3–2003
» да Зьместу «

Pax Americana
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

успаміны пра
ХХ стагодзьдзе

Валянцін Тарас
   
З жыцьця ня выкрасьліць нічога

---

Непадобны

Рыгор Бярозкін, літаратурны крытык, тонкі знаўца паэзіі (ня толькі беларускай, але і сусьветнай), быў чалавекам драматычнага лёсу. Яму было дваццаць два, калі ў красавіку 1941 году ён быў арыштаваны органамі НКВД як “беларускі буржуазны нацыяналіст, удзельнік антысавецкай змовы” і пасаджаны ў Чэрвеньскую турму. 22 чэрвеня пачалася вайна, і ў ноч на 26-га, калі немцы падыходзілі ўжо да Чэрвеню, палітзьняволеных Чэрвеньскай турмы вывелі на расстрэл у найбліжэйшы лес.

Бярозкіну цудам удалося ўратавацца: калі прагрымелі першыя стрэлы, ён упаў і зрабіў выгляд, што мёртвы. Расстрэльная каманда нэрвавалася, сьпяшалася, не правярала, хто мёртвы, хто жывы, і Рыгор адляжаўся сярод трупаў. Затым ён дабраўся да Магілёва, там зьявіўся ў ваенкамат, сказаў, што ўцёк з захопленага немцамі Менску, што дакумэнтаў у яго няма, таму што дом яго разбамбілі і ўсе дакумэнты загінулі ў агні: “Прашу накіраваць мяне на фронт”.

Ён праваяваў чатыры гады пад сваім уласным імем і прозьвішчам, удзельнічаў у абароне Масквы, у Сталінградзкай бітве, некалькі разоў быў паранены, узнагароджаны баявымі ордэнамі, атрымаў афіцэрскае званьне і закончыў вайну ў Бэрліне, дзе стаў працаваць у адной з газэтаў савецкіх акупацыйных войскаў. А ў ліпені 1949 году яго зноў арыштавалі, дадаўшы да папярэдняга абвінавачаньня яшчэ адзін злачынны ўчынак: уцёк зь месца зьняволеньня!

Дапытваў яго той самы сьледчы, які вёў яго справу да вайны, і сьледчы гэты адразу ж сказаў яму, што “сваім неабдуманым учынкам” ён, Бярозкін, вельмі моцна ўскладніў сваё становішча. Бярозкін ня мог сказаць сьледчаму, што ўцёк з-пад расстрэлу, што “абдумваць” не было калі, — сьледчы тут жа прышыў бы яму “злосны паклёп на нашыя органы, якія нікога і ніколі не расстрэльваюць бяз суду”! Ён толькі спытаў, як можна назваць уцёкамі тое, што зь ім адбылося? Дый куды ён уцёк! Не да немцаў жа, а на фронт! “На фронт, на фронт! — перадражніў яго сьледчы. — Чаму ж ты, сука, не загінуў на фронце? Загінуў бы — і герой! Няма чалавека — няма справы. Сьпісана ў архіў. А ты аб’явіўся. I цяпер справу трэба даводзіць да канца. Сам вінаваты. I чхаць мне на тое, што ты ўцёк на фронт. Куды ты, яўрэй, мог яшчэ ўцячы ад немцаў? Але галоўнае тое, што ўцёк. Ад органаў уцёк, ад савецкага правасудзьдзя!” Арыштаванаму ў адказ на гэтую тыраду даводзілася маўчаць. Змоўк на нейкі час і сьледчы. Думаў. А потым раптам усхапіўся: “Вось ты пісьменьнік, так? Разумны, так? А ведаеш, што Максім Горкі пра чалавека сказаў? Ведаеш, не? Ну, што ён сказаў?” Бярозкін адказаў: “Гэта агульнавядома. Горкі сказаў, што чалавек — гэта гучыць горда...” — “Не! — радасна ўскрыкнуў сьледчы. — Горкі сказаў, што калі чалавек не здаецца — яго зьнішчаюць!” — “Горкі сказаў, калі  вораг  не здаецца…” — паспрабаваў удакладніць цытату Бярозкін, але сьледчы закрычаў: “Хера! Чалавек, які сюды трапіў, і ёсьць вораг! Так што каліся, сука!”

Цытату з Горкага ў інтэрпрэтацыі гэбісцкага гаркаведа Бярозкіну давялося абдумваць амаль восем гадоў — у адным зь лягераў, разьмешчаных далёка на поўначы. Толькі ў 1956 годзе ён выйшаў на свабоду з даведкай аб поўнай рэабілітацыі. Вярнуўся ў літаратуру, стаў працаваць у рэдакцыі “Нёману”, загадваў двума аддзеламі — паэзіі і крытыкі. У “Нёмане” мы зь ім і пазнаёміліся, сталі блізкімі сябрамі. Гэтую гісторыю з цытатай з Горкага я пераказаў зь яго слоў, хоць ён расказваў яе з гумарам, сьмешна паказваючы свайго сьледчага, яго жлобскую, прыблатнёную мову, перадаючы, як сьледчы задумваўся: калупаўся ў носе і выцягваў з ноздраў “козьлікаў”, зь вялікай цікавасьцю разглядаў іх, як праявіў “гуманнасьць”: “Ведаеш, Бярозкін, я не хачу цябе біць, сіл няма, падла, учора перабраў, зразумеў, так? А біць трэба, зь мяне ж запытаюцца, скажуць, што я, хлюпік, ворага шкадую. Я дзьверы крыху прыадчыню, а ты крычы, зразумеў, так? Крычы, сука, мацней крычы!” (Сьледчы выконваў вядомую дырэктыву Сталіна і Жданава аб неабходнасьці ўжываць мэтады моцнага ўзьдзеяньня пры допытах арыштаваных ворагаў народу, калі арыштаваныя ня хочуць супрацоўнічаць з органамі і добраахвотна даваць паказаньні. Абгрунтоўвалася дырэктыва тым, што, маўляў, у краінах капіталу ў адносінах да камуністаў ужываюцца самыя садысцкія катаваньні: вока за вока, зуб за зуб!.. I хоць гэтая дырэктыва была разасланая органамі НКВД у 1937 годзе, яна дзейнічала і ў сорак першым, і ў сорак дзявятым, і ў наступныя гады — да самага XX зьезду КПСС.)

Прыкладна ў 1958 годзе Бярозкін даведаўся, што былы сьледчы звольнены з органаў і працуе недзе на дрывяным складзе падлікоўцам. I вырашыў зь ім сустрэцца.

— Што ён вам сказаў, Рыгору Салямонавічу? Як паводзіў сябе?

— А вельмі проста! Скардзіўся на жыцьцё, што жонка яго кінула, што зарплата фіговая. I, ведаеш, не апраўдваўся. Маўляў, час быў такі, а я чалавек маленькі. Што загадвалі, тое і рабіў. Кажа, ты не зь мяне пытайся, а з тых, хто цябе пасадзіў, хто на цябе “телегу” пісаў.

— Сказаў хто?

— Сказаў. Хоць я даўно і безь яго ведаў.

— Хто?

…З адным з аўтараў “телеги”, на якой Бярозкін паехаў у ГУЛАГ, мы сядзелі за адным сталом у рэстаране “Беларусь” — у тым старым, пры старой гасьцініцы “Беларусь”, якая цяпер называецца “Сьвіслач”, — Грыша, я, Навум Кісьлік, Федзя Яфімаў. “Тележный мастер”, маленькі, тоўсты, зь мітусьлівымі, спалоханымі вачыма, нас частаваў. Гэта былі дні XXII зьезду КПСС, з Маўзалею вынесьлі цела Сталіна, ляцелі з сваіх пастоў высокія партыйныя і гэбэшныя чыны — здавалася, настае расплата за трыццаць сёмы, за ледзь не прайграную вайну з Гітлерам, за “справу дактароў”. За ўсё. I “тележный мастер” нэрваваўся, крахтаў, соп, a Грыша, пацягваючы з кілішка каньяк, глядзеў зь нейкай пакутлівай цікавасьцю на таго, хто пацеў, раз за разам аблізваў перасохлыя вусны, — пузаценькага “тележника” — і пытаўся:

— Айзік, скажы мне ўсё ж, чаму ты гэткае гаўно? Я мог цябе пасадзіць, але не пасадзіў. Ты мог мяне не пасадзіць, але пасадзіў. Чаму, Айзік?

Айзік узмахваў кароткімі, пульхнымі ручкамі.

— Ай! Перастань! Дзяўчынка, дайце нам яшчэ бутэльку каньяку!

Дзіўна, што Бярозкін часта кантактаваў з гэтым чалавекам, мог гадзінамі спрачацца зь ім пра літаратуру і заўсёды, калі гаворка заходзіла пра Айзіка, казаў: “Ведаеце, хлопцы, мне яго шкада. Ён разумны, усё разумее, начытаны фэнамэнальна. Хоць, канечне, ён і гаўно. Таму што палахлівец. I ведае сам, што палахлівец, таму цынічны і нахабны, як усе палахліўцы. Але размаўляць зь ім цікава”.

Ён быў надзіва цярплівы да людзей, нават калі яго закраналі за жывое, наўмысна, з подлым разьлікам ці, здаралася, проста па эмацыянальным невуцтве, па ўбостве абывацельскага розуму, што быў засьмечаны наборам сьвінцовых стэрэатыпаў.

У чэрвені 1967 году, калі на Блізкім Усходзе толькі што скончылася “шасьцідзённая вайна”, у выніку якой Ізраіль атрымаў перамогу над арабскімі краінамі, газэта “Правда”, якая напярэдадні вайны пісала, што “дарэмна нехта імкнецца запалохаць арабаў ваеннаю перавагай Ізраілю, таму што ніякай ізраільскай перавагі даўно няма”, цяпер змрочна пыталася ў перадавым артыкуле: “Чым растлумачыць гэткае цяжкае паражэньне арабаў?” I сама ж адказвала: “Перш за ўсё, вялізнай ваеннай перавагай Ізраілю над яго арабскімі суседзямі. Ізраіль, узброены да зубоў ЗША, Англіяй і Францыяй...” Ну, і гэтак далей. Як быццам Эгіпэт і яго саюзьнікі былі ўзброены Савецкім Саюзам не да зубоў, а толькі да кліноў…

Ашаламляльны вынік “шасьцідзённай вайны” абмяркоўваўся тады ў кожным доме, у кожным, як прынята ў нас казаць, працоўным калектыве. Гаварылі аб гэтым і ў “Нёмане”.

Рыгор Салямонавіч зьвярнуў увагу на пазыцыю “Правды”, на два яе процілеглыя перадавыя артыкулы:

— Дык была ваенная перавага Ізраілю ці яе не было? Магчыма, справа не ў ваеннай перавазе, а ў салдатах? Відавочна, ізраільскія салдаты лепш за арабаў ведаюць, за што ваююць? Да таго ж, ім няма куды адступаць: за іх сьпінай мора, і яны ня могуць дазволіць, каб Ізраіль скінулі ў мора, аб чым марыць Насэр. Акрамя таго, яны памятаюць, што сказаў Насэр пра Айхмана: “Айхмана судзяць не таму, што ён зьнішчыў шэсьць мільёнаў яўрэяў, а таму, што ня зьнішчыў усіх”.

I тут тэхрэд “Нёману”, маленькая, сухенькая, нейкая чарнатварая, як арабка, палкая нафарбаваная брунэтка (Бярозкін называў яе “Беласьнежка”), усклікнула:

— Рыгор Салямонавіч! Яны ж ня самі ваююць! За іх жа немцы ваююць! Так, так, Рыгор Салямонавіч, яны нанялі немцаў! Ну, а немцы ваяваць умеюць, мы гэта выпрабавалі на ўласнай скуры!

— Вы дакладна ведаеце, што за іх ваююць немцы? — з сваёй заўсёды крыху мэлянхалічнай іроніяй спытаўся Бярозкін. — Гэта абсалютна дакладныя зьвесткі? Адкуль яны ў вас?

