4–2003
» да Зьместу «

ЧЭСКІ АЛЬБОМ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Чэскі альбом

Ян Максімюк
   
Чэскі нататнік

---

1

Мне запомніліся некаторыя абразкі і ўражаньні з Прагі ў пачатку студзеня 1998. Выспачкі патоўчанага шкла з бутэлек ад шампанскага на Пляцы Вацлава, пасьля навагодняе ночы 1997/98. Сырое надвор’е з мокрым сьнегападам і даўкім смогам над Старым Местам. Наагул няўцямныя надпісы на крамных шыльдах. Дзівотная чэская гаворка на вуліцы і ў крамах — я ўпершыню пачуў жывую мову, у якой зьвярталі ўвагу ня толькі на націск, але і на даўжыню галосных. Падумалася мне тады пра Гамэра і антычную грэцкую паэзію, у якой — калі верыць маім настаўніцам польскай мовы зь ліцэю — істотным было не рымаваньне, а строга вытрыманая колькасьць кароткіх і доўгіх галосных у радку. У Празе доўгі час мне думалася, што нешта такое мусіць захоўвацца і ў чэскім вершаскладаньні, калі ўжо мова ў чэхаў такая сьпеўная. Тым больш што націск у чэскай мове стаіць на пачатковым складзе, а значыць, магчымасьць рымаваньня ў іх не настолькі аб’ектыўна відавочная, як у беларусаў або палякаў. Аднак у сваіх пасьлейшых пошуках я не знайшоў ніводнага чэскага сылябатанічнага вершыку, у якім аўтар зьвяртаў бы нейкую асаблівую ўвагу на колькасьць кароткіх і доўгіх галосных у радку. Але й бяз гэтага чэская паэзія неяк выкручваецца. Вось адвольны прыклад, зь вершу Віцезслава Нэзвала (1900—1958), паэта куды важнейшага для чэскай літаратуры, чым Яраслаў Сайфарт (1901—1986), ляўрэат Нобэлеўскай прэміі 1984:

(Vitězslav Nezval, Sbohem a šáteček, 1934)

(Чэскія кароткія галосныя: a, e, i, o, u, y; доўгія: á, é, í, ó, ú, ů, ý)

2

У першы прыезд у Прагу мне не ўдалося аформіць працаўладкаваньня на радыё “Свабодная Эўропа” / радыё “Свабода”. Той чалавек, які меўся мяне прымаць на пасаду аналітыка па Польшчы, Беларусі і Ўкраіне, захварэў і не прыляцеў з Вашынгтону. Перапрасіў і паабяцаў сустрэцца празь месяц. Я тыдзень правалэндаўся ў Празе бяз дай справы (да таго — у праваслаўныя Каляды, якія колькі жыву стараўся праводзіць зь сям’ёю). Вярнуўся дахаты ў Беласток у даволі подлым настроі. Пасада “канвэернага” перакладчыка постсавецкіх мас-мэдыяў у амэрыканскай урадавай службе FBIS (Foreign Broadcast Information Service) у Варшаве, якую я займаў больш за чатыры гады, мне настолькі абрыдла, што я ўжо перад паездкай у Прагу адчуваў сябе на працы ў RFE/RL і ня мог зьмірыцца з думкай, што пэрспэктыва пераезду ў Чэхію можа не ажыцьцявіцца.

Другая паездка ў Прагу, у лютым 1998-га, пачалася ад злавеснага папярэджаньня. На цягнік зь Беластоку, якім я на дасьвецьці ехаў на самалёт з Варшавы ў Прагу, дзесьці ў палове дарогі зваліўся слуп электраперадачы, і хвосткі ўдар разарванага дроту раструшчыў акно майго купэ, абсыпаючы мяне і яшчэ некага, прыкархулага, як і я, клубам электрычных іскраў і шклянога друзу. Мяне нават не драпанула, але мне запомніўся мой прымхлівы перапуд — гэта быў другі выразны знак лёсу (першым была хвароба майго патэнцыяльнага працадаўцы месяц раней), што мне трэба заставацца ў Беластоку і нікуды ня рыпацца. Цягнік прастаяў сярод засьнежанай роўнядзі над Бугам некалькі гадзінаў, і я спазьніўся на свой самалёт (наступны папераджальны знак, безумоўна). Я распусьціў ладную кучу грошай, вызвоньваючы з варшаўскага лётнішча ў Прагу, каб перапісаць свой квіток на рэйс увечары. Дабраўся да гатэлю ў чэскай сталіцы недзе каля поўначы, зусім без надзеі, што з гэтае “эскапады” будзе нейкі толк.

Але на другі дзень усё пайшло як ня трэба лепш. Папярэднім разам, калі амэрыканцы прымалі мяне на працу, я правёў паўдня ў віле былога першага сакратара ПАРП Эдварда Герака каля Варшавы (дзе разьмяшчалася варшаўскае бюро FBIS), здаючы экзамен зь перакладу з расейскай, украінскай і беларускай моваў на ангельскую. Нейкага экзамэну я спадзяваўся і ў Празе, аднак нічога падобнага не адбылося. Дырэктар “RFE/RL Communications Division” вядомы саветоляг Пол Гобл запрапанаваў мне пайсьці разам зь ім на ланч у рэстаранчык пры Пляцы Вацлава, дзе мы каля дзьвюх гадзін прагаманілі за півам пра Беларусь і Ўкраіну ў агульнасьці ды Лукашэнку і Кучму ў прыватнасьці. Пад канец тае гамонкі ён сказаў мне, што быў бы рады вітаць мяне на пасадзе аналітыка ў ягоным аддзяленьні. І толькі таго.

