5–2003
» да Зьместу «

ВІЛЕНСКАЯ АНТАЛЁГІЯ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

успаміны
пра ХХ стагодзьдзе

Валянцін Тарас
На Вайсковых могілках

---

Заканчэньне. Пачатак у № 3/2003.

Вайсковыя могілкі, што на вуліцы Казлова — для мяне на Даўгабродзкай, бо ў маім даваенным дзяцінстве, дый шмат гадоў пасьля вайны Даўгабродзкая пачыналася ня там, дзе цяпер, а з таго месца, дзе стаіць Палац мастацтваў, — адзін з самых дарагіх майму сэрцу куточкаў Менску. Там быў пахаваны мой дзед Іван, мамін бацька, і мой дзядзька, мамін брат, таксама Іван, які трагічна загінуў у 1938-м годзе: трамваем яму адрэзала ногі і ён сканаў у машыне хуткай дапамогі, сьцёк крывёю. Там, побач з бацькам і братам, была пахавана і мама — у нечувана халодным студзені 1940 году, калі ў Беларусі павымерзьлі ўсе сады. Каб выкапаць маме дол, расклалі вогнішча, грэлі зямлю, якую немагчыма было ўзяць нават ломам, ён зьвінеў і адскокваў ад грунту, нібы б’еш па жалезе...

Помнікаў усім траім паставіць не пасьпелі. Над абодвума Іванамі Панцялеймавымі стаялі драўляныя каталіцкія крыжы, а над мамай — чырвоная фанэрная пірамідка з чорнай бляшанай шыльдачкаю:

ГАЛІНА ІВАНАЎНА ПАНЦЯЛЕЙМАВА-ТАРАС
1913—1940

Магілы гэтыя зьніклі.

У ліпені 1944 году, у першы дзень свайго вяртаньня з партызанскага лесу, пабываў на Вайсковых могілках, але ўсіх трох магілак не знайшоў. Хоць добра памятаў, дзе яны знаходзяцца: на ўскраі могілак, у сярэдзіне перадапошняга шнуру пахаваньняў, амаль каля самага плоту з боку вуліцы Берасьцянскай. Але, калі я прыйшоў на тое месца, плот быў павалены (да вайны могілкі агароджваў драўляны плот, мэталічную агароджу паставілі ў 50-я гады), паваленыя былі многія гранітныя помнікі, многія крыжы і пірамідкі. Як быццам іх раскідала выбухам. Я агледзеў усе паваленыя крыжы і пірамідкі, шыльдачкі на іх — ня мог паверыць, што магілаў няма, і падумаў, ці тое гэта месца? Няўжо я забыў, дзе пахаваная мама? Не было ў каго спытаць: што тут здарылася, чаму павалена столькі помнікаў і крыжоў? Можа, сюды патрапіла бомба альбо цяжкі снарад, калі ў горадзе 3 ліпеня дзе-нідзе ішоў бой? Можа, бомба і разьвярнула частку магілаў? А варонку потым засыпалі, зраўнялі зь зямлёй? Але не было ў каго спытаць — нікога, аніводнай душы, акрамя мяне, на могілках не было. І ніводнага жывога жытла, ніводнага дому не было і на Берасьцянскай, і на іншых навакольных вуліцах і завулках — увесь гэты раён згарэў 24 чэрвеня 1941 году.
 

