4–2003
» да Зьместу «

ЧЭСКІ АЛЬБОМ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

водгук

Павал Абрамовіч
   
Праўда Адамчыкаў

---

Бацька

Чытаньне пачатку гэтага дзёньніка (ягоны працяг друкуецца ў гэтым нумары часопісу) спарадзіла ў маёй душы дэпрэсію, ці не нашмат люцейшую за тую, што я перажыў пасьля сьмерці Васіля Быкава. Вядома, каб выкладаць ніжэй свае погляды і ідэі, я мусіў бы пачакаць і дачытаць да канца дзёньнік, які дапамагае лепш усьвядоміць унутраны сьвет ня толькі ягонага аўтара, але й Адама Глёбуса; аднак, шчыра кажучы, наўрад ці знайду ў сабе сілы, каб прачытаць тыя старонкі ці нават проста прабегчы іх вачыма.

Бо чытаньне гэтага дзёньніка небясьпечнае для псыхікі: кожны запіс быццам набрыняў атрутаю; раздражненьне, боль, крыўда, агіда, нянавісьць да ўсіх, акром сваёй сям’і. “Якою вясельнаю зграяй нас, Адамчыкаў, акружыла каляпрэзідэнцкая і калялітаратурная дружына”, — піша аўтар (запіс ад 19 траўня). А вось як апісвае В. Адамчык адно з паседжаньняў Саюзу пісьменьнікаў: “Рада. Ссутулены, з дрыготкімі рукамі Зуёнак, кучаравы, нечым падобны да партрэтнага Валошына. Няголены па-гебрайску, з адутлаватым тупым тварам Дудараў. Хваравіта-злосны, з сінімі тонкімі губамі Бураўкін. Навуменка з праваленым ротам. Падобны да нейкага снежнага чалавека, шыракаплечы і грузны Гніламёдаў. На зарослым, шчаціністым вялікім твары ані іскры розуму…” (запіс ад 21 красавіка).

Я не зьбіраюся ў нечым папікаць В. Адамчыка, крый Божа! Але мне робіцца не па сабе: літаратару да скону застаюцца лічаныя гады, ён “жыве адчуваннем страху смерці” (запіс ад 19 лютага), аднак ягоная рука занатоўвае вось гэта, выводзіць на белі старонак поўныя гідлівасьці і зацятай злосьці словы пра тое, што ў трамваях сьмярдзіць бамжамі, у крамах няма вяршкоў, у тэлевізары — “парсюк Сванідзе”, а ў Скрыгана — палюбоўніца-перакладчыца. Даверыць дзёньніку такое паскудзтва, такую мяшчанскую нудоту — як гэта стала магчыма?

Дзёньнік сьведчыць, што ў 1998 годзе В. Адамчыку ўжо цяжка даецца літаратурная дзейнасьць. Ён памірае і ў думках ужо разьвітаўся зь недапісанымі апавяданьнямі, нястворанымі аповесьцямі і п’есамі (запіс ад 30 студзеня). Аднак хапаецца за жыцьцё, бо там, за парогам, — нябыт, а тут “то дыміць завейны дробны снег, то ў разрывах сіняватых хмараў залаціцца сонца і глыбокі блакіт зманвае вока, як светлая надзея на штосьці таемна-радаснае” (запіс ад 6 лютага).

Але такіх запісаў у дзёньніку-1998 няшмат. Вячаслаў Адамчык пакінуў сьвет, быццам злосна бразнуўшы дзьвярыма.

Не дараваў нікому.

Сын

Калі я чытаў пачатак дзёньніка В. Адамчыка¹, мне раптам здалося, быццам перад маімі вачыма… чарговы блёк “Сучасьнікаў” Глёбуса: “…А пры іх тая ж кароценькая Іпатава... У свой гарэм чэмярыс Някляеў...” (запіс ад 28 траўня). Інтанацыя, ступень злараднасьці і нязмушанасьці ў падачы плётак — адны і тыя ж.

У 1998 годзе “Наша Ніва” надрукавала дзьве падборкі крытычных нататак сына Вячаслава Адамчыка —“Суайчыньнікі-3” і “Сучасьнікі (літоўцы, расейцы ды іншыя)”. Пішу “крытычныя нататкі”, бо тыя допісы Глёбуса мелі выразныя рысы пісьменьніцкай крытыкі, утрымлівалі досыць цікавыя і надзвычай катэгарычныя (што характэрна для гэтага пісьменьніка) заўвагі наконт творчасьці літаратараў і мастакоў: “Тэксты Леанiда Галубовiча цёплыя, як жывыя арганiзмы. Цеплынёю яны й прываблiваюць. Толькi ёсьць небясьпека, што яны хутка састарэюць, як састарэлi нататкi Янкi Брыля” (“НН”, № 19, 1998). Аднак ужо ў першых гэтых нататках выявілася выразнае жаданьне Глёбуса назіраць за прыватным жыцьцём, побытам інтэлектуалаў, а не аналізаваць іх творчасьць: “Пад Барсэлёнаю, у Сiчазе падчас карнавалу, у натоўпе я апынуўся побач з паэтам Андрэем Вазьнясенскiм. Той глядзеў у вiтрыну й гаварыў да старой кабеты: “Сорак баксаў. Паглядзi... Гэтая драбяза каштуе сорак баксаў!!!” (“НН”, № 21, 1998). Паступова і няўмольна літаратурна-мастацкая крытыка зьнікала з “Сучасьнікаў” — замест яе ў зацемах заставаліся кіпы бруднай чужой бялізны.