Іншая справа, што Гобл раней працаваў у FBIS — ён мне нават сказаў, што плянаваў “экспансію” фірмы ў посткамуністычныя краіны, уключна з стварэньнем бюро ў Варшаве, — а таму, натуральна, яму былі добра вядомыя лінгвістычныя кваліфікацыі перакладчыкаў у гэтай арганізацыі. Да таго, Гобл быў адным зь нешматлікіх амэрыканскіх саветолягаў, які прыдзяляў належную ўвагу гэтак званаму nationality question у Савецкім Саюзе. Ён раней працаваў на розных урадавых пасадах, займаючыся балцкімі праблемамі. (Паколькі Злучаныя Штаты не прызнавалі савецкіх “урадаў” у прыбалтыйскіх рэспубліках, “балцкім пытаньнем” у ЗША можна было займацца афіцыйна, за ўрадавыя грошы.) Такім чынам, яшчэ да распаду Савецкага Саюзу ён добра ўсьведамляў, што, каб зразумець (пост)савецкую сытуацыю, недастаткова глядзець у рот толькі Крамлю і чытаць толькі маскоўскія газэты, але трэба сачыць за окраинами. А таму, калі потым яму ў RFE/RL спатрэбіўся спэцыяліст па Польшчы, Беларусі і Ўкраіне, ён перш за ўсё пачаў шукаць чалавека, які б ведаў ня толькі мовы гэтых краінаў, але, пажадана, таксама іх гісторыю і культуру. Як мне цяпер падаецца, беларус з Польшчы (да таго, зь веданьнем украінскай і расейскай моваў і чатырохгадовым досьведам маніторынгу постсавецкай прэсы) быў яму амаль ідэальнай знаходкай. Нехта мне потым сказаў у радыё, што на гэтую пасаду, якую Гобл запрапанаваў мне ў праскай гасподзе, напісалі заяўкі больш за 160 чалавек, уключна з такімі, што мелі прафэсарскія тытулы.

У 1998-м яшчэ не было ясна, ці RFE/RL не зачыняць пад канец 1999 або ў 2000, паколькі дзейны амэрыканскі закон прадбачваў урадавую датацыю для Радыё толькі да канца мінулага стагодзьдзя. Таму сэнс існаваньня “RFE/RL Communications Division”, куды мяне прынялі на працу, быў яшчэ і ў тым, каб Радыё, праз свае англамоўныя публікацыі ў Інтэрнэце і ўдзел сваіх аналітыкаў у міжнародных канфэрэнцыях, “загучала” і ў заходнім кірунку, даказваючы ўсім зацікаўленым, уключна з амэрыканскімі кангрэсмэнамі, што яго місія ня скончылася з канцом “халоднай вайны”. Мяркуючы з таго, што Радыё ўсё яшчэ існуе, мой аналітычны аддзел выканаў сваё заданьне няблага (у кожным разе, мне хочацца думаць, што ў далейшым існаваньні Радыё ёсьць і дробка мае заслугі).

Што тычылася польскай службы RFE/RL, дык яна была незаўважна закрытая ўжо ў 1993 ці 1994 годзе, не выклікаючы ні ў кога пярэчаньня што да апраўданасьці гэтага кроку. Паколькі ж доступ да свабоднай інфармацыі ў Беларусі і Ўкраіне заставаўся па-ранейшаму цяжкі, ніхто пакуль не зьбіраўся зачыняць беларускай і ўкраінскай службаў. Улічваючы тое, што таксама цяжкі быў і застаецца доступ да непрадузятай інфармацыі пра Беларусь і Ўкраіну на Захадзе, я, як аўтар кароткіх паведамленьняў пра гэтыя краіны ў RFE/RL Newsline (http://www.rferl.org/newsline/) і даўжэйшых кавалкаў у RFE/RL Poland, Belarus, and Ukraine Report (http://www.rferl.org/pbureport/), і да сёньня маю працы пад завязку.

Карацей, дзеля таго каб уважліва прыглядацца да чэхаў ды іхных справаў, у мяне няма шмат часу. Дэмаграфічныя суадносіны выразна ня ў іхную карысьць: з аднаго боку я маю амаль 100 мільёнаў палякаў, украінцаў і беларусаў, пра якіх мне штодня трэба ўведаць усё істотнае, што зь імі адбылося, а з другога — усяго толькі 10 мільёнаў някідкага народу, у якога ўсё йдзе “спакойненька й памаленьку”. Таму прыведзеныя далей зацемачкі наконт майго чэскага досьведу даволі абмежаваныя ў шырыні і ня надта каб глыбокія. Але мне хочацца спадзявацца, што сьведчаньні нават самага нягеглага сьведкі ўсё ж больш дарэчы, чым канстатацыі нават самага выдатнага багеміста, калі такому не пашчасьціла пажыць сярод чэхаў даўжэйшы час. Таму я й без асаблівай няёмкасьці прапаную гэтыя нататкі чытачом “ARCHE”.

3

У Празе я не адчуў аніякай “сярэднеэўрапейскай атмасфэры”. Гэта ў першую чаргу спозьнены адказ Ігару Бабкову, які калісьці ў тэлефанічнай размове запытаўся зь Менску, ці тут у Празе ня пахне Сярэдняй Эўропай. Потым я неяк забыўся патэлефанаваць яму і адказаць. Магчыма, я ня ўсюды прынюхваўся, але там, дзе сунуў нос, я нічога асаблівага ня вынюхаў.