Я прысеў на адзін з паваленых помнікаў, разгублены, ня ведаючы, што рабіць. Два гады, зь лета 42-га, я нічога ня чуў пра сваіх блізкіх — як і яны пра мяне, — хоць знаходзіўся зусім недалёка ад Менску, за якіх-небудзь сем—дзесяць кілямэтраў, але не было як падаць пра сябе вестку, а яны дык і ня ведалі, дзе я, — пайшоў адноечы з дому і не вярнуўся... А я, калі ішоў на могілкі, быў абсалютна ўпэўнены, што знайду вестачку ад сваіх на мамінай магілцы. Думаў, што калі яны куды-небудзь зьехалі, то проста не маглі не пабываць перад ад’ездам на могілках, перадусім бабуля: і да вайны, і ў часе акупацыі, калі я яшчэ быў дома, яна прыходзіла туды кожную нядзелю — маліцца і ставіць сьвечкі. Мне яскрава ўяўлялася, дзе я знайду вестачку: яна, мабыць, схавана ў карабку з-пад запалак, альбо ў шкляным слоіку, альбо ў бляшанцы з-пад кансэрваў, і той карабок, ці слоік, ці бляшанка ляжыць у траве пад кусточкам за мамінай пірамідкай, там, дзе бабуля хавала рыдлёўку і грабелькі, якімі ўпарадкавала магілы...

Неверагодна, але менавіта так яно і было! Толькі даведаўся я пра гэта празь сямнаццаць гадоў пасьля вайны, у 1961-м, калі прыехаў у Польшчу, у горад Познань, дзе з дапамогай Міжнароднага Чырвонага Крыжа знайшліся мае бабуля, сястра і цётка. Аказалася, што тады, у 1944-м, пакідаючы Менск за некалькі дзён да яго вызваленьня ад немцаў, яны, як я і думаў, пакінулі мне запіску на мамінай магілцы, у шкляным слоіку! Цётка запомніла, што было ў той запісцы, якую яна ж і напісала: “Валік, калі ты жывы, ведай, мы таксама жывыя. Мы ад’яжджаем зь Менску далёка, даглядай магілкі”. А куды далёка і чаму яны ад’яжджаюць, яна пісаць ня стала, бо яны ня проста ад’яжджалі, а ўцякалі зь немцамі ад Саветаў. Так вырашыла цётка. Яна працавала ў нямецкай салдацкай сталоўцы на кухні, мыла посуд, і баялася, што калі застанецца ў Менску, то мала ёй ня будзе за службу немцам. I наўрад ці яна памылялася, гадоў як мінімум на пяць не пазьбегчы б ёй Магадану ці Варкуты, калі б засталася. Ня мае значэньня, што вінаватая была адно ў тым, што мыла ў нямецкай сталоўцы посуд, каб ратаваць ад голаду старую маці і малую пляменьніцу, маю сястру: немцы дазвалялі выносіць са сталоўкі рэшткі супу і якой-небудзь кашы, рэшткі хлебу. На мове “кампэтэнтных органаў” гэта прагучэла б жалезна: “Прадалася за нямецкую поліўку”! Ды што “органы”, я і сам, чатырнаццагадовы партызанчык, лічыў тады, што ўсе, хто так ці інакш служыў немцам, — здраднікі.

У Нямеччыне цётка Люся знайшла сваё шчасьце. Яна была служанкай у нейкім маёнтку і пазнаёмілася там з польскім ваеннапалонным Уладакам, які таксама працаваў у тым маёнтку — брыгаду палонных палякаў прывозілі туды на палявыя работы. У траўні 45-га Люся з Уладакам пабраліся, і ён павёз яе ў Польшчу, а зь ёю маю бабулю і сястрычку — у яе, тады дзевяцігадовай дзяўчынкі, не было выбару: там, дзе бабця і цёця, там і яна. Люся як жонка грамадзяніна Польшчы атрымала польскае грамадзянства аўтаматычна, не было з гэтым перашкодаў і ў бабулі — яна была этнічная полька (у той час беларускія, украінскія і літоўскія палякі маглі свабодна перасяляцца на польскія землі). Бабуля ніколі больш ня ўбачыла радзімы, а Люся пабывала ў Менску ў 1989-м годзе, і я разам зь ёю яшчэ раз паспрабаваў адшукаць зьніклыя магілы ці хоць бы тое месца, дзе яны былі. Бо ў мяне з гадамі ўсё пераблыталася ў галаве, я пачаў думаць, што тады, у ліпені 1944-га, памыліўся і шукаў іх ня там, дзе трэба. Спадзяваўся, што Люся знойдзе тое месца па якой-небудзь прыкмеце, па якім-небудзь чужым помніку, які некалі стаяў побач з нашымі магіламі і запомніўся Люсі.