— Гэтага я вам сказаць не магу, — з асаблівым значэньнем падціснула вусны Беласьнежка, — але гэта абсалютна дакладна! Я асабіста не сумняюся. Вы ж ведаеце, я франтавічка, і за ўсе чатыры гады я ня бачыла на фронце ніводнага яўрэя! Вы бачылі?

— Уявіце сабе, бачыў, — усьміхнуўся Бярозкін. — У люстэрку, калі галіўся.

Але Беласьнежка ніколькі не зьбянтэжылася.

— Ну які ж вы яўрэй? Вы зусім не падобны да яўрэя.

— Ну што ж, — зноў усміхнуўся Рыгор Саламонавіч, — відаць, у Ізраілі аказалася цэлая армія такіх непадобных. Ці падобных да мяне. Тут ужо глядзіце, як вам лепш.

Яна, перасмыкнуўшы худымі плечыкамі, выйшла. I толькі калі яна выйшла, Бярозкіна ўзарвала. Ён ускочыў, нэрвова закурыў папяросу (ён курыў “Беламор”, казаў: “Зэк павінен курыць “Беламор” — ён яго будаваў, ну, а калі не яго, дык які-небудзь іншы канал шчасьлівага жыцьця!”), захадзіў па пакоі.

— Ня могуць разьвітацца з сваёй любімай цацкай — мітам пра яўрэйскую баязьлівасьць. Малюсенькі Ізраіль, гэты шмэндрык Давід, надаваў па карку Галіяфу? Гэтага ня можа быць, бо ўсе яўрэі баязьліўцы! А калі перад вачыма жывы яўрэй, які ваяваў, і ваяваў някепска, яму аказваюць вялікую літасьць: выключаюць яго зь яўрэйскага племені! “Ну, які ж вы яўрэй? Вы зусім непадобны”. I не растлумачыш жа, што гэта не камплімэнт, а гнюснасьць. Не падобны? Да каго? Да самога сябе? Але я падобны!

Расьціснуў папяросу ў папяльнічцы і раптам засьмяяўся:

— Зрэшты, я ж беларускі буржуазны нацыяналіст!

Вось адзін зь яркіх успамінаў пра яго — жыцьцёвы эпізод, які, па-мойму, многае гаворыць пра яго як пра чалавека.

Мы, кампанія сяброў, сядзелі ў яго дома, на кухні: ён запрасіў нас выпіць па кілішку. Сядзім, размаўляем, а яго жонка, Юлія Міхайлаўна, накрывае на стол. Вельмі марудна, задумліва. I час ад часу прыадчыняе лядоўню, менавіта прыадчыняе, прасоўвае руку ў шчыліну і выцягвае то сыр, то каўбасу, то шматок сала. Выцягне, адкроіць некалькі кавалачкаў таго, другога, трэцяга, і зноў — у шчыліну — засоўвае ў лядоўню. I ўвесь час уздыхае, думаючы пра нешта сваё, патаемнае, і на твары яе напісана, што мы перашкаджаем ёй думаць, адарвалі ад важных, глыбокіх думак сваім прыходам і паўлітроўкай у кішэні. Але што зробіш?

I раптам Рыгор Салямонавіч, адкінуўшыся на спінку крэсла, вельмі спакойна, толькі зь нейкім дзіўным прыжмурам, пытаецца:

— Юля, ты ведаеш, чаго табе ўсё жыцьцё не стае?

Юлія Міхайлаўна зьдзіўлена глядзіць на яго:

— Ня ведаю... А ты ведаеш?

— Я ведаю, — кажа Бярозкін i ўcтae з крэсла. — Табе не хапае жэсту! Лядоўні так не адчыняюць! — Ён падыходзіць да лядоўні. — Лядоўню адчыняюць вось так! — Ён насьцеж расхаляпвае дзьверцы. — Прадукты зь яе не выцягваюць, як медзякі з скарбонкі, — іх дастаюць i кладуць на стол! — Ён кладзе на стол кавалак сыру i сала, колца каўбасы. — I наразаюць ix вось так. — Ён бярэ нож i хутка, умела, прыгожа наразае сыр, сала і каўбасу вялікімі, але ня тоўстымі, порцыямі. — Ты зразумела, Юля? I не сярдуй на мяне, тут усе свае. Як сям’я...

Ён садзіцца, акідвае позіркам стол і, разбураючы некаторую няёмкасьць, якую адчуў кожны з нас, калі ён вучыў Юлію Міхайлаўну “жэсту”, бярэ ў рукі бутэльку “Столичной”, разглядвае яе і гаворыць з камічнай панікай у голасе:

— Мала гарэлкі, хлопцы!

Гэта было яго любімае выслоўе — кожны раз, калі надаралася садзіцца зь сябрамі за стол, колькі б бутэлек на ім ні стаяла. О не, ён ня быў п’яніцам, любіў пачаставаць, любіў, каб за сталом былі самыя розныя людзі — для спрэчак, для спаборніцтва ў дасьціпнасьці. I ў шчодрасьці. Яму падабалася крыху абыякава кідаць на стол свае купюры.

Аднойчы ён сказаў мне:

— Ведаеш, чытаючы вершы, дый прозу, я магу вызначыць, жмінда пісьменьнік у жыцьці ці ня жмінда. У жміндаў шмат марнаслоўя ці скрупулёзных падрабязнасьцяў, а разам з тым нейкай сьціснутасьці, скрытнасьці ў самой форме, у радку, у інтанацыі.

Думаю, тут ён ня меў рацыі. Гюго, напрыклад, быў скупы, а колькі шчодрых натур у ягоных раманах, дый іншыя прыклады можна прывесьці, а вось у кнігах самога Бярозкіна, і праўда, поўная адпаведнасьць натуры, характару і пісьма: шчодрасьць душы, шчырасьць, натуральнасьць. Прачытайце хоць бы “Постаці”!

Жыцьцё да канца было да яго жорсткім і несправядлівым. I як! Ён памёр за два гады да сваёй фізычнай сьмерці — як чалавек. Страшны інсульт напаткаў яго пасьля таго, як у 1980 годзе ён выйшаў па пэнсію. Гэта быў не параліч — страшней і горш. Інсульт поўнасьцю знішчыў яго сьвядомасьць, адабраў ня толькі памяць і мову, але і розум наагул.

На другі ці на трэці дзень пасьля інсульту ў Грышы мы з Алесем Адамовічам прыйшлі да яго ў больніцу. Яшчэ заставаліся пробліскі сьвядомасьці, ён пазнаў мяне і Алеся, зь цяжкасьцю вымавіў: “Са-ша... Ва-ля...” А калі я наведаў яго ўжо ня ў гэтай больніцы, а ў Навінках, у спэцыяльным аддзяленьні, — гэта ўжо быў ня Грыша. Бессэнсоўны блукаючы позірк, глухое мычаньне, нейкі страшны, мокры клёкат у горле... Але лекары сказалі мне, што калі-нікалі, вельмі рэдка, сьвядомасьць вяртаецца да яго і тады ў ягоных вачах зьяўляецца жах. Жах і нянавісьць. Працягваецца гэта хвіліну, дзьве...

Калі лекары сказалі, што ў хвіліны прасьвятленьня ў ягоных вачах зьяўляецца нянавісьць, я падумаў, што, відаць, яму здаецца ў гэтыя мінуты, што ён зноў у турме, у камэры: у спэцпалатах у Навінках на вокнах краты...

Ён памёр 1 сьнежня 1981 году, па сутнасьці, памёр ня ён, а яго цела.

У гадавіну яго сьмерці мы — я, Кісьлік, Федзя Яфімаў і Аляксандар Дракахруст — далі адзін аднаму слова, што будзем прыходзіць да яго на магілу кожнага першага сьнежня. Усе разам. Пакуль мы разам. Пакуль яшчэ разам. А калі каго-небудзь ня стане, будуць прыходзіць тыя, хто застаўся. Пакуль жывыя...

Ён бы вельмі зьдзівіўся і, відаць, засьмяяўся б, даведаўшыся, што пахаваны сярод памерлай партыйнай эліты, сярод магіл адказных таварышаў з ЦК, генэралаў, міністраў, начальнікаў глаўкаў і іншых важных пэрсон (Юлія Міхайлаўна дабілася, каб яго пахавалі ў гэтым партыйным арэапагу на Маскоўскіх могілках).

Над яго магілай стаіць бюст работы Заіра Азгура. Галава рымляніна, крыху схіленая ў смутку, антычная ў сваёй высакароднасьці і нейкай самотлівай вытанчанасьці... 3 кожным годам яго мармуровае аблічча становіцца ўсё больш сумным. I я ня думаю, што гэта толькі здаецца. Паміж часам, які выпаў на яго долю, і цяперашнім часам — бясконцасьць... Але мы, прыходзячы на магілу і выпіваючы побач зь ім памінальную чарку, кожны раз намагаемся вярнуць яго да сябе ягоным жа жартам: “Мала гарэлкі, хлопцы!”

I вельмі шмат журбы...

Босы сьлед на сьнезе

Распавядаючы пра мінулае, даючы ацэнку даўнім падзеям, учынкам людзей пэўнага гістарычнага часу, нельга забывацца пра небясьпеку абэрацыі памяці, калі ненаўмысна, незаўважна для сябе самога пачынаеш ацэньваць гэтыя падзеі, тлумачыць чалавечыя ўчынкі, зыходзячы зь сёньняшніх сваіх пазыцыяў, зь сёньняшняга свайго разуменьня таго, што адбывалася некалі. Па-расійску ў такіх выпадках кажуць: “Задним умом крепок” (па часе розум мае). Я гэтага баюся і не хацеў бы выстаўляць сябе больш разумным, чым быў дваццаць, сорак, шэсьцьдзесят гадоў таму. Да прыкладу, распавядаючы пра вайну, я павінен памятаць, што, хоць я быў ня толькі ейным сьведкам, але і ўдзельнікам, я ня быў тады дарослым чалавекам, а быў падлеткам, таму ні ў якім разе ня мог думаць пра тое, што бачыў, так, як думаю сёньня.

Я пайшоў у партызаны ў 1943 годзе, трынаццацігадовым хлапчуком, з глыбока патрыятычных памкненьняў. І гэта быў савецкі патрыятызм. Я любіў ня проста Бацькаўшчыну, а савецкую Бацькаўшчыну, быў нашпігаваны кнігамі Аркадзя Гайдара — дарэчы, вельмі таленавітага савецкага дзіцячага пісьменьніка, які апяваў рамантыку Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны, — захапляўся “Дрыгвой” Якуба Коласа, “Міколкам-паравозам” Міхася Лынькова, трызьніў кінафільмамі пра тую ж грамадзянскую вайну, такімі, як “Чапаеў”, “Дарыко”, “Хведзька” (пра хлапчука-будзёнаўца), “11 ліпеня” (пра вызваленьне Менску ад белапалякаў у 1920 годзе), “Калі заўтра вайна”. Выхаваны ледзь не зь пялюх усім гэтым савецкім рамантызмам, а ў дадатак яшчэ і савецкай школай, я як ваўчаня гатовы быў перагрызьці горла кожнаму, хто хоць слова скажа супраць савецкай улады. Хлапчук-партызан з майго апавяданьня “Выпадковы стрэл”, адданы савецкі патрыёт, які бабахнуў з карабіну ў свайго ж партызана, вясковага дзецюка-заходніка, і ледзь не забіў яго толькі за тое, што хлапец мацюком аблаяў калгасы, — пэрсанаж не прыдуманы... І ўсё ж менавіта ў партызанскім лесе пакрысе пачаў разбурацца падмурак майго савецкага выхаваньня. Спачатку гэта было наіўнае неразуменьне таго, чаму партызаны, людзі, якія пайшлі ў лес па сваёй волі, не па позьве з ваенкамату, бо якія ж ваенкаматы на акупаванай немцамі тэрыторыі, — чаму гэтыя людзі так баяцца асобага аддзелу? Лепш трапіць у рукі немцаў, чым выклікаць увагу да сябе з боку асабістаў. Я неадноечы бачыў, як палохаецца чалавек, калі яго раптам выклікаюць у асобы аддзел: белы становіцца, што палатно. Неўзабаве я паспытаў гэта на сабе. Хоць тое было хутчэй сьмешным, чым страшным. Ну вядома, сьмешным яно выглядае цяпер, з адлегласьці шасьці дзесяцігодзьдзяў, а тады...