У Ігара Бабкова ў пэрыяд “Фрагмэнтаў” была ідэфікс, зьвязаная з культуралягічным топасам “Сярэдняй Эўропы”, якую ён, відавочна, пераняў ад Мілана Кундэры. Маўляў, з аднаго боку — Захад, з другога — Расея, але ёсьць яшчэ і нешта асобнае пасярэдзіне. Гэтае паймо “Сярэдняй Эўропы” было даволі ёмістае і ахінала — прынамсі ў бабкоўскіх “Фрагмэнтах” — як Менск і Львоў з аднаго боку, так і Скоп’е з другога (ці, можа, трэцяга).

Мілан Кундэра канчаткова выбраў Захад — і тапалягічна, і культуралягічна (кінуўшы чэскую мову дзеля францускай). Ягоныя суродзічы ў Чэхіі таксама выбіраюць Захад, нават калі яны аддаюць перавагу не францускай, а ангельскай ці нямецкай мовам. Звычайныя чэхі ня надта каб цікавіліся сваімі сярэднеэўрапейскімі таварышамі па нядолі з былога сацлягеру і тым, як ім жывецца, — іх болей займае свой уласны садочак (zahrádka). У гэтым уцэнтраваньні на саміх сябе чэхі мне нагадваюць амэрыканцаў. Гадоў 12 таму я прынагодна запытаўся ў аднаго кіроўцы вялізнага грузавіка ў Пэнсыльваніі, ці чуў ён пра такую краіну, што знаходзіцца паміж Польшчай і Расеяй. А як жа, адказаў ён, гэта Югаславія. У Празе я бачыў чэскія кніжкі з мапамі “Сярэдняй Эўропы”, дзе Беларусь падпісана як “Украіна” і vice versa.

Дарэчы, яшчэ пра мапу. Калі тры гады таму я выбіраўся зь сям’ёй на мора ў Харватыю, мне папала ў рукі невялічкая мапа (здаецца, аўстрыйская), што называлася “Сярэдняя Эўропа”. На мапе зьмяшчаліся Чэхія, Славаччына, Аўстрыя, Вугоршчына, Славенія, кавалкі Харватыі ды Босьніі і Герцагавіны, а таксама Галіцыя (польская і ўкраінская). Словам — былая Аўстра-Вугоршчына. Гэта, відаць, і ёсьць тая Сярэдняя Эўропа, якую меў на ўвазе Кундэра. Але ці не прапала яна назаўжды ўжо ў 1918-м, разам з той неверагоднай манархіяй? Застаючыся адно як заваблівы міт на бачынах кніжак Яраслава Гашака, Бруна Шульца, Робэрта Музіля або Гойміта фон Додэрэра?

У кожным разе, мне здаецца, што, жывучы на зломе 1970/80-х у Варшаве, я там больш адчуваў “сярэднеэўрапейскую атмасфэру”, чым цяпер у Празе. Тады я мог у любы дзень знайсьці ў рэпэртуары варшаўскіх кінатэатраў чэхаславацкі або югаслаўскі фільм, а ў варшаўскіх кнігарнях — кучу перакладаў з вугорскіх або баўгарскіх аўтараў. Знайсьці што-небудзь “сярэднеэўрапейскае” ў культурным рэпэртуары Прагі сёньня (за выняткам чэскага, вядома ж) — заданьне амаль невыканальнае.

На Пляцы Вацлава ёсьць некалькі кіёскаў зь міжнароднай прэсай. Паспрабуйце тут купіць нейкую польскую або мадзярскую газэту. Ды што я кажу — мадзярскую! Паспрабуйце купіць аўстрыйскую ці хоць бы славацкую!!! Nix! Neni! Вось вам і Сярэдняя Эўропа, psiakrew! Затое тут заўсёды можна набыць бяз клопату тры нідэрляндзкія штодзённыя газэты, адну турэцкую, дзьве арабскія... К чему это?

Праз 100 гадоў тут будзе чуваць толькі кітайская мова, аднойчы сказаў мне мой калега-аналітык Раман Кучынскі, які служыў у амэрыканскай арміі ў Віетнаме. Гэта — як рэпліка на маю заўвагу, што ў цэнтры Прагі амаль не чуваць славянскіх моваў і не відаць славянскіх антрапалягічных тыпаў.

Закругляючы тэму Сярэдняй Эўропы, я хачу сказаць, што найбольш сярэднеэўрапейскай імпрэзай, у якой мне давялося ўдзельнічаць у Празе, быў канцэрт у адным з музычных клюбаў, на які мяне з жонкай намовіў Сяргей Шупа, аматар лінгвістычных і этнамузычных пернасьцяў. Сьпявала дзеўка, у чыім генафондзе, паводле Шупы, прысутнічала сама менш палова Сярэдняй Эўропы, а падыгрывала ёй чэская капэла. Дзеўка, якая перанеслася ў Прагу ці то зь Любляны, ці то з Заграбу, сьпявала басановы і самбы. Па-партугальску (Шупа казаў, што гэта было па-бразыльску).

4

У Польшчы я так і не дапяў як сьлед, што сабою ўяўляе Багуміл Грабал. Прачытаў адну ці дзьве ягоныя рэчы ў польскім перакладзе — не кранула. Паглядзеў фільм Іржы Мэнцэла паводле Грабалавых “Цягнікоў пад пільным наглядам” — гэта было нашмат лепшае за пераклады, але колькі там было заслугі пісьменьніка, а колькі — рэжысэра і актораў, вырашыць цяжка. А вось першая Грабалава рэч, якая мне трапілася ў Празе, калі я ўжо сяк-так стаў чытаць па-чэску, зрабіла на мяне ашаламляльнае ўражаньне. Была гэта навэла пад дзівотнай назвай “Taneční hodiny pro starší a pokročilé”, якую я потым зьбеларусіў для “Правінцыі” пад не зусім каб адэкватным арыгіналу, але, як мяркую, ня менш дзівотным загалоўкам “Танцавальныя гадзіны для старэйшых і спрактыкаваных”.