Быў пахмурны вясновы дзень, накрапваў дождж, на могілках было брудна, сьлізка, паныла. Мы зь Люсяй ішлі ўздоўж агароджы з боку Берасьцянскай, а над намі кружлялі і каркалі зграі варон, і такі сум быў у гэтым карканьні, такая безнадзейнасьць, што я ўжо ведаў, прадчуваў: нічога Люся ня ўспомніць. Яна і ня ўспомніла, разгублена азіралася па баках, кусала губы, каб не загаласіць, твар быў мокры ці то ад дажджу, ці то ад сьлёзаў. Я спытаў, ці пазнае яна хоць што-небудзь. Люся адмоўна пакруціла галаваю: “Ніц собе не пшыпомінам, жадных помнікув… Таке ўчуце жэ нігды ту не былам...” (“Нічога не прыпамінаю... ніякіх помнікаў... Такое адчуваньне, што ніколі тут не была...”). Яна забылася беларускую мову, і расійскую забыла, дакладней, развучылася на іх размаўляць, а некалі хораша гаварыла па-беларуску, хадзіла ў беларускую школу. Дарэчы, у нашай сям’і бытавалі тры мовы: па-польску — і толькі па-польску — гаварыла бабуля; мама, памятаю, па-польску і па-расійску — па-расійску з мужам, маім бацькам, польскай і беларускай мовамі ён у гаворцы не валодаў, хоць усё разумеў. Усе тры мовы, а яшчэ габрэйская, бытавалі на ўсім нашым Трамвайным завулку, але пераважала беларуская, амаль усе дзеці вучыліся ў беларускай школе — гэта цяпер беларускія школы можна пералічыць на пальцах адной рукі, а тады было наадварот. І радыё некалі — да 1937 году — гаварыла пераважна па-беларуску. І Менск яно называла Meнскам, а ня Мiнскам, i час называўся свой, менскі, гэта пасьля 37-га мы пачалі жыць паводле маскоўскага часу, і жылі паводле яго, аж пакуль не разваліўся Савецкі Саюз. Добpa памятаю, як яшчэ недзе ў 35-м радыё пачынала свае перадачы: “Увага, увага! Гаворыць Менск, радыёстанцыя імя Камінтэрну. У Менску дванаццаць гадзін, у Маскве трынаццаць. Праз хвіліну слухайце апошнія паведамленьні” — на працягу гэтай хвіліны тая ж абвестка паўтаралася на расійскай, польскай і габрэйскай мовах…
 

Жах падумаць, як даўно тое было! Менск майго даваеннага дзяцінства. Сьмерць мамы. Вайна. Той дзень, калі я не знайшоў мамінай магілкі… Але боль аціх, засталася толькі горыч страты. Цяпер ужо толькі горыч: час лечыць.

Зрэдку прыходжу на Вайсковыя могілкі, туды, да агароджы з боку Берасьцянскай, прыблізна на тое месца, дзе былі пахаваны мае блізкія, і дзіўна ўсьведамляць, што я ўжо на многія дзесяцігодзьдзі старэйшы за дзеда Івана, які памёр у 34-м, калі яму было пяцьдзясят чатыры, старэйшы за маму, якой ня стала на дваццаць восьмым годзе жыцьця (яна нарадзіла мяне ў сямнаццаць), старэйшы за мамінага брата, майго дзядзьку Івана, — у 38-м, калі ён загінуў, мне было восем, а яму дзевятнаццаць. Былі — і няма!.. I горыч страты нават іхніх магілак зноў становіцца вострым болем… Здарылася так, што адноечы гэты боль разьдзяліў са мною Міхась Стральцоў, якога таксама даўно няма на гэтым сьвеце, і ў мяне бывае часам такое адчуваньне, што і ён пахаваны на Вайсковых могілках, згубіўся там, як згубілася мая мама, як дзед Іван і дзядзька Іван. Але там, на Вайсковых могілках, і сапраўды засталася часьцінка Мішавай душы.