...1943 год. Зіма. Лягер партызанскага атраду “За Савецкую Радзіму” ў Налібоцкай пушчы. У зямлянцы ўзводу, у якім я самы маладзенькі баец, ня сьпяць, хоць даўно прагучэла каманда “адбой”. А паколькі ў нас няма ні радыё, ні газэтаў, ні кніжак — а калі б і былі, усё адно перад сном не пачытаеш, бо зямлянка асьвятляецца недагарачкам сьвечкі, пры якой нават твараў не разгледзіш, — хлопцы бавяць час у размовах: распавядаюць розныя байкі, анэкдоты, жыцьцёвыя гісторыі. Уношу сваю лепту і я, хоць ніякіх жыцьцёвых гісторыяў у мяне ў запасе няма. Хлапчанё. Але ў мяне ёсьць дар імітацыі — я ўмею падрабляць чужыя галасы, інтанацыю, асаблівасьці гаворкі. На гэты раз вырашаю пазабаўляць хлопцаў імітацыяй нямецкай мовы, якой ня ведаю (дарэчы, па сёньняшні дзень). Цяпер, праз шэсьцьдзесят гадоў, мне цяжка ўспомніць тую абракадабру, якую я тады агучыў, таму прыкладна: “Ахтунг! Ахтунг! Дас вэттэр унд хандэн, унзэр віль босэн, фэрфлюктэр штабэн гір люфтэ, гай нэр зыбен шысэн дзі волен шахер-махер волен махэн дэр бляйтэ!” Такі прыблізна быў набор словаў у маёй “нямецкай” прамове. Жаднага сэнсу ў ёй не было, гукапераймальная лухта. Хлопцы парагаталі, пазьдзіўляліся, як гэта ў мяне ўдаецца, — сапраўды, нібы немец гергеча. І захраплі. А на наступны дзень мяне выклікалі ў асобы аддзел! І начальнік асобага аддзелу Вяцёлкін, загадаўшы мне сесьці перад ягоным сталом на высокі зэдлік, злавесна-ціха спытаў: “Чаму ты, калі цябе прымалі ў атрад, не сказаў, што ведаеш нямецкую мову?” Я вылупіў вочы: “Нямецкую мову?! Я ня ведаю ніякай нямецкай мовы!..” — “Як гэта ня ведаеш? — Вяцёлкін прасьвідраваў мяне пранізьлівым позіркам. — А хто ўчора ў вашай зямлянцы без запінкі па-нямецку шпарыў? Ня ты?” Зь перапуду я не адразу ўцяміў, што да чаго, а здагадаўшыся, пачаў шпарка, глытаючы словы і заікаючыся, тлумачыць, што гэта была за нямецкая мова. Вяцёлкін слухаў з каменным тварам, а калі я скончыў, загадаў, каб я паўтарыў яму сваю ўчорашнюю імітацыю. Я сяк-так паўтарыў, ня цалкам, бо ад страху тая мая абракадабра на момант вылецела ў мяне з галавы. Вяцёлкін з хвіліну глядзеў на мяне моўчкі, твар у яго быў па-ранейшаму каменны, вочы бязьлітасныя. Нарэшце, пабарабаніўшы пальцамі па стале, сказаў суха: “Добра, можаш ісьці”. Я ўскочыў з зэдліка, выцягнуўся па стойцы “сьмірна”, павярнуўся церазь левае плячо кругом, падаўся да дзьвярэй. І тут ён у сьпіну мне нягучна, але выразна прамовіў нейкую нямецкую фразу. Я, вядома, не зразумеў, але інстынктыўна азірнуўся на голас. I зноў кінула ў жар і ў холад ад вяцёлкінскага бязьлітаснага позірку. Ён глядзеў не міргаючы, як яшчарка. І раптам скупа ўсьміхнуўся: “Не зразумеў?” — “Не зразумеў, таварыш начальнік асобага аддзелу!” — “Ну, калі не зразумеў, тваё шчасьце”. І ён зноў усьміхнуўся, ужо больш прыязна: “Ідзі!”

Сапраўды, маё шчасьце, што Вяцёлкін збольшага ведаў нямецкую мову. Але перадусім маё шчасьце ў тым, што ён мне паверыў. Бо мог і не паверыць, мог вырашыць, што напярэдадні, мінулым вечарам, я страціў пільнасьць і выдаў сябе, а цяпер выкручваюся, цяпер прыдумляю нейкую абракадабру, каб выратавацца. Мог вырашыць, што я ня той, за каго сябе выдаю: можа, я зь беларускіх немцаў, фолькс-дойч, і засланы ў атрад гестапаўцамі. (Дарэчы, ня трэба думаць, што такіх выпадкаў не было, — немцы засылалі да партызанаў сваю агентуру, у тым ліку і падлеткаў.) Нічога неверагоднага ў гэтым маім дапушчэньні няма — Вяцёлкін мог спыніцца на сьмяртэльнай для мяне вэрсіі... Ну, а адкуль ён даведаўся пра маё веданьне нямецкай мовы — зразумела: нехта “стукнуў”. “Набзьдзеў”, як сказаў Miкола Аксючыц, сталы ўжо мужчына з нашага ўзводу, адзін з тых, хто мяне апякаў як малечу. Калі я расказаў яму, зь якой нагоды мяне выклікалі ў асобы аддзел, і наіўна спытаў, адкуль Вяцёлкіну стала вядома пра маю “нямецкую” прамову, Аксючыц засьмяяўся: “Яшчэ Кузьма Пруткоў заклікаў: “Бзьдзі!” Вось нехта з нашых ціхенькіх хлопчыкаў — а колькі іх у кожным узводзе, ніхто ня ведае — на цябе і набзьдзеў. Проявил бздительность!..” (Я тады ня ведаў, што Кузьма Пруткоў — гэта сатырычны літаратурны пэрсанаж з расійскай клясыкі XIX стагодзьдзя, які пастаянна паўтараў: “Бди!” — ператворанае Аксючыцам, чалавекам начытаным і вострым на язык, у “Бзьдзі!”. З тае пары, зь лёгкай рукі Колі Аксючыца, заву стукачоў бздунамі.)

...Але было і сапраўды страшнае!..

Напрыканцы 1943 году расстралялі разьведчыцу нашага атраду Алену Станкевіч. Расстралялі як здрадніцу, як агентку СД, хоць увесь атрад ведаў, што гэта хлусьня, што гэта асабісты зьвялі зь ёю свае рахункі. Дакладней, адзін зь іх, з асобага аддзелу брыгады, у якую ўваходзіў наш атрад. Хлопцы расказвалі, што некалі Алена дала таму асабісту адлуп, адмовілася зь ім спаць, а калі ён палез да яе гвалтам, жарнула рукаяткай пісталета па галаве. Амаль год ён шукаў прычыну, каб адпомсьціць дзяўчыне, і нарэшце знайшоў.

Недзе ў лістападзе 43-га Алена разам зь яшчэ адной нашай партызанкай, Лідай Кізілай, пайшла на нейкае заданьне ў Менск, і там, на Камароўскім базары, дзяўчаты трапілі ў паліцэйскую аблаву. Паліцаі не лавілі нікога канкрэтна, а затрымлівалі ўсіх, хто здаваўся ім падазроным. Дзяўчат адвезьлі ў турму на вуліцы Валадарскага, адкуль празь некалькі дзён прывялі ў паліцэйскі пастарунак на Лагойскім тракце, як тады называлася цяперашняя вуліца Якуба Коласа. (Будынак пастарунку — цяпер гэта жылы дом — і сёньня стаіць на вуліцы Коласа насупраць трамвайнага прыпынку “Дарашэвіча”.) Але аказалася, дзяўчат прывялі не на допыт, а для таго, каб яны памылі ў пастарунку падлогу і наагул прыбралі — паліцаям спатрэбілася дармовая рабсіла. Пачалі дзяўчаты ўборку ў адным з пакояў на першым паверсе, прычым ніхто іх не ахоўваў — пакінулі адных у тым пакоі зь вядром вады, анучамі і швабрамі. Дзяўчаты спакойна адчынілі акно, скочылі ў задні дворык, адтуль кінуліся ў суседні і ўцяклі! Праз колькі дзён яны вярнуліся ў атрад, шчасьлівыя, узрушаныя, самі ня верылі свайму шчасьцю: як гэта паліцаі іх праміргалі? Неверагодна!

I раптам Алену Станкевіч арыштаваў асобы аддзел брыгады. Яе адну, Ліду Кізілу толькі дапрасілі. Што дакладна інкрымінавалі Алене, ніхто ня ведаў, і я магу спаслацца адно на чуткі, якія хадзілі ў атрадзе зь зямлянкі ў зямлянку. Шэптам. Казалі, што менавіта на ўцёках дзяўчат і сыгралі асабісты, маўляў, занадта проста ўсё выйшла з тымі ўцёкамі. Як у кіно. Казалі, што той асабіст, якому Станкевіч некалі дала адлуп, абвінаваціў яе, што яна даўно ўжо завэрбаваная СД, што паліцэйская аблава, у якую яна трапіла разам зь Лідай Кізілай, была інсцэніроўкай, што ў турме на Валадарскага, калі яе выклікалі з камэры нібыта на допыт, яна ў кабінэце начальніка турмы перадала сваім шэфам з СД зьвесткі пра дысьлякацыю нашай брыгады. Што да ўцёкаў, то і гэта было працягам інсцэніроўкі: паліцаям, маўляў, загадалі даць дзяўчатам уцячы. Абедзьвюм таму, што гэта адводзіла падазрэньні ад Станкевіч. Кізіла тут ні пры чым. Яна не магла ведаць, што ўратавалася толькі таму, што ёю СД прыкрыла свайго агента. I хоць у гэта ніхто з партызанаў, якія добра ведалі Алену, ня верыў, сама па сабе вэрсія асабістаў выглядала праўдападобна. Думаю, што яны самі й пусьцілі тыя чуткі, арганізавалі “ўцечку інфармацыі” — нехта паверыць!.. Ва ўсякім разе, засумняецца...

Праз чатырнаццаць гадоў, у 1957-м, сям’я Алены і былыя разьведчыкі нашай брыгады дамагліся перагляду яе справы. I яна была цалкам рэабілітаваная пасьмяротна. Усе абвінавачаньні аказаліся фантазіяй асабістаў.

У мяне ёсьць фатаздымак Алены, яго дала мне Ліда Кізіла, вядома, не тады, у лесе, а праз шмат гадоў пасьля вайны. Недзе ў 60-м годзе я задумаў напісаць апавяданьне, сюжэт якога будаваўся на тым, што здарылася з Аленай, расказаў пра сваю задуму Лідзе, і яна падаравала мне той здымак: “Для натхненьня!” Апавяданьне (яно называецца “Ні хвіліны раскаяньня”) было надрукаванае ў часопісе “Нёман”, потым уваходзіла ў мае кнігі прозы. Але сёньня мне ня дужа прыемна яго перачытваць. Таму што яго разьвязка, на мой сорам, штучная, прыцягнутая за вушы. У мяне мая гераіня застаецца жыць: справядлівы камісар атраду, “сапраўдны камуніст”, вызваляе дзяўчыну з лапаў нягодніка-асабіста... Можна было б сказаць, што я пайшоў на такі паварот сюжэту пад ціскам цэнзуры, галоўліта, як яна называлася ў савецкі час, каб аптымістычнай канцоўкай выратаваць асноўны тэкст апавяданьня. Але не хачу хлусіць, ніхто на мяне ня ціснуў — цэнзар сядзеў ува мне самім. Дакладней, я ў многім яшчэ заставаўся ў палоне савецкага мысьленьня, а савецкасьць — незвычайны фэномэн! Ведаеш страшэнныя факты злачынстваў “роднай улады”, але аддзяляеш іх ад прыроды гэтае ўлады, ад яе першапачатковай сутнасьці, не згаджаешся прызнаць, што злачынная сама ўлада, і вінаваціш толькі асобных кепскіх людзей. Гэта, дарэчы, была ня толькі мая ілюзія, але і ўсіх тых, каго сёньня называюць “шасьцідзясятнікамі” XX стагодзьдзя, што, з жахам адхіснуўшыся ад сталіншчыны, з агідай — ад брэжнеўскага “рэальнага сацыялізму”, верылі ў “сацыялізм з чалавечым тварам”. Хоць ён існаваў адно ў галовах саміх шасьцідзясятнікаў, гэтых апошніх савецкіх ідэалістаў-рамантыкаў. Быў іхняй марай. Данінай ёй і было сканструяванае мною выратаваньне маёй гераіні. Усё так! Але дзевятнаццацігадовая дзяўчына з тонкім прыгожым тварам глядзіць на мяне з фатакарткі з смуткам і маўклівым дакорам... I зноўку ўглядаюся ў далёкі партызанскі лес.