Безумоўна, пры першым сутыкненьні з гэтым Грабалавым опусам чалавеку адразу прыходзіць на думку маналёг Молі Блюм у заключным эпізодзе “Ўліса” Джэймза Джойза. І тут, і там мы маем дачыненьне з маналёгам аднае асобы — у Грабала як “гаварун” выступае ягоны дзядзька Пэпін. І тут, і там мы таксама маем дачыненьне зь нястрымнай плыньню мовы, якая выліваецца “бяз ладу і складу” на шматлікія старонкі. У Джойза няма ніякіх знакаў прыпынку, але ён распадзяляе свой тэкст на некалькі абзацаў; Грабал ставіць коскі, але ўвесь ягоны тэкст ёсьць па сутнасьці адным гіганцкім сказам. Абодва пісьменьнікі пастараліся імітаваць гутарковы стыль ня надта каб адукаванага, але “моцнага ў слове” чалавека. І абодва пісьменьнікі чэрпалі ўзоры такога размоўнага стылю ад рэальных асобаў: Грабал — ад успомненага дзядзькі Пэпіна, Джойз — ад свае жонкі Норы.

Ёсьць адна істотная розьніца паміж “Танцавальнымі гадзінамі для старэйшых і спрактыкаваных” ды маналёгам Молі Блюм. Джойз прыдумаў маналёг свае “Пэнэлёпы” ад пачатку да канца, у той час як Грабал абапёр сваю навэлу на ранейшыя запісы аўтэнтычных маналёгаў дзядзькі Пэпіна. Ужо пасьля публікацыі перакладу “Taneční hodiny pro starší a pokročilé” ў “Правінцыі” я натрапіў у кнігарні на сьвежавыдадзены зборнік тэкстаў Грабала з 1940-х і 1950-х гадоў пад агульным загалоўкам “Schizofrenické evangelium”. У гэтай кніжцы была апублікаваная першапачатковая, “сырая” вэрсія навэлы “Taneční hodiny pro starší a pokročilé”, пад назовам “Utrpení starého Werthera”, якая значна больш верна імітавала і стыль, і зьмест гутарак дзядзькі Пэпіна. Вэрсія гэтая для звычайнага чытача нічым не цікавая, але для літаратурнага крытыка, якога цікавяць суадносіны паміж “жывым голасам” і яго ўвасабленьнем у мастацкім творы, — нешта абсалютна неацэннае, я б сказаў, абавязковае чытаньне. Мяне асабіста параўнаньне гэтых двух тэкстаў “з аднае крыніцы” падмацавала ў перакананьні, што літаратура ёсьць перш за ўсё пошукам нітачкі сэнсу ў шматгалосым і бэссэнсоўным гармідары сьвету.

Дзядзька Пэпін, “Божы вар’ят” з “Танцавальных гадзін для старэйшых і спрактыкаваных”, — архетып наратара ў Грабала. Сам пісьменьнік ужываў у адносінах да такога “апавядальніка з народу” адмыслова прыдуманую назву pábitel, якая ў маёй галаве амаль аўтаматычна пераклалася як байдун. Ролю такіх “байдуноў” выконваюць афіцыянт Дзіця ў бадай ці не найвыдатнейшай рэчы Грабала, рамане “Obsluhoval jsem anglického krále”; макулятуршчык Ганця ў аповесьці “Příliš hlučná samota”; маці пісьменьніка ў навэле “Postřižiny”; жонка пісьменьніка ў “сямейнай трылёгіі” “Svatby v domě”, “Vita nuova” і “Proluky”; сам пісьменьнік у выдатным зборніку “нымбурскіх абразкоў” “Městečko, kde se zastavil čas”.

Важна адзначыць, што Грабал пісаў сваю прозу гутарковым стылем чэскае мовы, які характэрны для Прагі і яе навакольляў. Гэтая “праская” мова, якую чэхі свабодна ўжываюць ня толькі ў нефармальных сямейна-сяброўскіх абставінах, але таксама ў крамах і на вуліцы, выразна адрозьніваецца, як лексычна, так і марфалягічна, ад літаратурнага стандарту, якога навучаюць у школах і ўжываюць у сродках масавай інфармацыі. Грабал, як мала хто з чэскіх пісьменьнікаў, дасягнуў вялізнага аўтэнтызму ў моўнай характарыстыцы сваіх герояў. (З сучасных пісьменьнікаў падобную тактыку скарыстоўвае Яхім Топал, раманы якога “Anděl” і “Sestra” напісаныя на праскай гутарцы і ўключаюць шчодрую дамешку вялікагарадзкіх слэнгаў.)

