бок заўсёды падзелены. На лібэральным баку заўсёды ёсьць людзі, і часта іх нямала, якія з разуменьнем ставяцца да пазыцыі антылібэралаў, дапускаючы, што лібэралізм сапраўды дрэнны, сапсаваны. З аднаго боку, адбываецца барацьба лібэралізму з антылібэралізмам, з другога — лібэралізму з самім сабой, што зьяўляецца і сілай, і слабасьцю лібэралізму. Антылібэралізм упэўнены ў сабе. Пакуль ня лясьнецца, як ляснуўся ў 1945 ці 1989 годзе.

Бэрман, трэба аддаць яму належнае, не спыняецца на гэтым, ідзе далей і даволі сьмела сьцьвярджае, што ісламізм і іншыя формы антылібэралізму ні ў якай ступені не экзатычныя — наадварот, карані незаходняга экстрэмізму можна прасачыць на самім Захадзе! Так, афіцыйны дыскурс пра вось зла і “дрэнных пацаноў”, той факт, што генпракурор Эшкрафт загадаў прыбраць “паскудныя статуі” (паўголых грэцкіх багіняў) з будынку Міністэрства юстыцыі — ня што іншае, як разнавіднасьць таго самага міту пра Бабілён! Бэрман перасьцерагае як ад наіўнасьці левакоў-лібэралаў, так і ад яшчэ больш небясьпечнай (бо ў іх руках улада) наіўнасьці нэакансэрватараў. Бэрман таксама папярэджвае пра сур’ёзнасьць пагрозаў. “Існуе схільнасьць разважаць пра нашага ворага як пра нейкую купку людзей — дзясятак, мо два дзясяткі асобаў, — няма з кім ваяваць. Не выключаю, што падзеі 11 верасьня падрыхтаваныя ўсяго некалькімі дзясяткамі чалавек. Але й Пёрл-Харбар атакавалі толькі некалькі сотняў японскіх лётчыкаў…”

Адказваючы Бэрману, хочацца прывесьці цытату з Зыяўдына Сардара: “Нельга растлумачыць іслам празь дзеяньні камікадзэ, як нельга растлумачыць хрысьціянства газавымі камэрамі ці каталіцызм — праз тэракт у Ома (16 жніўня 1998 году пасярод паўночна-ірляндзкага мястэчка Ома ўзарвалася бомба. 28 чалавек, сярод якіх было 9 дзетак, загінула. Ніводная з групаў не ўзяла адказнасьці за гэтае злачынства. Падазрэньні палі на IRA). Гэтыя дзеяньні па-за верай, гэта дзеяньні людзей, якія даўно сышлі з дарогі Ісламу”.

Ян Бурума ў сваёй рэцэнзіі на кнігу Бэрмана ў “New York Review of Books” піша: “Ведама, добра было б, каб Штаты больш рабілі для пашырэньня свабоды і дэмакратыі, дзе і калі толькі можна… Але прынесьці дэмакратыю ў Іран, Саудаўскую Арабію, Паўночную Карэю з дапамогай вайсковай сілы будзе вельмі складана… Пераробліваньне сьвету з дапамогай арміі — ідэя ня новая. Гэткім шляхам ужо ішлі іншыя… але заўсёды пакідалі руіны там, дзе павінны былі пабудаваць утопіі…”

Цяжка не згадзіцца з гэтымі словамі. Непасьлядоўнасьць і пыхлівасьць замежнай палітыкі ЗША можа прывесьці Амэрыку да краху, як нягнуткая палітыка ў дачыненьні да Ізраілю справакавала нянавісьць да ЗША на Блізкім Усходзе. Але я б не адкідаў пасьпяховага прыкладу дэмакратызацыі Нямеччыны і Японіі з такой лёгкасьцю, як гэта робіць Бурума, што адмаўляецца пераносіць той досьвед на наш час. Вынікаў іншы раз даводзіцца чакаць дзесяцігодзьдзямі. Палітычная культура Блізкага Ўсходу патрабуе проста калясальных зьменаў, якія можа даць толькі вайна ідэяў, а не вайна ракетаў. Гэта вайна лібэральных ідэяў супраць ідэяў здранцьвелага, нязьменнага, як кажа Бэрман, грамадзтва, вайна навізны супраць стабільнасьці, вайна ідэі свабоды супраць ідэі абсалюту, ідэі захапленьня рознасьцю супраць ідэі чысьціні і традыцыі.