...Адноечы мяне накіравалі ў штаб брыгады сувязным. (Тэлефоннай сувязі паміж тым штабам і атрадамі не было, і тэрміновыя распараджэньні ці паведамленьні перадаваліся ў зашыфраваных пісульках праз сувязных.) I там, у лягеры штабу брыгады, я пачуў такое, пра што ў Савецкім Саюзе загаварылі ўголас толькі ў 1956 годзе.

Сям’я аднаго з брыгадных асабістаў (прозьвішча ягонага ня памятаю) жыла ці то ў Берасьці, ці то ў Баранавічах, і нехта данёс на яе немцам, даказаў, што гэта сям’я энкавэдыста. І ўсю сям’ю немцы павесілі... Даведаўшыся пра гэта, асабіст з гора напіўся і хадзіў па ўсіх брыгадных зямлянках, плакаў, пытаўся ў кожнага, хто яму сустракаўся, біў сябе кулаком у грудзі: “Ты когда-нибудь видел, чтобы чекист плакал? Я никогда не плакал! Я стрелял людям в затылок — и не плакал! Я заталкивал людей в душегубки — и не плакал! А сегодня я плачу! Мою семью убили! Мать, жену, деток!.. Гады! Звери!..”

Вядома, гора гэтага чалавека было страшным, невыносным, але я, хлапчук, жахнуўся і ягоным словам пра стрэлы ў патыліцу, і пра душагубкі. Што ён вярзе?! Хіба ў нас ёсьць душагубкі? Гэта ў фашыстаў душагубкі! Гэта фашысты страляюць у патыліцу! Разам з мною сьведкам гэтых асабіставых прызнаньняў быў маладзенькі партызан Сьцёпа, які таксама быў зьбянтэжаны тым, што пачуў, і мы зь ім пайшлі ў зямлянку начальніка друкарні Баранавіцкага падпольнага абкаму партыі (абкам і ўсе ягоныя службы знаходзіліся ў лягеры штабу брыгады), пачалі распытваць таго начальніка, як гэта можа быць — тое, што казаў асабіст. Начальнік, таксама зьбянтэжаны, разгублены, ня мог нам сказаць, што мы нешта выдумляем, бо толькі што асабіст пабываў і ў яго з пытаньнем: “Ты когда-нибудь видел, чтобы чекист плакал?” І, хаваючы вочы, начальнік пачаў нам тлумачыць, што ў Камуністычнай партыі было шмат ворагаў, што краіна кішэла шпіёнамі, здраднікамі, шкоднікамі, і напярэдадні вайны з Германіяй ад іх трэба было пазбаўляцца як мага хутчэй і зьнішчаць іх усімі сродкамі. Ачысьціць тыл ад “пятай калёны”...

Як ад ворагаў пазбаўляюцца як мага хутчэй, я неўзабаве ўбачыў на свае вочы.

У 1944 годзе, на пачатку студзеня, альбо напрыканцы сьнежня 43-га, дакладна ня памятаю, наша брыгада раззброіла і нэўтралізавала аддзелы польскай Арміі Краёвай (АК), якія дзейнічалі ў Налібоцкай пушчы. Армія Краёва, як вядома, падпарадкоўвалася польскаму эміграцыйнаму ўраду ў Лёндане і прытрымлівалася дырэктывы весьці барацьбу адначасова супраць абодвух “акупантаў” — немцаў і бальшавікоў. Дырэктыва гэтая была прынятая яшчэ ўвосень 1939 году ў адказ на сакрэтнае пагадненьне паміж Сталіным і Гітлерам аб падзеле Польшчы, але пасьля нападу Германіі на Савецкі Саюз дзеяньне дырэктывы было прыпыненае. Да пары да часу атрады АК, створаныя на тэрыторыі Заходняй Беларусі, ваявалі толькі зь немцамі, нярэдка ў хаўрусе з савецкімі партызанамі. Але на зыходзе 43-га году паміж імі пачаліся сутычкі: польскі ўрад у Лёндане заявіў aб сваіх правох на Заходнюю Беларусь як неад’емную частку Польшчы. Калі на тэрыторыі самой Польшчы ў атрадах АК змагаліся чатырыста тысячаў жаўнераў, то ў беларускіх лясох іх было зусім мала. У Налібоцкай пушчы іх раззброілі на працягу некалькіх дзён. Ды калі б толькі раззброілі!.. Камандзіра налібоцкай акаўскай брыгады і ўвесь ягоны штаб адправілі самалётам у Маскву, а малодшых афіцэраў расстралялі… Некалькі чалавек зь ліку гэтых афіцэраў утрымліваліся пад вартай у лягеры нашага атраду. Я таксама разы два стаяў на варце каля ўваходу ў зямлянку, у якой яны сядзелі, выводзіў па адным “да ветру”, і яны кожнага разу жартавалі: “Цо, хлопаку, бэндзеш пільноваць мое злото?” Гэта і на самай справе было забаўна: дарослы мужчына сядзіць пад сасной на кукішках, а чатырнаццацігадовы падлетак стаіць над ім з карабінам напагатове!

Напэўна, ім і ў галаву не прыходзіла, што іх расстраляюць. Бо за што? Яны здаліся без супраціўленьня, яны таксама біліся зь немцамі. Не, нічога кепскага зь імі ня здарыцца! Добры знак, што іх ахоўвае хлапчук. Значыць, ня бачаць у іх ворагаў, ведаюць, што яны не зьбіраюцца ўцячы, — хіба цяжка было б вопытнаму жолнежу, дужаму даросламу чалавеку абяззброіць і скруціць гэткага смаркача?..

...Я стаяў на варце каля калодзежу (быў у атраде такі пост, каб хто не атруціў ваду), калі тых афіцэраў вялі на расстрэл. Яны йшлі па вузенькай сьцежцы, пратаптанай у глыбокім сьнезе, у аднаго зь іх была ў руцэ рыдлёўка, і я, халадзеючы ад жаху, зразумеў, навошта яна: ёю выкапаюць у сьнезе яму, а потым закідаюць сьнегам целы... Той, з лапатай, зірнуў на мяне зь нейкай дзіўнай усьмешкаю — так праз шмат гадоў глядзеў на мяне перад сьмерцю бацька. І з зайздрасьцю, што я застаюся жыць, і з радасьцю, што застаюся, што сьвет застаецца...

Была адліга, падаў мокры сьнег, клаўся на плечы і на канфэдэраткі чатырох акаўцаў... Толькі канфэдэраткі і паказвалі на тое, што гэтыя людзі — жолнежы, апранутыя ў даматканыя вясковыя штаны і суконныя курткі, абутыя ў самаробныя катанкі. За акаўцамі йшлі трое ў белых кажухах, у кубанках, з аўтаматамі ППШ, здаравенныя, мардатыя, незнаёмыя мне... Хвілінаў празь дзесяць прасакаталі кароткія аўтаматныя чэргі, абудзілі, як сарокі, нямую цішыню пушчы…

А праз паўгадзіны ўвесь атрад паднялі па трывозе, загадалі: пашыхтавацца ланцугом, прачэсваць лес, шукаць босы сьлед на сьнезе. Нехта заўважыў, што адзін з акаўцаў вылез са сьнежнай магілы. Недастрэлілі!..

“А чаму сьлед босы? — спытаў я ў Mіколы Аксючыца. — Яны ж у катанках былі!” — “Разулі, лапушок, — неяк нэрвова-весела сказаў Мікола. — Перад тым як кокнуць!..”

На босы сьлед выйшла якраз наша аддзяленьне, і па гэтым сьледзе мы йшлі, можа, з кілямэтар, пакуль ён не згубіўся ў засьнежаных хмызьняках на беразе Іслачы…

…Калі пасьля вайны на Нюрнбэрскім працэсе над галоўнымі нямецкімі ваеннымі злачынцамі паўстала пытаньне аб Катыні і ўсе падсудныя адхрышчваліся ад катынскага расстрэлу многіх тысячаў польскіх афіцэраў, даказваючы, што гэта злачынства на сумленьні НКВД, я ведаў, што гэта так і ёсьць. Таму што памятаў той босы сьлед на сьнезе.

Нехта скажа (дый кажуць многія!), што ўжо няма сэнсу вярэдзіць такія старыя раны. Аднак сэнс ёсьць. Таму што, як сказаў мудры паляк Станіслаў Ежы Лец, сьлед многіх злачынстваў мінулага вядзе ў будучыню.

1995, лета

Еўдакія Лось

...У лютым 1959 году аддзел літаратуры і мастацтва “Звязды” застаўся без загадчыка: Аляксандра Шаўня звольнілася, пайшла працаваць у “Настаўніцкую газету”, а прызначанага замест Шаўні Мікалая Матукоўскага зваліў цяжкі інфаркт. І аддзел зваліўся на мяне. У тым жа лютым загадам па рэдакцыі я быў прызначаны выконваючым абавязкі загадчыка аддзелу. Месяцаў шэсьць працаваў адзін, безь літработніка, і мяне заядала “бягучка”, асабліва незьлічоныя матэрыялы добраахвотных карэспандэнтаў з усіх гарадоў, мястэчак і вёсак Беларусі. Пісаць адказы аўтарам на іх допісы, прычым адказы падрабязныя, было маім абавязкам; за “марынаваньне” чытацкай карэспандэнцыі галоўны рэдактар “Звязды” В.А.Пыжкоў караў сурова. Строга ставіўся да гэтага і адказны сакратар рэдакцыі Нічыпар Пашкевіч. Так што я марыў, каб мне далі літработніка, які зоймецца менавіта “бягучкай”. I нарэшце мая мара зьдзейсьнілася — у аддзел прыйшоў літработнік. Паэтка Еўдакія Лось.

Нейкі час, вельмі кароткі, паміж намі была згода, хоць за “бягучку” Еўдакія Якаўлеўна ўзялася без усялякай радасьці. Тым ня менш, усё ішло нармальна, без узбрыкваньняў з боку Дусі. Да таго дня, пакуль яна не даведалася, што я — беспартыйны. Даведалася выпадкова: мы сядзелі кожны за сваім сталом, я нешта вычытваў, правіў, Дуся адказвала на пісьмы, як раптам адчыніліся дзьверы і сакратарка Пыжкова абвясьціла: “На партсход, у кабінэт Васіля Андрэевіча!” Дуся хуценька прыбрала паперы ў стол, падфарбавала губы, паправіла валасы, паглядзелася ў люстэрачка і паднялася: “Ну, пайшлі?” А я ёй кажу: “Мяне гэта ня тычыцца, я беспартыйны”. Дуся жахнулася, высока ўскінула бровы: “Вы беспартыйны?” Такім тонам, нібы я прызнаўся ёй у цяжкім злачынстве.