Сам Грабал з гумарам сьцьвярджаў, што ён набраўся сваіх пісьменьніцкіх ухватак у праскіх гасподах за півам. “Мяне ў гасподзе ўсё страшна інсьпіруе, — я выпісваю грабалаўскую цытату з кнігі сяброўскіх успамінаў пра пісьменьніка. — Я сачу за мовай, на якой людзі тут гавораць. Зь дзяцінства жыцьцё мяне хіліла да чацьвёртага стану, да дзядзькі Пэпіна, да звычайных бедных хлапцоў, афіцыянтак, да народных разумнікаў. Толькі пазьней я пазнаёміўся з інтэлектуаламі, Боўднікам, Бондым, Марыскам, кампазытарамі, мастакамі, адвакатамі. Мне ніколі не прыйшло ў галаву пайсьці пасядзець у Клюбе пісьменьніка на Народнай алеі і паслухаць тую балбатню. Туды я хадзіў толькі калі мусіў. У звычайнай гасподзе я пазнаю, як узбагачваецца мова. Маёй асноўнай мовай ёсьць мова звычайных людзей. Мова гэтых людзей заўсёды папярэднічае мове пісьменьніка”.

Грабал аддаваў шанаваньне чэскаму піву ў праскіх гасподах “U Sojků”, “U Háků”, “U Dvou koček” і, перш за ўсё, “U Zlatého tygra”. Кажуць, нібыта і сёньня Грабалавы сябры зьбіраюцца “U Zlatého tygra” аўторкамі, сядаюць за тым самым сталом, дзе калісьці сядзелі з Грабалам, п’юць плзэньскае піва (“Pilsner Urquell-Plzeňský prazdroj”) і “ўзбагачаюць чэскую мову”. Наагул, аднак, там цяжка знайсьці вольнае месца. Зусім звычайны абразок, калі перад уваходам у гасподу стаяць некалькі чалавек (наагул замежных турыстаў) і чакаюць, ажно нехта звольніць месца. У такіх абставінах наўрад ці можна пасмакаваць “грабалаўскай атмасфэры” “U Zlatého tygra”. Калісьці з Шупам нам удалося ўшчаміцца ў сярэдзіну і выпіць па піву пры адным гаманлівым стале. Але гармідар там быў несусьветны, так што пра літаратуру пагаварыць нам не ўдалося.

Падобнае расчараваньне мне прыйшлося перажыць у іншым “грабалаўскім” месцы — мястэчку Нымбурк, куды мы з жонкай заглянулі позьняй восеньню 2000-га. У Нымбурку Грабал правёў сваё дзяцінства і маладосьць, там ягоны айчым быў кіраўніком і потым дырэктарам мясцовага бровару, які камуністы нацыяналізавалі ў 1949-м. Пра нымбурскія гады сям’і Грабал распавядае ў незвычайна прыгожай, настальгічнай навэлы “Postřižiny” і ў кніжцы апавяданьняў “Městečko, kde se zastavil čas”. Паводле “Падстрыжынаў” Мэнцэл паставіў выдатны фільм, які я паглядзеў ужо разоў 15 у Празе, ня лічачы некалькіх аглядаў у Польшчы.

Аднак сёньняшні Нымбурк моцна расчараваў — у гэтым мястэчку, на жаль, час не спыніўся. Адно, што звонку нагадвала грабалаўскія часы, быў стары мост над Лабай, збудаваны яшчэ перад першай сусьветнай вайной. І адна вулачка, брукаванка, абапал якой стаялі старэнькія дамкі, усё роўна што з Грабалавых расповедаў. Мы з жонкай нейк аўтаматычна павярнулі ў тую вулачку і пасьля двух дзясяткаў крокаў натрапілі на дамок з шыльдачкай “Музэй Багуміла Грабала”. У сярэдзіне аказалася, што там яшчэ знаходзіцца і невялічкі музэй прыроды — у адной залі, на подсьціле зь лісьця, качаўся і вуркатаў маленькі вожык. У залі, прысьвечанай Грабалу, можна было пабачыць адну зь пішучых машынак пісьменьніка і старонкі машынапісу зь ягонымі праўкамі, а таксама шмат фатаграфій і дакумэнтаў з нымбурскага пэрыяду. Запомнілася назва дакумэнту яшчэ з часоў Аўстра-Вугоршчыны, які сьцьвярджаў шлюб ці то Грабалавых маці і айчыма, ці то ягоных дзядоў — “Kopulační list”. Чэская мова і сёньня не перастае мяне зьдзіўляць сваімі лексычнымі вынаходзтвамі.

5

Дзесьці ў пачатку 1990-х па гасподах разам з Грабалам цягалася адна перакладчыца і літаратураведка, якая на падставе таго, што пачула ад пісьменьніка, склала кніжку пад надзьмутай назвай “V rajské zahradě trpkých plodů”. Агульна кажучы, кніжка даволі бесталковая, якая фактычна не адкрывае нічога новага ні пра жыцьцё, ні пра творчасьць Грабала. Пісьменьнік “байдаваў” за півам, выдаючы жаданае за сапраўднае і vice versa, а тая кабета запісвала. Ну й чорт зь ёю. Аднак адна рэч мяне разьятрыла амаль да шаленства, калі я скончыў тую кніжку. У ёй ні разу ня згадваецца, які ж гатунак (гатункі) піва піў, як бы там ні было, найвыдатнейшы чэскі пісьменьнік другой паловы ХХ стагодзьдзя!

Так і бачыш гэтую сцэну: Грабал п’е і байдуе, тая інтэлектуальная лярва, магчыма, таксама пацягвае з кухля, каб занадта не выпадаць з карціны, але ж мордачка ёй крывіцца ад таго паскудзтва, званага півам. Такога паскудзтва, пра якое і ня варта згадваць у інтэлектуальнай кнізе... Каб дзе папала пад руку, дык задушыў бы на месцы!