Ня памятаю дакладна, калі тое было, недзе ў 78-м ці 79-м. Памятаю толькі, што было лета, ласкавы, ціхі, мякка-сонечны дзень. Мы выпадкова сустрэліся зь Мішам на праспэкце, тады — Ленінскім, цяпер Скарыны, на рагу праспэкту і вуліцы Казлова. Я быў у дрэнным, цяжкім настроі, нейкая, цяпер ужо і ня памятаю якая, была ў мяне непрыемнасьць. Паздароўкаліся, і Міша, затрымаўшы маю руку ў сваёй, спытаў: “Што гэта ты такі змрочны, старычок, задуменны? Здарылася што? Ці так кошкі на душы шкрабуць? Можа, прагонім нягодніц? У мяне ёсьць чым!” — і ён паляпаў сябе па пінжаку, па ўнутранай кішэні, і я зразумеў, што там у яго пляшка. Спытаў: “А дзе мы гэта зробім? Не ў пад’езьдзе ж!” І прапанаваў: “Можа, у рэдакцыі “Нёману”?” (Рэдакцыя была побач, цераз дарогу, хлопцы там часьцяком выпівалі, вядома, нелегальна.) Але Міша сказаў: “А ну іх, там употай трэба, з-пад стала. Хадзем на Вайсковыя могілкі, да Паўлюка. Я, дарэчы, туды тэпаў. Там у Паўлюка ўсё ёсьць — чарачкі, відэльцы, “адкрывачка”. Хадзем!” Я падумаў, што Паўлюк — гэта, мабыць, нехта з абслугі могілак, вартаўнік ці адміністратар, і выпіць можна ў старожцы. Пацікавіўся: “А што за Паўлюк?” — “Там убачьш, — усьміхнуўся Міша. — Не турбуйся, свой хлопец!” Мы пайшлі на могілкі. Купілі па дарозе батон, кавалак кілбасы, бляшанку кансэрваў “Сайра”, дзьве бутэлькі піва — гуляць дык гуляць! Трымайцеся, “кошкі”! Як увайшлі ў браму, я сказаў, што перадусім хацеў бы пабываць на “маім месцы”, ёсьць тут у мяне такое, — да Паўлюка пойдзем потым. Miшa не пярэчыў, і мы пайшлі на тое “маё месца” каля агароджы з боку Берасьцянскай, і пакуль ішлі, пакуль стаялі там з паўгадзіны, я апавёў Мішу пра зьніклыя ў 1944-м магілы, пра маму, пра тое, ад чаго яна памерла: трэцяя цяжарнасьць зь нейкай паталёгіяй, “кесарава сячэньне” (плод аказаўся мёртвы), заражэньне крыві — агульны сэпсыс, як гэта цяпер называецца, а пэніцыліну ў той час яшчэ не было... Апавёў пра тую ноч, калі мамы ня стала: а другой гадзіне бабуля пабудзіла ўcіx — майго бацьку, мяне, Люсю, адно шасьцігадовай Таісы ня стала будзіць. Бабуля была апранутая ў чорнае: чорная спадніца, чорная кофта, чорная хустачка на галаве. Бацька, зьбянтэжаны, спалоханы, спытаў: “Что случилось, Елена Францевна? Вам приснился страшный сон?” Бабуля доўга моўчкі глядзела на зяця, мяне, на Люсю і нарэшце неяк жудасна спакойна сказала: “То не сэн, то правда: Галіна не жые...” Бацька разгублена пачаў нешта гаварыць, маўляў, з чаго бабуля гэта ўзяла (ён жа ўчора быў у больніцы, і дактары сказалі, што будуць рабіць яшчэ адно пераліваньне крыві, што ёсьць надзея!.. Бабуля неяк зьдзекліва-горка ўсьміхнулася: “Юж не вымага моя цурэчка жаднэй трансфузьі крві... Не жые!.. Вем жэ не жые...” (“Не патрабуе ўжо мая дачушка ніякага пераліваньня крыві… Памерла!.. Ведаю, што памерла...”) Яна падышла да нізенькай камоды, на якой стаяла ваза з засушанымі кветкамі люнарыямі, розныя скрыначкі, лякаваныя і пэрламутравыя, і некалькі фатакартак у рамачках, пад шклом. Адна зь іх была маміна. Бабуля ўзяла яе ў рукі, доўга на яе глядзела, потым паставіла асобна, далей ад астатніх. Адчыніла адну з шуфлядак камоды, дастала зь яе даўгую белую стэарынавую сьвечку, папрасіла майго бацьку, каб запаліў. Накапала воску побач з фатакарткай і паставіла на яго сьвечку. Склала перад сабою рукі — далонь да далоні. Ціха зашаптала малітву...