З таго дня Дусю як падмянілі. Прыйдзе раніцай на работу, буркне: “Добры дзень!”, сядзе за стол і доўга сядзіць моўчкі, задумліва глядзіць некуды ў столь, барабаніць па стале пальцамі. Нарэшце, цяжка ўздыхнуўшы, бярэцца за чытаньне “бягучкі”, але амаль адразу страчвае да яе цікавасьць, зноў глядзіць у столь. Аднойчы, калі я паклаў перад ёю чарговы стос чытацкіх лістоў, успыхнула, пачырванела, надзьмула губы: “Што вы мне ўвесь час падсоўваеце гэтую муць? Гэта ня мой маштаб! Я ўсё-такі паэтка, скончыла Вышэйшыя літаратурныя курсы!” Раззлавана паднялася і пайшла з пакою сваёй грузнаватай хадой. Твар у яе быў прыгожы, з правільнымі рысамі, а вось фігура — нейкая цяжкаватая, да ўсяго яе псавала прыгорбленасьць. Праз колькі хвілінаў я выглянуў у калідор: Дуся прахаджвалася па ім, заклаўшы рукі за сьпіну, як мужчына. У Дусіным абліччы, дарэчы, і было нешта мужчынскае, грубаватае, і голас часам быў мужчынскі, глухаваты. Калі што якое, дык Дуся, як кажуць, не цырымонілася...

Я нейкі час не разумеў, хоць і здагадваўся, якая муха яе ўкусіла. Здагадку маю пацьвердзіла яна сама, без дыпляматыі. Настаў дзень, калі яна, з паўгадзіны пасядзеўшы моўчкі й задумліва гледзячы ў столь, раптам спытала: “Валянцін, вам не здаецца, што гэта няправільна — тое, што загадчык аддзелу — вы? Таму што вы беспартыйны! I нават ня член Саюзу пісьменьнікаў, а я ў Саюзе ўжо чатыры гады!”

Я сапраўды яшчэ ня быў членам Саюзу, мяне прынялі ў 1961-м. Усьміхаюся ў адказ: “Вы хочаце сказаць, Еўдакія Якаўлеўна, што загадваць аддзелам павінны вы, а ня я? Калі ласка! Скажыце пра гэта Пыжкову. Калі ён прызначыць вас на маё месца, я, дальбог, пярэчыць ня буду”. — “А што?! — загарэлася Дуся. — Пагавару з Пыжковым! Вы не крыўдуйце, але гэта ненармальна: чаму я, камуністка, член Саюзу пісьменьнікаў, павінна вам падпарадкоўвацца?!” Сказана гэта было з такой прастадушнай упэўненасьцю і па-дзіцячаму наіўнай шчырасьцю, што я і сапраўды не адчуў ніякай крыўды. Засьмяяўся: “З Богам, Дуся!”

Ня ведаю, што ёй сказаў Пыжкоў, але пасьля размовы зь ім Дуся гэтай балючай для яе тэмы больш не закранала. Аднак і падпарадкоўвацца мне было звыш яе сіл! Яна пачала прыходзіць на работу калі захоча, магла наагул не прыйсьці, а назаўтра не лічыла патрэбным патлумачыць, чаму яе ўчора не было. I па-ранейшаму гадзінамі задумліва глядзела ў столь. Я цярпеў, не рабіў ёй аніякіх заўваг, здагадваючыся, што, напэўна, яна неўзабаве пойдзе з рэдакцыі — выпатрабуе сабе ў высокіх інстанцыях адпаведнае яе партыйнаму і членсаюзаўскаму рангу месца і пойдзе.

Гэтак мы і суіснавалі яшчэ месяцы два. Дуся, праўда, старалася быць з мною ветлівай, часам пыталася, што яна павінна рабіць. Пытаецца, а ў самой твар — пыхліва-пакрыўджаны, вочы чужыя. Таму я быў дужа зьдзіўлены, калі яна запрасіла мяне да сябе на ўлазіны, — Саюз пісьменьнікаў даў ёй кватэру ў Зялёным Лузе. Вырашыў пайсьці, падумаў, што, магчыма, яна хоча ўлагодзіць нашы адносіны.

Аўтобусы ў першы тады мікрараён Зялёнага Лугу хадзілі рэдка, тралейбуснай лініі яшчэ не было і ў паміне. Не было і вулічных ліхтароў. Увечары цяжка было знайсьці патрэбны табе дом: цемра, толькі асобныя вокны сьвецяцца. Да таго ж да дому няпроста падысьці: усюды траншэі, ямы, горы будаўнічага сьмецьця. А яшчэ надвор’е ў той вечар было жахлівае — ішоў праліўны халодны дождж. Я паблукаў з гадзіну, пакуль знайшоў Дусін дом. Дзьверы мне адчыніла сьвяточна апранутая Дуся: атласная шэра-залацістая сукенка з шырокім дэкальтэ, на шыі матава-белыя шкляныя каралі, у вушах кліпсы, таксама матава-белыя шарыкі, пышная завіўка, на пальцах сьветла-ружовы манікюр. І ўся яна пахла нейкімі дарагімі духамі. Узрадавана, гасьцінна заўсьміхалася i тут жа жахнулася: “Божа, у вас наскрозь мокрыя ногі! У што ж мне вас пераабуць? Мужчыны ж у хаце няма!..” Я ўручыў ёй свой падарунак — невялічкую настольную лямпу, каробку цукерак “Чырвоны мак”, бутэльку добрага масандраўскага партвэйну. Прымаючы ўсё гэта, Дуся сарамліва сказала: “Вялікі дзякуй, Валянцін Яфімавіч, але віно навошта? Выпіўкі хапае!..”

Для мяне знайшліся нейкія тапкі, жаночыя, але аказаліся якраз па назе, i мы з Дусяй прайшлі ў пакой, дзе быў накрыты стол пэрсон на пятнаццаць. Каля стала стаяла Дусіна маці, нешта на ім перастаўляла — цёмнавалосая зь ніцямі сівізны, зусім яшчэ не старая жанчына з грубаватым сялянскім тварам, цёмна-карычневым ад вечнага загару. I больш у пакоі нікога не было. Я аказаўся першым госьцем. А праз паўгадзіны стала ясна, што і адзіным. Дуся ўвесь час прыслухоўвалася, ці не прыйшоў хто-небудзь, ці ня стукаюць у дзьверы (званок яшчэ не паставілі), і скісала на вачах, пахмурнела. Я сказаў, каб яна не перажывала: раён далёкі, аўтобусы ходзяць кепска, а яшчэ цемра, дождж як зь вядра, таму нікога i няма да гэтай пары: шукалі, шукалі, дый паехалі дахаты. Дусіна маці падхапіла маю думку, сказала, што, відаць, так яно i ёсьць i чакаць больш ня будзем: “Давайце вячэраць, есьці хочацца!” Але нельга было не заўважыць, што яна перажывае ня менш за Дусю (столькі ўсяго на стол панастаўлялі, куды гэта цяпер падзець?), а думку маю падхапіла, спачуваючы дачцэ.

Сталі вячэраць. Выпілі па чарцы, па другой: я — гарэлкі, Дуся з маці — віна, а закусіць, дзякуй Богу, было чым — i салаты, i чырвоная рыба, i бутэрброды з ікрой, і шынка, і хатняе духмянае сала, а яшчэ гарачая бульба зь вялізнымі сакавітымі катлетамі. Дуся крыху павесялела, расчырванелася, мы зь ёй нават патанчылі пад патэфон (яна паставіла танга), і я пераканаўся, што яна можа быць абаяльнай, мілай, што яна не бяз гумару. Танцуючы з мной, расказала, як была аднойчы на прыёме ў нямецкім консульстве (гэдээраўскім) і консул запрасіў яе на вальс: “Танчым, кружымся, а мне хочацца сказаць яму што-небудзь прыемнае па-нямецку. Але нічога, акрамя “хэндэ хох!” (“рукі ўгору”), не магу ўспомніць!”

Потым мы пілі гарбату з тортам, выпівалі пакрысе, i Дуся расказвала пра сябе, чытала вершы. Добрыя вершы, i мне было дзіўна, што тая Дуся, якую я да гэтага вечара ведаў, хваравіта-амбіцыёзная, грубаватая, па-мужыцку просталінейная, піша такую пранікнёную лірыку, так тонка адчувае прыроду, што ў яе наагул высокая культура пачуцьцяў.

Над гэтымі старонкамі пра яе аднавіў у памяці па адной з Дусіных кніжак маленечкі верш “Кропля”, які тады хораша ўразіў:

Над вершам гэтым зноў падумалася, што дарэмна многія цяперашнія маладыя паэты адкідваюць, закрэсьліваюць усю беларускую савецкую паэзію, лічаць яе цалкам ангажаванай, цалкам заняволенай сацрэалізмам, яго догмамі. Гэта ідзе ад невуцтва, ад няведаньня, ад моды на “мадэрн”. Паэзія як такая — проста паэзія — існавала, жыла, трапятала і ў савецкі час, прабівалася праз догмы, як трава праз асфальт. А казённыя, кепскія, графаманскія, дый заангажаваныя вершы існавалі і існуюць пры любой уладзе. Карацей кажучы, перш чым адмаўляць усю беларускую паэзію савецкага часу, яе трэба ведаць. У тым ліку і вершы Еўдакіі Лось.

...На жаль, той наш давяральны, сяброўскі вечар аказаўся першым і апошнім, пасьля яго яна яшчэ больш мяне не залюбіла. Ледзь-ледзь здароўкалася, холадна ківала, у адказ на любую заўвагу фыркала злосна. Псыхалягічна гэта ня цяжка растлумачыць: яна пакутавала ад таго, што ніхто, акрамя мяне, не прыйшоў да яе на навасельле, бачыла ўва мне сьведку ейнай, як ёй здавалася, ганьбы і, напэўна, думала, што я зласьліва радуюся гэтаму і ўсім пра гэта распавядаю. Але, Бог сьведка, ніякай зласьлівай радасьці ў мяне не было, наадварот, я спачуваў ёй (хоць, вядома, мяне не магла ня ўразіць такая яўна жорсткая дэманстрацыя нядобрага стаўленьня да Дусі з боку тых людзей, якіх яна ў той вечар чакала) і нікому пра той вечар не расказваў, хіба што самым блізкім сябрам, дый тое пасьля ейнай сьмерці.

Калi Дуся ўжо не працавала ў “Звяздзе” і я таксама, нашыя адносіны крыху палепшалі, яна нават папрасіла мяне, каб я пераклаў на расійскую мову некалькі ейных вершаў для нейкага маскоўскага часопісу. Публікацыя тая ў мяне не захавалася, таму ня памятаю, што гэта быў за часопіс, і вершаў тых ня памятаю. Акрамя аднаго. (Ён увайшоў у маю кнігу “Запах мёда”, у якой сабраныя найлепшыя вершы беларускіх паэтаў, вынік маёй перакладчыцкай працы за сорак гадоў.)

Яна памерла ад раку летам 1977-га.

“Время пробегает, лебедь уплывает, отраженье белое речка вспоминает...”. Паэтка Еўдакія Лось застаецца ў памяці гэтым “белым адлюстраваньнем”. А тая пыхлівая, дужа партыйная Дуся — гэта нехта зусім іншы...

Коля Лупсякоў

У 50-я гады мінулага стагодзьдзя слова бомж ужывалася зрэдку, калі, дай Бог памяці, наагул існавала: бамжы тады яшчэ не былі паўсядзённаю зьявай, як цяпер, тым больш бамжы-інтэлігенты. Праўда, пра Колю Лупсякова цяжка сказаць, што ён быў інтэлігент, хіба што паводле роду заняткаў. А бомж ён быў клясычны. Ён начаваў на вакзалах, у кацельнях, у грамадзкіх прыбіральнях, на гарышчах, у пад’ездах, хадзіў у страшэнных лахманох, непаголены, нямыты, нечасаны, сьмярдзючы — ад яго несла смуродам асяродку, у якім ён “абітаў”, застарэлым перагарам таннага віна, пахам кепскіх цыгарэт. Рот у яго быў агідны, сьлюнявы, з чорнымі гнілымі зубамі, сінія вочы, як у вар’ята, скіраваныя і на цябе, і некуды ў бок. Грошай у яго ніколі не было, і, зьявіўшыся ў Доме друку, ён абыходзіў літаральна ўсе рэдакцыі, “страляў” рублі. Каго ні сустрэне, адразу, не здароўкаючыся: “Слухай, будзь чалавекам, пазыч рубель!” (Янка Брыль расказвае, што аднойчы быў сьведкам таго, як Лупсякоў у пакоі адной з рэдакцый вываліў з кішэні на стол кіпу “настраляных” рублёў, акуратна палічыў і захіхікаў: “Во колькі ў Доме друку дурняў — столькі ж, колькі рубельчыкаў! Ведаюць, што ніколі не аддам, а даюць!”)