6

“Ідэі, якія заваявалі сьвет” Майкла Мандэльбаўма прапануюць інтэлектуальную гісторыю міжнароднага парадку да, у часе і пасьля падзеяў 11 верасьня. Аўтар верыць, што XXI стагодзьдзе, нарэшце, стане векам трыюмфу так званай “трыяды Вільсана”: мір, свабодны рынак і дэмакратыя. Ім няма альтэрнатывы. У мінулым усе вялікія рэвалюцыі мелі ідэалягічную плятформу, альтэрнатыву ненавіснаму status quo. Лёзунгам Францускай рэвалюцыі былі “свабода, роўнасьць, братэрства”. Нацыянальна-вызваленчыя рэвалюцыі XIX стагодзьдзя імкнуліся да стварэньня нацыянальных дзяржаваў замест прагнілых імпэрыяў. Рэвалюцыянэры XX стагодзьдзя кінулі заклік “Пралетары ўсіх краінаў, злучайцеся!” з канкрэтнай, хаця й утапічнай праграмай скасаваньня прыватнай уласнасьці й прыходу да ўлады камуністычных партыяў. Тэрарысты 11 верасьня нічога не прапанавалі. Яны дзейнічалі ад імя ісламу, але насамрэч іх нічога ня зьвязвала з традыцыямі вялікай ісламскай цывілізацыі, больш за тое, уся іх плятформа, калі гэта можна назваць плятформай, датычыла толькі мусульманскай часткі, пятнаццаці адсоткаў насельніцтва Зямлі. Гэта толькі падкрэсьлівае, што дамінантныя мадэлі палітычнай і эканамічнай арганізацыі — дэмакратыя і свабодны рынак — ня маюць сур’ёзнай альтэрнатывы ў XXI стагодзьдзі. Нават найбольш актыўныя праціўнікі лібэралізму ня здольныя артыкуляваць альтэрнатыўную праграму. Дэмакратыя і рынак сталі перадумовай сучаснага жыцьця. Краіны, якія не практыкуюць тое ці іншае з трыяды Вільсана, ставяць сябе па-за межамі міжнароднага кансэнсусу. Нават несвабодныя краіны ўводзяць дэмакратычныя інстытуты хаця б для фасаду, нават Садам праводзіў быццам бы “дэмакратычныя” рэфэрэндумы: нават дыктатары ня могуць выжыць без consensus juris.

Прыблізна паўкнігі займае інтэлектуальная гісторыя XX стагодзьдзя. Ленінізм, фашызм, сацыялізм прайгралі, бо былі неэфэктыўнымі, нефункцыянальнымі, непапулярнымі, неадкрытымі.

1989 год прынёс deja vu. Тое, пра што марыў Вудра Вільсан, ператварылася ў рэальнасьць: зьнік падзел на капіталістычны і сацыялістычны сьвет, на Ўсход і Захад; лібэральныя прынцыпы арганізацыі эканамічнага і палітычнага жыцьця выйшлі пераможцамі. Лібэралізм не зрабіўся раптам унівэрсальным — да гэтага часу існуюць краіны, якія адкідаюць такую ідэалёгію, — але лібэралізм стаў даміноўным прынцыпам арганізацыі жыцьця. Больш за тое, ні тэрарысты, ні антыглябалісты, ні антылібэральныя рэжымы ня здольныя прапанаваць нешта лепшае за лібэральную трыяду — яны здольныя толькі крытыкаваць яе! Такім чынам, міжнародная сыстэма прапануе “мэню” з трох страваў: дэмакратыя, рынак, мір — і краіны могуць выбіраць, замовіць ім ці толькі заедак, ці адразу галоўную страву, ці “хлебчык з малаком”, ці дэсэрт. Ці ўвогуле — талеркай у падлогу і ўпрочкі з рэстарану, як, напрыклад, Паўночная Карэя ці Ірак. Тады як Чэхія ці Вугоршчына замовілі адразу ўсё мэню.

Кніга Мандэльбаўма напісана лёгкім, чытэльным стылем. Разьдзел “Лекі ад раку” распавядае пра кантроль за ўзбраеньнямі, “Самае небясьпечнае месца на сьвеце” — пра Тайвань і Карэю, “Логавішча драконаў” — пра Блізкі Ўсход. Аўтар параўноўвае трыяду Вільсана з кампутарам. Дэмакратыя — паводле азначэньня ўнутрыкраінная зьява. Ці зьяўляецца пэўная краіна дэмакратыяй, ці не — ад іншых краінаў ніякім абавязковым чынам не залежыць. Пабудова і падтрыманьне дэмакратыі — гэта як зборка і эксплюатацыя кампутара. Арганізацыя і падтрыманьне кантролю за ўзбраеньнямі больш падобныя да наладкі і падтрыманьня кампутарнай сеткі, якая злучае розныя кампутары паміж сабою. Рынкі патрабуюць і аднаго, і другога: і падтрыманьня асобных кампутараў-эканомік, абароны іх ад вірусаў, і падтрыманьня кампутарнай сеткі. Падтрымліваць расейскі Pentium III (яшчэ не IV) з даламаным беларускім “макінтошам” у адной сетцы будзе вельмі складана.