Да скарбніцы чэскай народнай мудрасьці і заадно нацыянальнай культуры належыць захапленьне Грабала над чэскім півам у гасподзе “Форманка” ў Празе, якое пісьменьнік некалі выказаў “верхняму” (vrchní або vrchní číšník — старшы афіцыянт, у адрозьненьне ад звычайнага číšníka): “Пане верхні, што за красу вы мне прынесьлі ў кухлі! Гэтае піва зь неверагоднай пенай! Гэта ня пена, гэта бітая сьмятана, гэта не сьмятана, гэта схалоджаны пудынг! Пане верхні, гэтая ваша “Форманка” не карчма, гэта не гаспода, а Бэтлеемская капліца, у якой кожны госьць стаецца тым, кім ён бываў або хацеў бы быць; пане верхні, гэтая ваша “Форманка” не карчма, гэтая ваша гаспода — гучная самота, у якой чалавеку сьняцца найлепшыя сны. Пане верхні, Маці Божая, што за красу вы мне прынесьлі ў кухлі!”

(Бэтлеемская капліца — стаіць і цяпер у Празе; шэсьць стагодзьдзяў таму казаў у ёй свае казані вялікі рэлігійны рэфарматар і сьветач чэскай гісторыі Ян Гус. “Гучная самота” — выраз, які Грабал ужываў на акрэсьленьне ўласнай сытуацыі ў камуністычнай Чэхаславаччыне; адзін зь ягоных найбольш вядомых твораў называецца “Příliš hlučná samota”.)

Дык вось, для тае бабы гатунак піва ня меў ніякага значэньня!

Я ня быў у “Форманцы”, а таму ня ведаю, які гатунак піва выклікаў Грабалаў хваласьпеў у той якраз гасподзе. Але “U Zlatého tygra” пісьменьнік піў пільзнэр.

У чэскіх гасподах традыцыйна даюць толькі адзін гатунак (зрэдку два) піва. Гэта, відаць, ня столькі зьвязанае з традыцыяй, колькі зь фінансавай выгадай: бровар адпускае гасподзе разьліўное піва па ніжэйшай цане, калі ведае, што прадавацца там будзе толькі яно.

У праскіх гасподах найчасьцей натрапіце на “Budvar-Budweiser” (бровар у Будзяёвіцах), “Pilsner Urquell-Plzeňský prazdroj” (Плзэнь), “Gambrinus” (Плзэнь), “Staropramen” (Прага), “Radegast” (Носавіцы на паўночнай Мараве), “Velkopopovický Kozel” (Вялікія Попавіцы, на поўдзень ад Прагі), “Krušovice” (Ракаўнік, на захад ад Прагі). Усе яны — вялізныя бровары, якія ў змозе вытрымаць высокі тэхналягічны ўзровень прадукцыі і жорсткую канкурэнцыю на рынку.

Традыцыйна піва аднаго гатунку падаецца ў “дзьвюх вэрсіях” — “desítka” (аб’ём алькаголю прыблізна 4 працэнты) i “dvanáctka” (алькаголю каля 5 працэнтаў). “Дзясятка” і “дванаццатка” абазначаюць вагавы працэнт цукру ў ячменным соладзе, які варыцца ў катлах (гэты паўпрадукт называецца па-чэску sladina). Наагул таксама кожная значная марка піва мае сваю трэцюю вэрсію — “цёмную” (pivo tmavé, černé).

У Чэхіі ёсьць таксама куча малых мясцовых бровараў, піва зь якіх у Празе не пабачыце альбо пабачыце толькі зрэдку. Піва з аднаго такога мясцовага бровару, “Lobkowicz”, я сабе асабліва ўпадабаў. У Празе яго можна дастаць толькі ў некалькіх рэстаранчыках дзесьці на ўскраінах гораду. Аднойчы я і Шупа, якому гэтае піва таксама падышло да смаку, зьезьдзілі ажно ў Высокі Хлумэц, на поўдзень ад Прагі, дзе стаіць бровар княскай сям’і Лобкавіцаў, каб папіць нашага ўлюбёнага напою ў мясцовай гасподзе і закусіць яго мясцовай каўбасой, якая мне крыху нагадала тую, што робяць у нас на Беласточчыне. Гэта была субота, і бровар быў зачынены, так што нам не ўдалося паглядзець, як вараць піва сапраўдныя майстры.

Неяк потым, выведзены з раўнавагі немагчымасьцю дастаць лобкавіцкае піва ў сталіцы, я пазваніў у іхны бровар і запытаўся, ці яны ўвогуле прадаюць яго ў бутэльках. Аказалася, што так, толькі што вялізныя бровары (глядзі вышэй) не дапускаюць іх у крамы ў Празе, а таму іхнае піва прадаецца ў нейкіх дробных крамках, усё роўна што падпольным чынам. У бровары далі мне нумар тэлефону свайго дылера ў Празе, ад якога я дазнаўся, што піва “Lobkowicz” можна набыць у краме на вуліцы Белагорскай, 124! А я ж гэтай вуліцай пяць гадоў ежджу трамваем нумар 22 на працу! Крама мае падвойную назву: NÁPOJE MINERÁLKY i OVOCE ZELENINA. Даволі цяжка здагадацца, што тут можа быць піва. А яно ёсьць, і то якое!

Увогуле, кожнаму беларусу, які апынецца ў Празе, варта было б пад’ехаць з цэнтру на трамваі 22 у бок Белай Гары (Bílá Hora), ня толькі з увагі на піва “Лобкавіц” у краме на Белагорскай, 124. Паміж прыпынкамі “Brusnice” i “Pohořelec”, па левы бок, стаіць помнік Францішку Скарыну.

