4–2003
» да Зьместу «

ЧЭСКІ АЛЬБОМ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

архіў

Антон Луцкевіч
   
Успаміны
аб прэзыдэнту Масарыку

---

Памёр Т.Г.Масарык. У яго асобе сышоў у магілу, пасьля доўгага і працавітага жыцьця, ня толькі былы прэзыдэнт Чэхаславацкай Рэспублікі, ня толькі ўваскрашальнік гэтае дзяржавы і ідэйны правадыр свайго народу, а таксама і шчыры, перакананы ды пасьлядоўны вызнаўца ідэі дэмакратызму, супраць якое цяпер у роўнай меры і з аднолькавай зацятасьцю змагаюцца бальшавізм, фашызм і гітлерызм. Згас выдатны вучоны, чыё імя было шырока вядомае ў Эўропе задоўга перад уваскрасеньнем Чэхаславаччыны.

Я падкрэсьліў дэмакратызм Масарыка з адмысловым намерам, бо дэмакратызм — гэта той грунт, на якім людзі розных нацыянальнасьцяў могуць найлепш паразумецца. На тым грунце завязана была і нітка ўзаемнай сымпатыі паміж Масарыкам і беларусамі — народам, можа, найбольш дэмакратычным у Эўропе. А з тае прычыны, што ў завязваньні гэтае ніткі выпала адыграць пэўную ролю мне, лічу сваім абавязкам падзяліцца жменяй успамінаў і інфармацыі над сьвежаю магілаю вялікага дэмакрата.

Трэба адзначыць, што чэхі і беларусы зналіся нязгорш у далёкай мінуўшчыне. Ужо напрыканцы XIV ст. беларуская моладзь ведала дарогу да Праскага ўнівэрсытэту. З часоў каралевы Ядвігі ў сталіцы чэхаў была створаная спэцыяльная бурса для студэнтаў зь Вялікага Княства Літоўскага — беларусаў і літвінаў.

Па атрыманьні ў Падуі дактарату ў Прагу імкнецца Францішак Скарына, палачанін, знакаміты беларускі гуманіст, перакладчык і выдавец Бібліі на беларускай мове, заснавальнік першай беларускай друкарні ў Вільні.

Пасьля заснаваньня ў Вільні акадэміі¹ ўсё менш беларусаў — адэптаў навукі кіруецца па яе на Захад. Адносіны паміж беларусамі і чэхамі, колісь гэтак ажыўленыя, абрываюцца на доўгія гады.

І толькі на самым пачатку нацыянальнага адраджэньня беларусаў парваную нітку навязвае піянер гэтага адраджэньня сьвятое памяці Іван Луцкевіч, які, пачынаючы з 1904 г., неаднаразова адведвае Прагу. Знаёміцца там з шматгадовым рэдактарам часопісу “Slovanský Prehled” Адольфам Чэрным і зь іншымі дзеячамі, якіх інфармуе пра беларусаў і іх нацыянальнае абуджэньне. Пазьней карэспандэнцыю з Чэрным меў я, і ад выпадку да выпадку пасылаў невялікія артыкулы ды інфармацыйныя матэрыялы для яго часопісу.

Пасьля 1905 году ў Чэхіі вучыцца шэраг студэнтаў зь Беларусі. Там у 1908 г. адбываецца зьезд прагрэсіўнай моладзі славянскіх народаў, на якім беларусаў прадстаўляюць Іван Луцкевіч (пад псэўданімам), Абухоўскі, Крагельскі ды іншыя. У пэрыяд перад сусьветнай вайной чэскі друк усё часьцей зьмяшчае артыкулы і нататкі пра беларускі рух.

Сусьветная вайна на працяглы час абрывае ўсякія кантакты паміж беларусамі і чэхамі. Аднаўляць іх выпала мне — ужо пасьля таго, як паўстала незалежная Чэхаславацкая Рэспубліка.

У апошнія дні красавіка 1919 г., едучы на чале дэлегацыі Беларускай Рэспублікі на мірную канфэрэнцыю ў Парыж, вырашыў наведаць Прагу і скласьці візыт прэзыдэнту Масарыку.

Па прыезьдзе ў Прагу і ўстанаўленьні кантакту з Градам паехаў у вызначаны час у рэзыдэнцыю прэзыдэнта. Там я мусіў нейкія 5—10 мінут пачакаць: выявілася, што прэзыдэнт Масарык быў на сваім штодзённым шпацыры і трохі спазьніўся. Пры гэтым даведаўся, што прэзыдэнт звычайна шпацыруе па вуліцах гораду сам, адзін і нікому не дазваляе суправаджаць яго, часьцей, можа, езьдзіць конна. Што праўда, падчас пешых прагулянак заўсёды наводдаль ішоў за ім паліцэйскі агент, але пры гэтым мусіў прыкладаць намаганьні, каб Масарык яго не заўважыў. Мне тлумачылі, што клопат быў не пра ахову асобы прэзыдэнта ад якога-небудзь замаху, а пра тое, што яму, чалавеку пажыламу, магла спатрэбіцца дапамога ў разе якога здарэньня, заўсёды магчымага на ажыўленых вуліцах сталічнага гораду. Папулярнасьць Масарыка была такая вялікая, што баяцца замаху на яго асобу не было ніякіх падставаў.