Менавіта чытачы “НН” сталі сьведкамі нараджэньня новага жанру ў беларускай журналістыцы² а сама газэта, дзякуючы Глёбусу, набыла скандальную вядомасьць і “жоўтае” адценьне. Аднойчы штотыднёвіку нават давялося друкаваць абвяржэньне, перапрашаць за словы літаратара (“НН”, № 14, 2003). Але Глёбус, нягледзячы на маўклівы/голасны пратэст некаторых сваіх калег і гнеўнае абурэньне часткі чытачоў, з энтузіязмам энтамоляга працягваў ствараць усё новыя і новыя калекцыі, пратыкаючы словамі-шпількамі сваіх сучасьнікаў і прыклейваючы ўнізе пад імі ярлыкі: “алькаголік”, “скандалістка”, “вычварэнец”, “зайздросьнік”, “бабнік”, “графаман” і інш.

Цягам 1999—2002 гадоў “Наша Ніва” рэгулярна друкавала падборкі “Сучасьнікаў” (іншым разам зьмяняючы назву — “Нашы тутэйшыя”, “Мае сучасьнікі”, “Цёткі”, “Мае сучасьнікі-мастакі”), а таксама нататкі Глёбуса “Невялікае пра вялікіх”, “Расейская калекцыя” і “Расейская кунсткамэра”, якія тоесныя згаданаму вышэй цыклу³. У 1999—2000 гадох “Сучасьнікаў” арганічна дапоўнілі “Бытавуха” і “Дробы і шрот” — нататкі Славаміра Адамовіча. Сапраўды, лепшыя назвы рубрык для падобных матэрыялаў знайсьці цяжка.

Бацька

Талент пісьменьніка і драматурга Вячаслава Адамчыка неаспрэчны. Нацыянальная крытыка ўважліва сачыла за ростам яго дараваньня. Аднак сёньня, на пачатку ХХІ стагодзьдзя, відаць, што літаратурная дзейнасьць В. Адамчыка, ляўрэата Дзяржаўнай прэміі і Літаратурнай прэміі імя Мележа, усё-такі не ацэненая належным чынам. Ці трэба казаць, што сумны лёс напаткаў ня толькі ягоную мастацкую спадчыну. Акадэмічным зборам твораў у нас можа “пахваліцца” толькі Купала, аднак праца спэцыялістаў — укладальнікаў гэтага кнігазбору ў дзевяці тамах, праца, да якой дасьледчыкі падступіліся толькі празь пяцьдзясят з гакам гадоў пасьля сьмерці песьняра, выклікае шматлікія нараканьні⁴.

Між іншага, некаторыя крытычныя абагульненьні адносна творчасьці аўтара “Чужой бацькаўшчыны” і “Чорнага цмоку” ёсьць. І вось што цікава. Як пераконвае ў сваёй кнізе “Хараство і боль жыцьця: Нарыс творчасці Вячаслава Адамчыка” (Менск, 1985) дасьледчык Яўген Лецка, літаратар, на жаль, не дасягнуў вышыняў у мастацкім увасабленьні сучаснасьці. З гэтым пунктам гледжаньня пагаджаюцца аўтары манаграфіі “Праблемы сучаснай беларускай крытыкі” (Менск, 1996), якія тактоўна зазначаюць, што “асэнсаванне бягучага дня менш за ўсё ўдавалася В. Адамчыку — тут, бадай, было больш пралікаў, чым сапраўдных мастацкіх знаходак”.

Каб зразумець, ці маюць рацыю спэцыялісты, мы мусім зьвярнуцца па дапамогу да апошніх мастацкіх тэкстаў В. Адамчыка альбо ягоных запісных кніжак. І суаднесьці ўражаньні. На жаль, апублікаваная частка дзёньніку-1998 усё толькі ўскладняе: яна ня ўтрымлівае вобразаў, якія пазьней пісьменьнік мог бы скарыстаць пры напісаньні твораў; там нямашака новых мастацкіх рашэньняў, абрысаў новых тэмаў і сюжэтаў, філязофскіх заўваг. Наагул у гэтым фрагмэнце адсутнічае той шчыры маналёг аб мастацтве, які звычайна ёсьць у дзёньніках літаратараў і які ўлічваюць дасьледнікі. Як відаць з запісаў, В. Адамчык сьцяўся ў прадчуваньні апакаліпсысу беларускага Сусьвету і сваёй асабістай галяктыкі. І як літаратар ён маўчыць. Адно рэдкія філялягічныя заўвагі пазначаюць межы былых інтэлектуальных зацікаўленьняў гэтай асобы.