Каб купіць піва “Лобкавіц” (“Princ”, “Kníže”, “Vévoda”, “Baron”), трэба сысьці на прыпынку “U Kaštanů” і вярнуцца крыху назад.

6

Цягам 90-х чэскія пісьменьнікі-дысыдэнты двух папярэдніх дзесяцігодзьдзяў сышлі ў цень, уступіўшы месца “пад сонцам” ня столькі маладзейшаму пакаленьню калегаў па пяру, колькі перакладам з заходняй (перш за ўсё амэрыканскай) выдавецкай індустрыі, зь яе шматлікімі канькамі (дэтэктывы, жаночыя раманы, fantasy, размаітыя “срылеры” etc.). Сытуацыя, безумоўна, добра вядомая пісьменьнікам і зь іншых посттаталітарных краінаў Цэнтральнай Эўропы.

Ужо ў сярэдзіне 90-х я чуў гучныя галашэньні ў Польшчы, што “сапраўдная літаратура” канае безь дзяржаўнай падтрымкі, прыдушаная псэўдалітаратурным хлудам. Прычым гэткія скаргі паходзілі нярэдка ад пісьменьнікаў, якія ў недалёкім сацыялістычным мінулым лічылі, што якраз дзяржаўная падтрымка забівае “сапраўдную літаратуру”, даючы грошы пераважна палітычна карэктным графаманам.

Крыху падобнае нараканьне я пачуў на літаратурнай сустрэчы з выдатным чэскім празаікам Іванам Клімам, якую наладзіла амэрыканская “International School of Prague”, куды я запісаў сваіх сыноў пасьля пераезду з Польшчы. Кліма тады сказаў, паўжартам-паўсур’ёзна, што ў пасьлякамуністычны пэрыяд чэскі пісьменьнік (былы дысыдэнт) страціў свой грамадзкі ранг маральнага аўтарытэту і наагул перастаў цікавіць людзей. Калісьці, тлумачыў Кліма, пісьменьніка перапынялі людзі на вуліцы і, азіраючыся па бакох, паціху дзяліліся ўражаньнямі ад прачытанага (апублікаванага, вядома ж, нейкім самвыдатам). А цяпер, іранізаваў пісьменьнік, твае кнігі завальваюць паліцы ўва ўсіх кнігарнях краіны, але на вуліцы на цябе не забрэша нават сабака, ня кажучы ўжо пра (не)прыхільнага чытача. Патрапляючы пісьменьніку ў тон, я запытаўся, ці не хацеў бы ён, так бы мовіць, дзеля дабрабыту “сапраўднай літаратуры”, каб вярнуліся таталітарныя часы з цэнзурай і рэпрэсіямі іншадумства. На што Кліма паўабураным голасам адказаў, што свабоду нельга абменьваць на нічый камфорт, нават калі йдзецца пра камфорт маральных аўтарытэтаў грамадзтва.

Калі мне захацелася “разабрацца” ў чэскай літаратуры, я стаў купляць чэскія кніжкі, пачынаючы якраз з былых дысыдэнтаў і/або эмігрантаў — Івана Клімы, Мілана Кундэры, Паўла Когаўта, Ёзафа Шкворацкага, Эгана Гостаўскага, Івана Блатнага. Аднак акрамя “Жарту” Кундэры ніводная іншая кніжка “пазарэжымнага” чэскага пісьменьніка не зрабіла на мне значнейшага ўражаньня. Хваленая-перахваленая “Nesnesitelná lehkost bytí” Кундэры падалася “невыносна лёгкай” і “банальнай” у параўнаньні з “Жартам”. Магчыма, таму, што “Жарт” сваёй галоўнай сюжэтнай лініяй — разьлікам з пэрыядам сталіншчыны — непасрэдна перагукаўся з гісторыяй маёй сям’і (як і галоўны герой у кніжцы Кундэры, адзін мой дзядзька (мамін брат) адбыў вайсковую службу ў “будбаце” як пакараньне за сваё палітычна некарэктнае, “кулацкае” паходжаньне; бабка, як “кулачка”, сядзела паўгоду ў турме ў Беластоку, а дзеда саветы ў 1940-м увогуле турнулі за Ўрал, адкуль ён на Беласточчыну так і не вярнуўся). Магчыма, яшчэ і таму, што дзеля поўнага разуменьня дысыдэнцкае/эмігранцкае літаратуры трэба добрае адчуваньне палітычнага кантэксту, у якім пісалася і чыталася тая літаратура. А гэтае адчуваньне зь цягам часу незваротна страчваецца. (Мне помніцца напружанасьць, зь якой чыталася “Mała apokalipsa” Тадэвуша Канвіцкага недзе ў 1981-м, у варшаўскія студэнцкія часы; калі ж нядаўна гэтая рэч зьявілася ў беларускім перакладзе, мне нават не парупіла яе пагартаць.) Кожны час, відаць, патрабуе свае літаратуры. А “звышчасавыя” творы — прыкладам, “Сто год адзіноты” Маркеса або “Гоман і ятра” Фолкнэра — зьяўляюцца даволі рэдка.

Што да сучаснай чэскай літаратуры, дык тут, збольшага, пануе сытуацыя агульнай дэзарыентацыі, як і ў іншых постсацыялістычных грамадзтвах. Даўнія карыфэі дажываюць свой век, маладыя яшчэ ня ўзьлезьлі на свае п’едэсталы. Малады плюралізм літаратурнага жыцьця (куча незалежных выдавецтваў і літаратурных пэрыёдыкаў, часта даволі эфэмэрных) ускладняе ацэнку чэскай літаратурнай сцэны для такога чытача-аўтсайдэра, як я, у якога не стае часу, каб пагартаць традыцыйна рэспэктабэльныя “Literární Noviny”, ня кажучы ўжо пра “Revolver Revue” ці нешта іншае. Аднак два прозьвішчы выразна выдзяляюцца з агульнае плыні: Міхал Вівэг (нар. 1962) і згаданы ўжо Яхім Топал (нар. 1962).