Ці быў Лупсякоў і сапраўды вар’ятам, юродзівым, ці толькі прыкідваўся, у чым упэўнены Іван Антонавіч? На маю думку, ён сьвядома абраў спосабам жыцьця бадзяжніцтва, таму што гэта давала яму поўную свабоду, пазбаўляла ад усіх забавязаньняў перад людзьмі, у тым ліку і перад сям’ёй (у яго некалі была сям’я, жонка і дзеці, на якіх ён проста забыўся альбо пастараўся забыцца). Аднак, думаю, ён, хоць і ня быў вар’ятам у поўным сэнсе слова, усё ж быў псыхічна нездаровы. Тут трэба памятаць, што ён быў цяжка паранены на фронце ў 1943-м, асколак снараду прадзіравіў яму галаву і застрэміўся глыбока ў мозгу, што з гадамі, відаць, і зрабілася прычынай псыхічнай хваробы. Характэрна, дакладней адметна, што “стукнутасьць” Лупсякова выявілася ў шпіёнаманіі, — ён жа быў савецкі чалавек і вар’яцтва 1937-га, відаць, хавалася ў ягонай душы, як у мозгу той асколак...

“Шпіёна” Коля знайшоў у “Звяздзе”, а “шпіёнам” гэтым быў першы намесьнік галоўнага рэдактара Вячаслаў Пятровіч Палескі. Чаму Коля “выйшаў” менавіта на Палескага, Бог ведае. Можа, таму, што ў Вячаслава Пятровіча быў “ня наш выгляд”: выпешчаны, пародны, панскі твар, крыху пагардлівы, імпазантная постаць, унушальны і разам з тым іранічна паблажлівы голас. Нічога ад вяскоўца, хоць паходзіў ён зь сялянскай паляшуцкай сям’і. Лупсякоў яго баяўся, ніколі не заходзіў да яго ў кабінэт, толькі зрэдку, п’яны, прыадчыняў дзьверы, прасоўваў у шчыліну голаў і выкрыкваў: “Ты шпіён! Шпіён!” I ўцякаў, як хлапчук-шкоднік, спалохана азіраючыся. Пра тое, што Палескі шпіён, варожы дывэрсант, Коля кожны раз, калі заходзіў у рэдакцыю, расказваў па чарзе ўсім зьвяздоўцам. Зойдзе ў аддзел, моўчкі пастаіць, падыміць сьмярдзючай “Прымай” і раптам сьцішана кажа: “Слухай, кінь сваю работу, давай выйдзем у калідор — я табе нешта скажу!..” — “Навошта ў калідор? Мы ж тут адны, расказвай!” Азірнецца па баках, падыдзе да стала, нахінецца, наблізіць да цябе зарослы брудна-рудым шчаціньнем твар, таямніча шэпча: “Ты ведаеш, што Палескі шпіён? Ня ведаеш... А я ведаю, я ж на фронце разьведчыкам быў!.. Я яго наскрозь бачу!” — “Чый жа ён шпіён, Коля?” — “Чый, чый! Шпіён, і ўсё!” (Палескі хоць і пасьмейваўся з Колевых “падазрэньняў”, аднак пачуваў сябе ніякавата, нават нейкая дзіўная разгубленасьць ценем прабягала па твары. Ня так ужо было яму і сьмешна, бо ў 38-м Вячаслаў Пятровіч быў арыштаваны як “вораг народу”. Праседзеў, праўда, нядоўга, некалькі месяцаў: яго выпусьцілі, калі быў абвешчаны ворагам народу М.Яжоў, кіраўнік НКВД і ў гэтым злавесным наркамаце пачалі нібыта змагацца зь яжоўскімі “перагінамі” ды вызвалілі частку ўяўных ворагаў.)

I вось гэты стукнуты бомж, брудны, нямыты і нечасаны, апрануты ў сьмярдзючыя лахманы бадзяга пісаў выдатныя апавяданьні і нарысы! У іх не было і ценю вар’яцтва (калі, вядома, забыцца на тое, што пісьменьніцтва само па сабе ёсьць род вар’яцтва, без “вар’яцінкі” няма пісьменьніка, наагул творцы), не было неахайнасьці ў мове, ніякай штучнасьці: ясная, жывая, разумная проза. I хоць з тых далёкіх часоў я яго не перачытваў, яскравае ўражаньне засталося, а я давяраю першаму ўражаньню, якое выклікае прачытаная кніга альбо той ці іншы чалавек. Праўда, калі гаворыш пра Лупсякова, уражаньне, якое ён пакінуў як чалавек, не састыкоўваецца з уражаньнем ад ягоных апавяданьняў і нарысаў, чымсьці блізкіх, як мне тады здавалася, да апавяданьняў і нарысаў вядомага расійскага пісьменьніка пазамінулага стагодзьдзя Мікалая Памялоўскага, які, дарэчы, таксама быў у пэўнай ступені бамжом, асабліва напрыканцы жыцьця, калі сьпіваўся...

Усе свае рукапісы Коля Лупсякоў меў пры сабе, але што гэта былі за рукапісы! Брудны, зашмальцаваны тоўсты сшытак, расьпіханыя па розных кішэнях блякноты і блякноцікі, асобныя аркушыкі і проста кавалкі паперы, адарваныя ад газэт “палі”, пакрытыя Колевымі крэмзаламі (почырк здаваўся абсалютна незразумелым, але пачнеш чытаць — і аказваецца, усё разборліва). Заходзячы ў аддзел літаратуры і мастацтва з нарысам альбо апавяданьнем для “Звязды”, Коля прасіў даць яму тузін чыстых лістоў паперы, выкладваў усе свае блякноты і блякноцікі, папяровыя шматкі і, зазіраючы ў іх, перапісваў апавяданьне на чыставік, чарнілам, вельмі акуратна, ніколі не рабіў кляксаў, хаця да чарніла і ручкі быў нязвыклы, пісаў толькі алоўкам. Перапісваючы, час ад часу ўздыхаў: “От жа адвык я працаваць за сталом, сьпіна баліць і рука. Я ж пішу ў стозе сена, на пузе лежачы, альбо на лавачцы, на сьвежым паветры, — любата!” Як ён піша на лавачцы, на сьвежым паветры, я аднойчы бачыў у Купалаўскім сквэры. Была восень, здаецца, сярэдзіна кастрычніка, накропваў дождж. Мы з паэтам Навумам Кісьлікам ішлі некуды праз сквэр і раптам убачылі Лупсякова: ён сядзеў на лавачцы, загарнуўшыся ці то ў нейкі пастухоўскі балахон, ці то ў салдацкую плашч-палатку з капюшонам, і пісаў у блякноціку, нізенька апусьціўшы галаву, трымаючы блякноцік на калене. Побач з Колем на лавачцы стаяла бутэлька нейкага таннага віна, закаркаваная кавалкам газэтнай паперы. Мы ня сталі перашкаджаць і нават не паздароўкаліся, хоць ён, калі мы наблізіліся да лавачкі, падняў галаву і паглядзеў на нас невідушчымі вар’яцкімі вачыма. А лежачы на пузе ў стозе сена, ён пісаў у вёсцы Папаратнае, на Жлобіншчыне, дзе была яго родная хата і дзе ён гасьцяваў, у асноўным летам, у сваіх старэнькіх бацькоў.

Многія спрабавалі час ад часу неяк паўзьдзейнічаць на Лупсякова (жыць у грамадзтве і быць ад яго свабодным немагчыма, асабліва ў савецкім грамадзтве), вялі зь ім размовы “за паратунак душы”, каб вярнуць Колю “ва ўлоньне цывілізацыі”, аднак нарываліся ў адказ на адборныя мацюкі. Таму вярнуць Колю ў тое “ўлоньне” паспрабавалі хітрасьцю. А пасадзейнічалі гэтаму Колевы ж грошы. I не малыя. У 1957-м ці 58-м годзе, дакладна ня памятаю, у Лупсякова выйшла ў Беларускім дзяржаўным выдавецтве даволі аб’ёмістая кніга, здаецца, “Дняпроўская чайка” ці “Вераб’іная ноч”, таксама дакладна ня памятаю, за якую ён павінен быў атрымаць салідны ганарар. (Чвэрць заробку ў яго вылічвалі на алімэнты, але ўсё адно грошай ад таго ганарару заставалася шмат.) I вось некалькі чалавек зьвяздоўцаў, у тым ліку і я, таксама Ўладзімер Жыжэнка, які ў той час працаваў у Белдзяржвыдавецтве і быў рэдактарам Колевай кнігі, утварылі нешта накшталт камісіі па выратаваньні Лупсякова. Узначаліла гэтую камісію бібліятэкарка “Звязды” Зоя Федчанка. Мы дамовіліся з бухгальтэрыяй выдавецтва, каб Лупсякову ганарар на рукі не выдавалі (ён павінен быў толькі расьпісацца ў ведамасьці), а выдалі нам: мы на атрыманыя грошы прывядзём Колю ў боскі выгляд. Апранём з ног да галавы, але спачатку адправім у лазьню. Сказана — зроблена. Валодзя Жыжэнка павёз Лупсякова ў лазьню, там жа, у цырульні пры лазьні, яго перад мыцьцём пастрыглі, пагалілі, зрэзалі чорныя пазногці. I на руках, i на нагах. А потым Валодзя Жыжэнка прывёз Колю ў ГУМ, дзе за яго ўзялася Зоя Федчанка: купіла яму бялізну, падабрала прыгожы элегантны касьцюм, сталёва-шэры, з “блёстачкай”, кашулю сьветла-блакітнага колеру, сьветла-шэры гальштук, шкарпэткі, чорныя пантофлі, фэтравы капялюш і лёгкі шэра-зялёны плашч. Ува ўсё гэта Коля апрануўся там жа, у ГУМе, у прымерачнай кабіне, адкуль выйшаў — не пазнаць! Джэнтэльмэн. Пра што сказаў сам, гледзячы на сябе ў люстэрка: “Ты глядзі, які я зрабіўся жальтмэн!” З ГУМу Колю прывезьлі ў Дом друку, дзе паглядзець на яго зьбегліся ўсе рэдакцыі. Захапляліся, ахалі, а Роза Аронаўна Цьвік, стыль-рэдактарка “Звязды”, старая дзева, якая на кожнага глядзела як на патэнцыяльнага жаніха, сказала, чырванеючы як паненка: “О, які пхыстойны мужчына! Я бі за яго війшла!..”

З тыдзень Коля хадзіў па ўсіх паверхах Дому друку ў вобразе “прыстойнага мужчыны”, а потым зьнік. І паявіўся месяцы праз два, ужо ўвосень, у сваім ранейшым выглядзе — у сьмярдзючых лахманох, у нейкіх апорках на босую нагу, зарослы ранейшым брудна-рудым шчаціньнем. З колішніх абноваў на ім была толькі кашуля, даўно ўжо ня сьветла-блакітная, а шэрая, як пыл, з зашмальцаваным каўняром — яе ні разу ня пралі з таго часу, як апранулі. Калі спыталі: “Што ж ты, Коля, зноў так апусьціўся?” — ён агрызнуўся: “Я нікога не прасіў, каб мяне прычэсвалі! Ня лезьце да мяне!” (Ён часам мог злосна агрызнуцца. Неяк Аляксандра Шаўня, загадчыца аддзелу літаратуры і мастацтва, доўга і нудна рабіла яму заўвагі наконт нейкага ягонага апавяданьня, ён слухаў, слухаў і раптам гаркнуў, вылупіўшы страшныя вочы: “П... дурная!” Выхапіў рукапіс з рук Шаўні і выйшаў, бразнуўшы дзьвярыма.)