Дзёньнік не нараджае ў душы чытача радасьці ад блізкага знаёмства з празаікам, не дапамагае спасьціжэньню тонкасьцяў ягонае душы альбо асаблівасьцяў таленту. Але з запісаў можна шмат даведацца пра тое, як ставіўся В. Адамчык да беларускіх рэаліяў, як яму не ставала паветра ў гэтай рэчаіснасьці, які безабаронны ён быў. Перад намі стары нядужы чалавек, што страціў надзею. Дзёньнік шакуе, выклікае абурэньне, пратэст, як і “Сучасьнікі” Глёбуса. Непрыязнасьць да самога В. Адамчыка здольныя спарадзіць тыя месцы дзёньніка, дзе ён апісвае сваіх сучасьнікаў, калег-літаратараў. Сэрца пісьменьніка перапаўнялі зло і нянавісьць да іх. Ён пакутаваў, заблукаўшы ў лябірынтах сваёй крыўды, і яго робіцца шкада.

Ці трэба было Адаму Глёбусу выстаўляць на сьвет духоўную і чалавечую немач прыдушанага лёсам бацькі? “Так, — адказвае ён, — бо тата змог напісаць праўду”⁵.

Ні ў адным радку свайго дзёньніка за 1998 год Вячаслаў Адамчык ня выказаў сумневу ўва ўласных ацэнках людзкіх характараў, поглядаў на жыцьцё. Але ж менавіта няўпэўненасьць змушае кожнага мастака рабіць рэгулярную рэвізію ўласных жыцьцёвых дасягненьняў і духоўных каштоўнасьцяў, дапамагае яму пазьбегчы дагматызму мысьленьня, гэтак небясьпечнага для інтэлектуалаў, і рухацца — абноўленым — далей.

В. Адамчык нават не задумваўся аб тым, што можа памыляцца. Гэта рыса ўласьцівая і ягонаму сыну Ўладзімеру.

Сын

Уладзімер Адамчык, цьвёрда перакананы, што запісы бацькі павінны быць неадкладна надрукаваныя, аддаў дзёньнік-1998 у “ARCHE”, дзе яго з задавальненьнем узялі ў працу⁶. Дзёньнік чытачам абяцалі без купюр, цэнзурных правак. Панове не стрымалі дадзенага слова.

Глёбусу было, відаць, усё роўна, якія пачуцьці ў чытацкай аўдыторыі выкліча дзёньнік. Ён і ня думаў пра камэнтары, заўвагі да яго. Праўдзе не патрэбныя тлумачэньні. Яна і ёсьць тлумачэньнем. “А тата змог напісаць праўду”.

Калі ў дзёньніку-1998 адчувальныя пагарда, агіда да людзей, то ў “Сучасьніках” — кпіны, халодны сьмех зь іх нікчэмнасьці і слабасьцяў. Аніякага мастацкага пераўвасабленьня рэчаіснасьці, як піша “НН”, у “Сучасьніках” няма, бо Глёбус знарок падкрэсьлівае праўдзівасьць гэтых гісторый, пакідае даты і прозьвішчы рэальных пэрсанажаў, імкнецца да аўтарскай адстароненасьці пры аднаўленьні падзеяў. Карацей, зьбірае і падае “факты” як журналіст. Для У. Адамчыка мае значэньне толькі праўда. Гэта бацькоўскі запавет.

Нядаўна Глёбус скончыў “раман-аўтапартрэт у сямейным інтэр’еры” (аўтарскае азначэньне) аб сваёй сям’і — “Дом”. Працу над гэтым творам, поўным цеплыні, пяшчоты да родных, Глёбус вёў паралельна з напісаньнем “Сучасьнікаў”. Пагарда і зьнявага — для суайчыньнікаў, любоў — для сям’і.

Вось яна — праўда Адамчыкаў?

Ад рэдакцыі

Купюры пры публікацыі дзёньніка Вячаслава Адамчыка былі выкліканы тэхнічнымі (арыгінальны памер дзёньнікавых запісаў толькі за 1998 г. складае прыкладна 150 старонак у фармаце “ARCHE”) і юрыдычнымі меркаваньнямі. У дзёньніку зьмяшчаліся зьвесткі, публікацыя якіх у любой краіне магла выклікаць судовы перасьлед і нават ліквідацыю часопісу (шматразовая абраза “кіраўніка дзяржавы” з ужываньнем нецэнзурнай лексыкі, пэрсанальнае абвінавачаньне вышэйшых службовых асобаў у карупцыі і злоўжываньні сваім становішчам, распальваньне міжнацыянальнай варожасьці і г. д.).

Ніякіх цэнзурных правак апублікаванага тэксту не рабілася. Кожны бесстароньні чытач, азнаёміўшыся з публікацыямі Адамчыкавых дзёньнікаў у “Маладосьці” і іншых СМІ, зможа самастойна зрабіць выснову, дзе аўтарскі дух быў перададзены найпаўней.