Пасьля некалькіх хвілін чаканьня ў вялікай рэпрэзэнтацыйнай залі я ўбачыў, як празь яе, вяртаючыся з шпацыру, прайшоў Масарык з парасонам у руцэ, зь якога сьцякала вада, бо пачаўся дождж. Мяне адразу ж завялі ў кабінэт прэзыдэнта.

Масарык прыняў мяне зь незвычайнаю сардэчнасьцю і нейкаю прастатою. Я павітаў яго спачатку па-беларуску, потым, бачачы, што ён зь цяжкасьцю ловіць сэнс маіх словаў, перайшоў на расейскую мову, якою Масарык, як было вядома, валодаў дасканала. Я меў намер коратка паінфармаваць прэзыдэнта аб беларускім руху адраджэньня і потым перайсьці да палітычных пытаньняў.

Масарык перапыніў мяне:

— З рухам беларускім я знаёмы. Паінфармуйце, што ў вас рабілася пасьля выбуху рэвалюцыі ў Расеі.

Гэтая рэпліка не зьдзівіла мяне ані мала. Я ведаў, што Масарык перад вайною заўсёды цікавіўся справамі славянскіх народаў, пра беларусаў, акрамя таго, павінен быў ведаць ад Адольфа Чэрнага, зь якім меў блізкія адносіны. Падчас далейшай размовы я даведаўся, што Чэрны — па даручэньні Масарыка — знаходзіўся ў той час у Парыжы.

Інфармуючы майго суразмоўцу пра найноўшыя падзеі ў Беларусі — абвяшчэньне незалежнай Беларускай Рэспублікі і стварэньне ўласнага ўраду, — я перайшоў да спраў, зьвязаных з маім падарожжам у Парыж. Масарык з шчырым спачуваньнем паставіўся да нашых спраў. Між іншым з смуткам адзначыў, што Польшча, якая лёгка магла б пасьля Расеі заняць месца правадыра славянства, пра гэтую ролю абсалютна не клапацілася.

З уласьціваю чэхам прыктычнасьцю Масарык сам закрануў пытаньне пра дыпляматычную дапамогу з боку чэскае місіі. “У Парыжы, — казаў, — цяпер знаходзіцца Бэнэш, і зь ім трэба абавязкова скантактавацца. Праўда, там знаходзіцца і наш прэм’ер Крамарж, але гэта масквафіл старое даты, апошні з магіканаў. Зь ім пра вашы справы размаўляць ня варта”.

— Вы ўсё зразумелі, пра што мы размаўлялі? — раптоўна зьвярнуўся да прысутнага свайго сакратара. — Так? Дык усё гэта запішыце і пашлём гэта з маім лістом да Бэнэша. А Бэнэш, — тут зноў зьвярнуўся да мяне, — будзе ахвотна вам служыць сваёю парадаю і падтрымкаю на міжнародным абшары. За гэта я ручаюся.

Аўдыенцыя працягвалася амаль дзьве гадзіны. Пры разьвітаньні Масарык яшчэ раз запэўніў мяне ў сваіх беларускіх сымпатыях і абяцаў, што, як толькі беларускі ўрад умацуецца, Чэхаславаччына адразу ж установіць зь ім дыпляматычныя адносіны. А тым часам у Празе павінен знаходзіцца паўафіцыйны беларускі прадстаўнік².

Пасьля прыезду ў Парыж я пераканаўся, што Масарык дакладна выканаў свае абяцаньні. Падчас майго першага візыту ў Бэнэша ён адразу ж заявіў, што ўжо мае інструкцыю Масарыка ў нашай справе і гатовы аказаць нам усялякую дыпляматычную дапамогу. З Крамаржам палітычнага кантакту я не ўстанавіў, пазнаёміўся зь ім на глебе чыста таварыскай.

Дзякуючы прыхільнаму стаўленьню Масарыка да беларусаў праз колькі гадоў пасьля майго візыту ў яго — ужо пасьля заняпаду нашае незалежніцкае акцыі ў шырокім абсягу — чэхаславацкі ўрад даў палітычны прытулак былым сябрам беларускага ўраду³, а таксама прызначыў каля 150 стыпэндыяў для выпускнікоў беларускіх гімназіяў у Польшчы, бо для іх дзьверы польскіх вышэйшых школаў былі зачыненыя з тае прычыны, што гімназіі ў той час ня мелі публічных правоў. У сталіцы Чэхаславаччыны дасёньня знаходзяцца беларускія дзеячы, якія ані ў Саветах, ані ў Польшчы не маглі б жыць.