“Лібэральная трыяда Вільсана, — піша Мандэльбаўм, — мір, дэмакратыя, свабодны рынак — атрымала прыкладна такі ж статус, як і пісьменнасьць: яна распаўсюджаная і пануе, але не ўнівэрсальная. Традыцыйныя, ці нелібэральныя мэтады арганізацыі палітычнага і эканамічнага жыцьця ня больш легітымныя і лягічныя, чым апэляцыя да непісьменнасьці”.

Мандэльбаўм — аптыміст, далёкі ад наіўных прадказаньняў. Ён разумее рэальныя праблемы, незавершанасьць лібэральнага праекту і небясьпекі, што перад ім стаяць. Тое, чаго ўсе чакалі ў эўфарыі 1989 году, — усеагульнага дабрабыту, міру і шчасьця — не адбылося. Разумее ён і пэўныя разыходжаньні паміж заходняй рыторыкай і заходняй палітыкай. Падтрымка дэмакратыі, дапамога дэмакратыі — гэтыя словы ня несьлі канкрэтнага сэнсу. На думку Мандэльбаўма, усё залежыць ад “тыраніі культуры”. “Функцыянаваньне дэмакратычных і эканамічных інстытутаў моцна залежыць ад таго, якія каштоўнасьці дамінуюць у грамадзтве”. Важным крокам на шляху да рынку і дэмакратыі будзе разуменьне і культывацыя гэтага “культурнага клею”. Такія зьмены не адбываюцца за адзін дзень. Найлепшай адзінкай вымярэньня будзе жыцьцё аднаго пакаленьня, бо для зьмены каштоўнасьцяў, якія прэвалююць у грамадзтве, трэба, каб на зьмену асобам, чый жыцьцёвы досьвед ужо сфармаваў пэўныя каштоўнасьці, прыйшло другое пакаленьне, якое ў іншы час і пры іншых абставінах атрымала іншыя каштоўнасьці. Разуменьне і прыняцьце іншых каштоўнасьцяў, як і вывучэньне замежнай мовы, з гадамі ўскладняецца: чым старэйшы чалавек, тым цяжэй яно даецца. У нармальных абставінах грамадзтва зьмяняецца праз пакаленьне”.

І тутака заходнія краіны сутыкнуліся з пэўным парадоксам. Немагчыма дабіцца прыняцьця лібэральнага парадку ўсімі краінамі сьвету пры дапамозе старых мэтадаў замежнай палітыкі. Традыцыйныя спосабы — зброя і грошы, абяцаньні і пагрозы, бізун і пернік — не даюць эфэкту. Інсталяцыя лібэральнага парадку ў сьвеце менш залежыць ад таго, што краіны робяць па-за сваімі межамі (прынцыпы сучаснай міжнароднай сыстэмы), чым ад таго, як яны разьвіваюцца ўнутры гэтых межаў, як яны самавызначаюцца. Наконт гэтага існуе жарт: “Колькі псыхіятраў патрэбна, каб памяняць лямпачку?” — “Ніводнага. Бо лямпачка павінна памяняць сябе сама”. Джордж Дабл’ю вырашыў выкруціць лямпачку сам, не чакаючы, пакуль яна перагарыць ці калі пагасьне сьвятло ўва ўсім пакоі. Буш засьцярог, што вайна ня будзе кароткай. Напэўна, вайна будзе такой доўгай, што Буш не дачакае “Параду Перамогі над тэрарызмам” у Вашынгтоне, калі калёны зялёных барэтаў будуць кідаць зялёныя сьцягі ісламскіх тэрарыстычных групаў да падножжа мэмарыялу Лінкальна, а Рамсфэльд на белым кані і Вулфавіц на чорным будуць камандаваць парадам. Гэта здарыцца ўжо пры другой адміністрацыі. Магчыма. Некалі.

На адным жартоўным постэры з Інтэрнэту табе ў вочы ўглядаецца Джордж У.Буш. Надпіс: “Вы яшчэ ня верыце ў дэмакратыю? Тады мы ляцім да вас!”

А вы верыце ў дэмакратыю?