Уся наша “камісія” па вяртаньні Лупсякова “ўва ўлоньне цывілізацыі” была засмучана. Разьлік жа быў на тое, што Лупсякоў, прыведзены намі ў нармальны выгляд, не захоча разбураць свайго новага аблічча, пасьвятлее розумам і сам жахнецца розьніцы паміж сабою-бадзягам і сабою — элегантным мужчынам у капелюшы. Але ён даказаў, што проста ня можа быць такім, як усе. Ува ўсім! Калі я ўбачыў яго ў ранейшым выглядзе, то паверыў байцы, якую пра яго расказвалі: пра тое, як ён аднойчы ехаў цягніком на даху вагона. На нейкай станцыі міліцыянэр запатрабаваў, каб Коля зьлез з даху і паказаў дакумэнты. Коля ня стаў спрачацца, зьлез і паказаў міліцыянэру пашпарт. I білет у той жа вагон! Міліцыянт вылупіў вочы: “Навошта ж вы ўскараскаліся на дах, калі ў вас ёсьць білет!” На што Коля адказаў: “А там дыхаецца вольна, ня тое што ў тым купэ, дзе і не павернешся!”

Дыхаецца вольна — у гэтым, відаць, разгадка недарэчнай на першы погляд асобы Міколы Лупсякова. Ён не выносіў несвабоды. Хоць, магчыма, я яго рамантызую. Наш выдатны літаратурны крытык, нябожчык Рыгор Бярозкін выказваўся наконт Колі жорстка: “Люмп! Але пісьменьнік добры”.

Вось і я ўпэўнены, што добры. I, думаю, многія яго апавяданьні, асабліва аповесьць “Пабіраха”, вытрымалі выпрабаваньне часам. I да нашых дзён прыйшліся б якраз дарэчы. Ёсьць у іх перазоў з нашым сёньняшнім жыцьцём-быцьцём.

“А лепш за мяне пішыце самі!”

...Ідзе першы мой месяц у “Звяздзе”. Загадчыца аддзелу літаратуры і мастацтва Аляксандра Аляксандраўна Шаўня ў адпачынку, і аддзел вяду я. Галава ў мяне крыху кружыцца, і нос задзіраецца: з студэнцкай лавы трапіў адразу на такую вышыню! Яшчэ б не задзірацца носу! У аддзел амаль штодзень заходзяць людзі, чые імёны ведае ўся рэспубліка і нават увесь Савецкі Саюз, зьвяртаюцца да мяне па бацьку, уважліва мяне слухаюць, калі я раблю нейкія заўвагі наконт іхніх артыкулаў, вершаў, апавяданьняў, нарысаў, якія яны прапаноўваюць “Звяздзе”, і я ўвесь перапоўнены ўсьведамленьнем уласнай значнасьці, хоць і разумею ў глыбіні душы, што яны паважаюць ня столькі мой аўтарытэт (няма яшчэ ніякага аўтарытэту!), колькі аўтарытэт “Звязды”.

I вось аднойчы ў чарговы нумар ідуць вершы Петруся Броўкі. Я знаёмлюся зь імі ўжо непасрэдна ў карэктуры, таму што іх здалі ў набор, мінаючы мяне: Броўка аддаў вершы непасрэдна галоўнаму рэдактару, той — адказнаму сакратару “Звязды” Нічыпару Пашкевічу, а Пашкевіч неадкладна паставіў іх у паласу. “Вычытай карэктуру, — кажа мне Пашкевіч, — і завязі паласу Пятру Ўсьцінавічу, ён адпачывае ў Каралішчавічах. Патрэбны ягоны подпіс на карэктуры. Такі парадак. У Каралішчавічы цябе завязуць на рэдакцыйнай машыне”.

Сказаў і пайшоў. А я прачытаў вершы адзін раз, другі, трэці, потым узяў самапіску і пачаў іх правіць! Вельмі рашуча і адважна. Цяпер ужо ня памятаю, што гэта былі за вершы, але карэктуру, пярэстую ад маіх крамзоляў, бачу перад сабою і па сёньняшні дзень. Пашкевічу я гэтых сваіх правак не паказаў, таму што быў абсалютна ўпэўнены, што цяпер вершы “зайгралі”.

Прыяжджаю ў Каралішчавічы (афіцыйная назва — Дом творчасьці пісьменьнікаў імя Якуба Коласа, паблізу ад вёскі Каралішчавічы, з правага боку Магілёўскай шашы, здаецца, на 13-м кілямэтры), уваходжу ў пакой Броўкі. Пётар Усьцінавіч паціскае мне руку, запрашае прысесьці, я аддаю яму паласу, ён, узьдзеўшы акуляры, садзіцца за стол, бярэ аловак і пачынае чытаць. Літаральна праз паўхвіліны чую ціхі і разам з тым злавесны, як мне падалося, голас: “Што гэта такое?” I Броўка паказвае мне карэктуру. “Як што? — я спалохана ўстаю з канапкі. — Карэктура...” — “А хто гэта тут накрэмзаў?” — па-ранейшаму ціха і зласьліва пытаецца Броўка. “Чаму накрэмзаў? Гэта — праўкі... Я хацеў... Бачыце...” — “Я ўсё бачу, не сьляпы! — ужо чырванеючы ад гневу, узвышае голас Пётар Усьцінавіч. — Таму і пытаюся, хто гэта зрабіў? Вы?” — “Я...” — “А хто вам дазволіў? Я пытаюся, хто вам дазволіў, малады чалавек? Гэта што, вашы вершы? Тут жа напісана во, уверсе, — Пятрусь Броўка!” — “Я хацеў, каб было лепш, — прамармытаў я. — Мне здавалася...” — “I слухаць не жадаю, што вам здавалася! Вы ня маеце ніякага права перарабляць мае вершы! Нават калі яны кепскія! Я і сам не інвалід”. — “Але, Пятро Ўсьцінавіч, — усё ж адважыўся запярэчыць я, — паглядзіце, так жа лепш!” Я паспрабаваў узяць паласу зь ягоных рук, але ён ня даў: “Усе вашы праўкі я закрэсьліваю! Бо гэта пісаў ня я, а вы. Няхай будзе горш, але маё, разумееце? А лепш за мяне вы ўжо самі пішыце, добра?”

Адклаўшы аловак і ўзяўшы аўтаручку, ён старанна затушаваў усе мае крамзолі, напісаў унізе паласы: “Чытаў Пятрусь Броўка”. I аддаў мне паласу. Правёў да дзьвярэй і каля парогу раптам абняў мяне рукою за плечы, зірнуў у вочы, сказаў на вуха, як сакрэт: “Не расказвайце нічога рэдактару, бо вам дастанецца на арэхі. Я ўсё-такі Пятрусь Броўка. А лепш за мяне, паўтараю, пішыце самі!” Адчыніў дзьверы, паціснуў мне руку, а ў самога ў вачах сьмех — і добры, і разам з тым іранічны.

Пазьней, недзе ў 59-м, мне давялося езьдзіць зь ім у адной пісьменьніцкай брыгадзе па Віцебшчыне, у дні Дэкады расійскай літаратуры ў Беларусі. Ён ні разу не нагадаў мне, як я некалі ўзяўся правіць ягоныя вершы, толькі позірк, скіраваны на мяне, кожны раз сьвяціўся тым жа сьмехам.

Апошні раз я сустрэў яго ў парку Горкага, за які мо месяц да сьмерці паэта, — ён прагульваўся па алеі, з кіёчкам, слабенькі, сівенькі, зьняможаны дзядок. Толькі вочы засталіся ранейшымі — жывымі, разумнымі. Я сказаў яму, што перакладаю на расійскую мову яго верш пра кнігу (у выдавецтве “Мастацкая літаратура” рыхтаваўся да друку зборнік вершаў паэтаў сьвету, прысьвечаных КНІЗЕ). “Толькі пакіньце ў сваім перакладзе што-небудзь і ад мяне самога, — усьміхнуўся Пётар Усьцінавіч. — Бо іначай не падпішу карэктуры!..” I, як некалі ў Каралішчавічах, абняў мяне адной рукою за плечы.

Вядома, Броўка быў не раўня вялікім клясыкам нашай паэзіі — Янку Купалу, Якубу Коласу, ён, так бы мовіць, быў прызначаны клясыкам партыйнымі інстанцыямі. I таму быў недатыкальны для крытыкі “зьнізу”. I прывык да гэтага. А таму вельмі хваравіта рэагаваў на любыя спробы аб’ектыўна разабрацца ў ягонай творчасьці. У прыватнасьці, да канца жыцьця ня мог дараваць Алесю Адамовічу артыкул, у якім грунтоўна крытыкаваўся раман Броўкі “Калі зьліваюцца рэкі” (яго апанэнты кпілі: “Калі зьліваюцца рэкі — кладзецца сон на павекі”).

Але самым жорсткім крытыкам аказаўся час. Сёньня выразна бачыш, перачытваючы тамы паэзіі Броўкі, як ягоны скасьцянелы палітычны дагматызм, так званая партыйнасьць, зьнявечыў талент паэта. А талент, безумоўна, быў! I добрая жменя залацінак яго засталася — лірыка. Чыстая, беспартыйная лірыка. Найлепшае ўвайшло ў пасьмяротны зборнік “Исток моей судьбы” (ён выйшаў у перакладах на расійскую мову, у тым ліку і маіх), у якім чуваць нягучны, задушэўны, ласкавы голас паэта, дадзены яму Богам. Яму б сьпяваць заўсёды гэтым голасам, а ён усё жыцьцё фарсіраваў яго, надрываў, гвалціў, уздымаючы да громападобнага патасу. I выходзіла фальшыва. Таму што не павінен лірычны тэнар раўці басам...

Роза Цьвік

...Ня памятаю ні назову, ні прозьвішча аўтара артыкулу, які мне даручылі падрыхтаваць да друку ў першы мой працоўны дзень у “Звяздзе” (я быў залічаны ў штат рэдакцыі на пасаду літработніка аддзелу літаратуры і мастацтва на пачатку жніўня 1955 году). Цьмяна памятаю адно зьмест — нешта цягамотнае пра асаблівасьці творчасьці Міхаіла Шолахава, якому ў 55-м споўнілася пяцьдзясят год. І хоць нарадзіўся ён у траўні, усе партыйныя газэты Савецкага Саюзу надалей працягвалі адзначаць ягоны юбілей, такое было ўказаньне ЦК КПСС. Напісаны быў той артыкул на расійскай мове, што мяне зьдзівіла: чаму для беларускай газэты чалавек напісаў па-расійску? Я ня ведаў яшчэ, што гэта ў парадку рэчаў, што па-расійску напісаныя амаль усе матэрыялы, якія паступаюць у “Звязду”. Нават зь вёскі! I каб жа толькі гэта! У той жа першы мой “зьвяздоўскі” дзень я выявіў, што многія супрацоўнікі рэдакцыі паміж сабою, з наведвальнікамі, на рэдакцыйнай “лятучцы” гавораць па-расійску!..

На беларускую мову матэрыялы перакладалі машыністкі, і праца іх была катаржнай, кожны матэрыял ім даводзілася друкаваць двойчы, а то і тройчы. Таму што спачатку матэрыял, напісаны па-расійску, правіўся ў аддзеле на мове арыгіналу, пасьля чаго яго аддавалі на пераклад. Але машыністкі, нават найлепшыя, самыя кваліфікаваныя, не былі журналісткамі, і пераклады іхнія былі даслоўныя, уяўлялі сабою “кальку” з расійскай мовы. Таму ў аддзеле пераклад зноў правіўся, даводзіўся да ладу і здаваўся на перадрук. Аднак перадрукаваны матэрыял нельга было здаваць адказнаму сакратару рэдакцыі бязь візы стыль-рэдактара. А стыль-рэдактар так яго крэмзаў, што патрабаваўся яшчэ адзін перадрук. Амаль заўсёды.