Прадчуваньне не падманула бабулю: мама сапраўды памерла ў тую ноч, а палове першай, 21 студзеня 1940 году. Прарочым аказаўся мамін сон, пра які я таксама апавёў Мішу, — сон, што сасьніўся маме за месяц да таго, як яна легла ў больніцу: быццам яна ідзе па сьцежцы праз высокае, густое, залатое жыта і раптам бачыць, што ў жыце ляжыць, шырока раскінуўшы рукі, яе бацька, мой дзед Іван, у белай вышыванай кашулі, ласкава ўсьміхаецца і кажа: “Куды ты, дачушка? Хадзі да мяне, прыляж побач, адпачні”. Але маме становіцца жудасна, яна кідаецца бегчы, а жыта не пускае, сьцябліны чапляюцца за ногі, за рукі, абвіваюць шыю, душаць, а ласкавы голас усё кліча: “Галя, дачушка, не ўцякай, хадзі да мяне!..” Пра сон гэты я даведаўся ад бабулі, мама яго ёй расказала...
 

Пра ўсё я тады распавёў Мішу, пра ўвесь свой радавод, пра абодвух дзядоў і абедзьвюх бабулек, пра тое, што няма ў мяне яшчэ дзьвюх дарагіх магілак — дзеда Міколы і бабулі Крэйны, бацькоў майго таты. Дзед Мікола быў родам зь вёскі Мядзьведжына, была некалі такая пад самым Менскам, а бабуля Крэйна паходзіла зь Літвы, зь нейкага габрэйскага мястэчка, так што ўва мне зьмешаныя чатыры крыві: беларуская, расійская (расійская ад дзеда Івана, які паходзіў з Расіі, з гораду Томску, — каб ажаніцца з маёй бабуляй Гэляй, ён прыняў каталіцтва), польская і габрэйская, за якую расплаціліся Мікола і Крэйна. Яны разам былі ў Менскім гета. У 1942-м дзеда Міколу адправілі ў Асьвенцім, і магілай ягонай стала неба, куды струменьчыкам дыму з коміну крэматорыю адляцела яго душа. А бабулю Крэйну забілі ў нейкай ваколіцы Менску ў 1943-м, калі канчаткова ліквідавалі Менскіх габрэяў...

Міша моўчкі слухаў, курыў, і вочы ягоныя былі поўныя сьлёзаў.

А потым ён сказаў неяк вінавата: “Спачуваю табе, старычок, разумею цябе... Што ж, хадзем да Паўлюка, памянём тваіх...” I ён павёў мяне да Паўлюка, але не ў старожку, як я думаў, а некуды ў глыбіню могілак, туды, дзе былі зусім старыя магілы, яшчэ дваццатых — пачатку трыццатых гадоў. І вось мы падышлі да непрыкметнай магілкі сярод густых зарасьцяў хмызьняку, у засені старых бярэзін і клёнаў, і там на сьціплым абамшэлым помнічку я прачытаў імя нябожчыка: ПАЎЛЮК ТРУС.