Гістарычная даведка

Пасьля 19 лютага 1919 году Старшыня Рады Міністраў БНР Антон Луцкевіч апынуўся ў даволі складанай сытуацыі. У Парыжы ўжо распачала працу мірная канфэрэнцыя, а беларуская дэлегацыя — перш за ўсё дзеля фінансавых цяжкасьцяў — не магла выехаць у сталіцу Францыі. А ехаць на канфэрэнцыю было звышнеабходна, бо толькі праз Парыж пралягаў шлях да прызнаньня Беларускае Народнае Рэспублікі дэ-юрэ.

Паколькі вестак ад пасланых на Ўкраіну беларускіх дэлегатаў не было, абяцаная дапамога ад украінцаў не прыйшла і ехаць у Парыж не выпадала, А.Луцкевіч вырашыў вярнуцца з Горадні, дзе знаходзіўся Ўрад БНР, у Вільню, тым больш што падвіленскія сяляне, якія прывезьлі на сваіх падводах рээмігрантаў, адшукалі яго і паведамілі, што брат Іван чуецца блага.

Зьвесткі пра гэта мы знойдзем і ў дзёньніку А.Луцкевіча, і ў ягоных уласнаручных паказаньнях, дадзеных 30 кастрычніка 1939 году ў папярэднім зьняволеньні.

Праз пару тыдняў у Вільню з Горадні прыехалі кур’еры Міністэрства замежных спраў Аўгіньня Алексючанка і Ўладзіслаў Курбскі ды паведамілі, што ў Горадню тэлефанаваў з Коўна Аляксандар Цьвікевіч і наказаў, каб А.Луцкевіч зараз жа вяртаўся. У Коўна Цьвікевіч трапіў з Украіны праз Бэрлін. З Украіны ў Бэрлін прыехалі і два іншыя сябры Ўраду БНР — Аркадзь Смоліч ды Васіль Захарка. Пасьля гэтае весткі А.Луцкевіч мусіў разьвітацца (як высьветлілася потым, назаўсёды) з сваім братам ды ехаць у Горадню, а адтуль — дачакаўшыся Цьвікевіча — у сталіцу Нямеччыны.

Пра фінансавыя цяжкасьці, якія стварылі беларускаму Ўраду ўрады савецкі й нямецкі, апавядаецца, зноў жа, у Луцкевічавым дзёньніку. Вымушаны два месяцы (з канца сакавіка да канца траўня) сядзець у Бэрліне, Луцкевіч пераканаўся, што ніякае “палітыкі” зь нямецкім сацыялістычным урадам зрабіць немагчыма. Не “дастукаўся” ён да гэтага ўраду і празь вядомых нямецкіх дзеячоў — нават праз Карла Каўцкага. Затое нямала друкаваўся, разам з Вальтарам Егерам рыхтаваў да выданьня кніжку “Weissruthenien. Land, Bewohner, Geschichte, Volkswirtschaft, Kultur, Dichtung”.

У сваіх уласнаручных паказаньнях А. Луцкевіч паведамляе, што з Бэрліна езьдзіў у Прагу — да Томаша Гарыга Масарыка — і што Прэзыдэнт Чэхаславаччыны “вельмі спагадліва паставіўся да беларусаў”. Лідэр чэхаславацкае дзяржавы, пісаў Луцкевіч, даў даручэньне міністру замежных справаў Эдварду Бэнэшу наколькі магчыма дапамагаць у Парыжы дэлегацыі БНР. Тады ж адбылося фактычнае прызнаньне Прэзыдэнтам Чэхаславацкай Рэспублікі Беларускае Народнае Рэспублікі. Было дамоўлена, што прадстаўнік чэхаславацкага ўраду прыедзе ў сталіцу Беларусі пры павароце туды Беларускага Ўраду. Пра гэта А. Луцкевіч пісаў Старшыні Рады БНР Язэпу Лёсіку (гл.: Архівы БНР (т.І, кн.1, с.462—466 ); газ. “Беларусь” за 2 лістап. 1919 г.). Ня выключана, што чэхаславацкі прадстаўнік зьявіўся б у Менску, калі б Урад БНР кантраляваў тэрыторыю й сытуацыю хоць бы ў частцы краіны.

Такім чынам, зьвесткі, якія ўтрымліваюцца ўва ўспамінах А.Луцкевіча, пацьвярджаюцца й іншымі крыніцамі. Калі захаваліся ў парадку дакумэнты Праскага Граду, можна было б высьветліць, якога чысла адбылася гутарка А.Луцкевіча і Т.Г.Масарыка.

На жаль, у сваіх успамінах А. Луцкевіч не паказаў, як была дасягнутая дамова з чэхаславацкімі ўладамі пра навучаньне беларусаў у вышэйшых школах Чэхіі.

Успаміны А.Луцкевіча былі надрукаваныя ў тыднёвіку “Przegląd Wileński” (1937, №7) пасьля таго, як прыйшла вестка аб сьмерці Т.Г.Масарыка. Іх публікацыя ў “ARCHE” сталася магчымаю дзякуючы дапамозе сп. Сяргея Дубаўца.
 

Пераклад з польскае і даведка Анатоля Сідарэвіча