Стыль-рэдактарам тагачаснай “Звязды” была Роза Аронаўна Цьвік, кабета неабдымных габарытаў; твар у яе заўсёды быў ружовы, нібы распараны, быццам яна толькі што з лазьні. І заўсёды яна нешта жавала, хрумкала то сухарык, то моркаўку, то мятную “шкляную” цукерачку. На абед у сталоўку Роза Аронаўна не хадзіла, пры яе грузнасьці ёй было цяжка спускацца і падымацца па лесьвіцы, і яна абедала на сваім рабочым месцы: дзьве каструлькі з абедам — першая і другая стравы — яна прыносіла з дому і ў абед разагравала на электраплітцы. Калі надаралася зайсьці ў пакойчык стыль-рэдактуры ў абедавы перапынак, Роза Аронаўна ўзрадавана прапаноўвала пакаштаваць яе боршч (бохшч — картавіла яна жахліва, і акцэнт быў той яшчэ!), альбо рыбную катлетку, альбо цымэс (тушаную моркву), прастадушна шкадавала, што няма каму ацаніць і пахваліць яе талент гаспадыні, ейнае ўменьне гатаваць: “Калі б ві білі мой мужік, ві б ведалі, што лепш за мяне бохшч ніхто не згатуе!” Самотная старая дзеўка, Роза Аронаўна была крыху чокнутая на замужжы, гэта быў ейны “пункцік”, і, як толькі скажаш ёй камплімэнт (“Вы сёньня цудоўна выглядаеце!” ці “О, якая ў вас прыгожая сукенка!”), дыханьне яе станавілася ўсхваляваным, круглы, што блін, твар з ружовага ператвараўся ў пунсовы, і, закатваючы пад лоб маленькія шэра-зялёныя вочкі, што, мабыць, уяўлялася ёй какецтвам, яна гульліва пыталася: “Я вам падабаюся? Ві мне таксама! Ві вельмі пхыемны мужчына, я бі за вас пайшла!” Колькі ёй гадоў і колькі табе, яна не задумвалася, а ёй было пад пяцьдзясят: рэдзенькія валасы, сабраныя на макаўцы ў куксачку з блакітным банцікам, былі зусім сівыя. Час ад часу замест куксачкі яна заплятала валасы ў дзьве караценькія коскі, і таксама з банцікамі. Гэта было камічна: таўшчэзная, як бэгемоціха, Роза Аронаўна і банцікі! Праўда, з сваіх габарытаў яна сама пасьмейвалася: “Я нішто сабе цьвік, га?” Я неяк пацікавіўся, адкуль у яе такое прозьвішча, Цьвік? Можа, дзед альбо прадзед працаваў на фабрыцы, дзе выраблялі цьвікі? Але Роза Аронаўна сказала, што нічога падобнага: прозьвішча ейнага дзеда было Цьві, і ня проста Цьві, а Бэн Цьві, што на старажытнагабрэйскай мове азначае сын аленя, і ня проста аленя, а высакароднага: на іўрыце цьві — гэта высокародны алень. Але калі дзед атрымліваў пашпарт, “цахскія чыноўнікі запісалі яго Цьвіком”. Так што на самай справе яна аляніха, а ніякі ня цьвік. Але, з другога боку, яна ня супраць: прозьвішча атрымалася чыста беларускае, і гэта правільна, бо яна, Роза Аронаўна, хоць і габрэйка, але таксама і беларуска: “Белахуская мова для мяне г-ходная!” Мову яна ведала дасканала, глыбінна, чаго ня скажаш пра большасьць тагачасных зьвяздоўцаў, якія мала таго што пісалі шэра, казённа, дык яшчэ і зь беларускай граматыкай, з правапісам былі не ў ладах. Колькі худасочных артыкулаў, нарысаў, рэпартажаў, прайшоўшы праз рукі Розы Аронаўны, хоць з боку элемэнтарнай пісьменнасьці не выклікалі нараканьняў! Бываюць жа такія парадоксы: картавая габрэйка з глухога мястэчка (зь якога менавіта, на жаль, ня памятаю) зрабілася стражніцай чысьціні беларускай мовы.

Часам моўны пурызм Розы Аронаўны прыводзіў да кур’ёзaў, пра адзін зь якіх не магу не расказаць. Неяк ішла ў нумар караценькая інфармацыя ТАСС, у якой паведамлялася, што амбасадар ЗША ў Маскве Чарльз фон Болен адбыў у Вашынгтон для кансультацыяў з сваім урадам, але назаўтра чытачы “Звязды” даведаліся, што з Масквы ў Вашынгтон адбыў амбасадар Чарльз фон Хворы! Прозьвішча амбасадара памяняла, візуючы інфармацыю яшчэ да набору, Роза Аронаўна, а дзяжурныя па нумары гэтага не заўважылі. Сьмех сьмехам, аднак на гэты раз Роза Аронаўна атрымала за сваю моўную пільнасьць строгую вымову: у тыя часы нават самая дробязная недакладнасьць у падачы афіцыйнай тасаўскай інфармацыі разглядалася як надзвычайнае здарэньне. А тут ня дробязь — высокапастаўленага замежнага дыплямата фон Болена перахрысьцілі ў Хворага! I хто? Роза Аронаўна Цьвік! Ці не наўмысная гэта сіянісцкая правакацыя? (Я не перабольшваю, былі ў “Звяздзе” людзі, якія маглі так падумаць, — напрыклад Міхаіл В-ч, цяжка хворы на антысэмітызм чалавек. У яго нават габрэйскія імёны выклікалі юродзкае xіxiканьне: як пачуе імя Хаім альбо Гірш, пачынае хіхікаць і пры гэтым густа чырванее, нібы пачуў нешта непрыстойнае.) Аднак я схлусіў бы, калі б сказаў, што ўвесь калектыў “Звязды” быў атручаны гэткага кшталту антысэмітызмам, большасьць ставілася да сваіх калегаў-габрэяў нармальна. Праўда, на побытавым узроўні. Палітычнае мысьленьне ў дачыненьні да габрэйскага пытаньня наагул было ўва ўсіх капээсэсаўскае, ніхто не сумняваўся ў варожай сутнасьці “бязроднага касмапалітызму” і “сусьветнага сіянізму”. Аднак гэтыя азначэньні не распаўсюджваліся на сваіх, зьвяздоўскіх габрэяў: ну якая Роза Цьвік касмапалітка ці сіяністка? Яшчэ адзін дзіўны савецкі фэномэн!.. Зрэшты, тое самае было ўласьціва і многім немцам у нацысцкай Германіі: “Габрэі, вядома, сьвіньні, зь імі трэба змагацца, але мой сусед-габрэй харошы чалавек, нібы і не габрэй нават!” Што да Розы Аронаўны, то яна ставілася да антысэміцкіх выбрыкаў спакойна: “Заві мяне гахшком, толькі ў печ не засоўвай, як у Асьвенцыме”. Абуралася яна адно тады, калі той жа В-ч ці яшчэ хто-небудзь задаваўся адным зь “вечных” антысэміцкіх пытаньняў: “Чаму ўсе габрэі ў гады вайны адседжваліся ў Ташкенце?” — “Я не біла ў Ташкенце, — злавалася Роза Аронаўна, — я біла ў пахтызанскай зоне! I Навум Юшпхах ня біў у Ташкенце, ён біў на фхонце!” Дарэчы, Навум Юшпрах, літработнік аддзелу партыйнага жыцьця, быў яшчэ больш характэрны габрэй, чым Роза Аронаўна габрэйка, ён картавіў як усе габрэі сьвету, разам узятыя, і ня толькі на “р”, а, здавалася, на ўсе літары! Тварам Юшпрах быў падобны — як Барыс Пастарнак, паводле азначэньня Маякоўскага, — адначасова да араба і ягонага каня. Праўда, Навум быў падобны не да пародзістага скакуна, а на каня-аратага. Цікава, што ў часе вайны гэты беларускі габрэй з “конскім тварам” служыў у кавалерыі, у казацкім корпусе!

Ды вярнуся да Розы Аронаўны.

У сваім змаганьні за чысьціню мовы яна не магла яе зьмяніць і пакутавала ад таго, што ў 1933-м годзе “адмянілі Тарашкевіча”. Ні розумам, ні тым больш сэрцам яна не прымала “наркамаўкі”: “Я вам скажу, цяпехашняя мова нейкая нясмачная, як сушаная бульба, зь яе выціснулі сокі. Паспхабуй зхабіць з такой булбы пюхэ!..” Ня ведаю чаму, але мне Роза Аронаўна давярала і вяла з мной крамольныя, небясьпечныя на той час размовы пра тое, што стары правапіс, якому навучаў Браніслаў Тарашкевіч у сваёй “Беларускай граматыцы для школ”, быў заснаваны на фанэтыцы народнай мовы, на ейных унутраных, адно ёй уласьцівых законах, а “наркамаўка” мову зрусіфікавала, штучна зьмяніла ейнае прыроднае гучаньне: “Наход так не гавохыць, як цяпех пішуць!” Яшчэ большай крамолай быў сумнеў у слушнасьці палітычнай ацэнкі старога правапісу, і Роза Аронаўна выказвалася на гэты конт таямнічым паўшэптам: “Ві падумайце, пхавапіс абвясьцілі клясава вахожым, Тахашкевіча — шпіёнам! Значыць, і ягоная г-хаматыка шпіёнская? Можа такое біць? Я ня ведаю!” I яна шматзначна падціскала губы.

...Нішто не ўзьнікае зь нічога: у далёкім мінулым — у дзяцінстве альбо ў юнацтве — заўсёды адшукаецца каліўца семені, зь якога праз многія гады вырастае дрэва сталых тваіх пераканьняў, — у маёй душы каліўца трывожнай думкі пра лёс беларускай мовы пасеяла Роза Аронаўна Цьвік. Але толькі цяпер я гэта да канца разумею, а тады, што тут хлусіць, ейны клопат ня быў па-сапраўднаму маім клопатам, я быў далёкі ад нацыянальна-сьвядомага асяродзьдзя, спакойна ставіўся да таго ж дзьвюхмоўя: у “Звяздзе” маю руку вяло беларускае слова, а па-за рэдакцыяй я пісаў расійскія вершы і апавяданьні, гаварыў па-расійску. Толькі праз тры дзесяцігодзьдзі выліўся з душы верш:

Скажуць: дык што, ты цалкам адхрышчваешся ад расійскай мовы, на якой пісаў столькі гадоў, на якой выйшлі амаль усе твае кнігі? Не адхрышчваюся. Але стаю сёньня на тым, пра што пісаў у 1995 годзе на старонках тады яшчэ прыстойнай “Народнай газеты”: “...Русский язык для меня такой же родной, что и белорусский. Но в беде ныне белорусский, вот почему нельзя, просто преступно придавать русскому языку статус государственного, вводить государственное двуязычие. Это было бы правомерно, находись оба языка в равном положении, если бы русский не подавлял, не вытеснял, не обрекал на немоту своего собрата, если бы белорусской мове не отводили место Золушки в ее собственной хате...”

Шкадую, што ні гэтых слоў, ні маіх беларускіх вершаў ніколі не пачуе Роза Аронаўна Цьвік. Яна даўно памерла, так і ня зьведаўшы радасьці гатаваць бохшч для свайго мужыка. Выразна бачу перад сабою яе круглы, што румяны блін, дабрадушны твар, сівенькія коскі з банцікамі, чую ейны голас: “Тавахыш Тахас, ві здольны жухналіст, мне падабаюцца вашыя ахтыкулы, але ві ня ведаеце белахускіх канчаткаў!” На жаль, беларускіх канчаткаў я ня ведаю і сёньня. Hя столькі граматычных, хоць і тут было б што паправіць Розе Аронаўне, колькі гістарычных. Страшна, калі спраўдзіцца тое, што прадказаў гараскоп Беларусі Францішку Скарыну пяцьсот гадоў таму:

Гэтыя радкі Рыгора Барадуліна зь ягонай ліра-паэмы “Самота паломніка” прагучалі ў 1990-м годзе на старонках “Нёману”. Але гэта і мае радкі, мой боль, таму што пераклад паэмы на расійскую мову зрабіў я. Сёньня тая паэма — натхнёнае слова пра Скарыну, глыбокі роздум пра лёс роднай мовы, роздум і трывожны, і суровы, і шчымлівы — згадалася ўся, разам з успамінам пра сьмешную картавую беларускую габрэйку Розу Цьвік.

Хоць яна ніякі ня цьвік, а высакародная аляніха!...

жнівень, 1997 г.

Працяг у ARCHE 5-2003.