“Ну, добры дзень, Паўлюк, — нібы зьвяртаючыся да жывога чалавека, сказаў Міша. — Бачыш, нядоўга ты мяне чакаў. Але сёньня я не адзін, Паўлючок, друг з мною, Валя Тарас. Свой хлопец, Паўлючок, свой хлопец!.. Трэба нам тут разам з табою пагутарыць...” Побач з помнічкам, у густой высокай траве быў у Мішы тайнічок. Ён дастаў зь яго цэляфанавы мяшэчак, зь мяшэчка — дзьве гранёныя чаркі, відэльцы, “адкрывачку”, сальнічку, папяровыя сурвэткі, сталовы нож. Вынуў з кішэні і паставіў на траву бутэльку “Сталічнай”. Завіхаючыся, мармытаў сабе пад нос: “У школе праходзяць паэзію Труса, розныя літаратураеды дысэртацыі пра “Дзясяты падмурак” пішуць, а на магілу ніхто ніколі не завітае!.. У Саюзе пісьменьнікаў начальнічкі нашыя, відаць, нават і ня ведаюць, дзе Паўлюк пахаваны, дзе яго магілка. Ну, сядай, старычок! Наразай батон, кілбаску, кансэрвы я сам адкрыю...” Мы доўга сядзелі каля той закінутай магілы, выпівалі патроху і размаўлялі, размаўлялі, размаўлялі. Пра ўсё на сьвеце! Мне было лёгка зь ім і свабодна, хоць зусім розныя мы былі людзі і розьніца ў гадох была ў нас вялікая: ён быў на сем гадоў маладзейшы за мяне. Але нарадзіліся мы пад адным знакам — пад Вадалівам. Я — 9 лютага, ён — 14-га, у дзень сьвятога Валянціна, на мае імяніны. Таму, нягледзячы на ўсю розьніцу ў гадох, на ўсю розьніцу характараў і жыцьцёвага вопыту, было ў нас і нешта супольнае, блізкае і мне, і яму. Можа, таму мне ўдалося няблага (ён сам казаў, што няблага) перакласьці на расійскую мову радкоў трыста ягоных вершаў. На старонках “Нёману” ён яшчэ пасьпеў убачыць гэтыя пераклады, а вось у асобнай — маскоўскай — кніжцы ня ўбачыў, яна выйшла пасьля яго сьмерці. Але самае значнае, што ўдалося для яго зрабіць, — гэта пераклад цудоўнага ягонага апавяданьня “Смаленьне вепрука” (у перакладзе — “Смоление вепря”), які спачатку быў надрукаваны ў часопісе “Дружба народов”, а потым уваходзіў ува ўсе анталёгіі найлепшых беларускіх апавяданьняў у перакладзе на расійскую мову. Перачытваючы час ад часу “Смаленьне вепрука”, зноў і зноў бачу, што ў ім — увесь Міша, уся яго трапяткая, пяшчотная, уразьлівая душа, яго найтанчэйшае, пранізьлівае ўспрыманьне жыцьця, яго сьвятла і яго трагізму. Тое апавяданьне назаўсёды зьвязана для мяне з тым днём, цi то ліпеньскім, ці то жнівеньскім, ужо крыху кранутым фарбамі завяданьня, — ціхім, сумным днём, калі мы сядзелі ў Паўлюка. І так хораша, сьветла і журботна было нам за той горкай, але і шчымліва салодкай чаркай памінаньня маіх блізкіх!..

Родныя магілы... магілы, якіх няма... вострае адчуваньне сіроцтва, як некалі ў дзяцінстве, калі памерла мама... Толькі цяпер да гэтага адчуваньня дадалося горкае пачуцьцё страты сяброў, — там іх у мяне ўжо больш, чым тут.

ліпень—жнівень, 1997 г.