Вівэг — адзін зь нешматлікіх чэскіх пісьменьнікаў (разам з Клімам, відаць), які жыве выключна за кошт ганарараў за свае кніжкі. Раней ён быў звычайным настаўнікам чэскай мовы ў Празе, але пасьля публікацыі раману “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” у 1992 годзе стаўся літаратурнай знакамітасьцю, атрымаў працу рэдактара ў вядучым чэскім выдавецтве, а потым увогуле кінуў усялякія пабочныя заняткі і стаў публікаваць кніжкі, у сярэднім адну на год. “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” — іранічна-настальгічная гісторыя (напэўна, аўтабіяграфічная) сям’і правінцыйных чэскіх інтэлігентаў, якая стараецца ператрываць пэрыяд “нармалізацыі”, што настаў пасьля інтэрвэнцыі войскаў Варшаўскай дамовы ў 1968 годзе, стараючыся ня ўвязвацца ў грамадзкае жыцьцё і абараніць сваю прыватнасьць у часы татальнай “зраўняйлаўкі”. Кніга была пасьпяхова экранізаваная (з выдатнай роляй Лібушы Шафранкавай, адной з найлепшых чэскіх акторак) і дачакалася свайго працягу пад загалоўкам “Цудоўныя гады з Клаўсам” у 2002 годзе. Увогуле, кніжкі Вівэга выйшлі ў 10-мільённай Чэхіі ў калясальнай колькасьці 750 000 асобнікаў і былі перакладзеныя амаль на 20 моваў сьвету. Што й казаць, Вівэг — паказальны прыклад фінансавага і чытацкага посьпеху “сапраўднай літаратуры” ў посткамуністычным грамадзтве. Запомнілася таксама вельмі цікавая рэклямная кампанія ягонай кніжкі, што выйшла ў 2001-м, “Román pro ženy”. Раней, на працягу паўгоду, у вагонах праскага мэтро рэгулярна зьяўляліся “аплачаныя абвесткі” ў форме мілосных лістоў аднаго хлопца, які шукаў свае нядаўняе каханкі, што пакінула яго пасьля інтэнсіўнага, але кароткага раману. Апошняя абвестка зьнімала гэтую містыфікацыю, адсылаючы ўсіх зацікаўленых лёсам памянёнай пары да новай кніжкі Вівэга, у якой лісты-абвесткі былі інтэгральнай часткай наратыву.

Вівэг, аднак, не задавальняецца “чыстым апавядальніцтвам” — яму яшчэ рупіць пахваліцца, што ён добра знаёмы зь ёмістым арсэналам постмадэрновых вычварэньняў, зь якога, акрамя правілаў канструкцыі літаратурных гісторый, ён таксама скарыстоўвае правілы іх “дэканструкцыі”. Інакш кажучы, ён прапануе чытачом “гульню ў літаратуру”, не дазваляючы ім забыцца, што яны маюць дачыненьне зь фікцыяй, чыстай выдумкай, містыфікацыяй, падробкай пад рэчаіснасьць. Часам гэткі прыём спрацоўвае няблага, як, прыкладам, у рамане “Выхаваньне дзяўчат у Чэхіі”, пераклад якога друкуецца ў гэтым нумары, — самаіранічным камэнтары да працэсу канструяваньня літаратурнай гісторыі і навучаньня гэтак званаму creative writing. Аднак, акрамя гэтага постмадэрновага балясту, кніжка мае сакавітую фабулу, а таму яна цалкам цікавая і для “непостмадэрновых” чытачоў (дарэчы, яна таксама была экранізаваная, хоць і зь меншым посьпехам, чым “Цудоўныя гады сабаку пад хвост”). Але апошні раман Вівэга, “Případ nevěrné Kláry” (2003), паказвае, у якую пастку можа зацягнуць празьмернае захапленьне “гульнёй у літаратуру”. “Případ nevěrné Kláry” ўяўляе сабою імітацыю “сапраўднай літаратуры” пад дэтэктыў. Сама дэтэктыўная фабула даволі займальная для чытаньня — я прачытаў 250 старонак за два “прылягі”, калі быў прастудзіўся і два дні праваляўся ў ложку. Аднак жа акрамя гэтай дэтэктыўнай гісторыі мне нічога больш не запомнілася. Папяровыя пэрсанажы (якіх аўтар “дэканструяваў” пад канец аповеду) не выклікаюць, кажучы па-талстоўску, ніякага “суперажываньня”, а таму да гэтай “сапраўднай літаратуры” прападае ў чытача ўсякая цікаўнасьць адразу пасьля прачытаньня, як у выпадку зусім звычайнага дэтэктыву. На трэці дзень я ўжо назусім забыўся, як зваўся галоўны герой кніжкі Вівэга, ня кажучы пра другарадных пэрсанажаў (адну Клару выратоўвае ад татальнага забыцьця загаловак кніжкі).

Забыцьцё, па-мойму, не пагражае кніжцы Яхіма Топала “Anděl” (1995) — “наркатычнай фантасмагорыі” пра ўжо зьніклы сьвет праскага кварталу Сьміхаў, які існаваў недзе на зыходзе 80-х. Кніжку нельга распавесьці нават прыблізна — ня толькі з увагі на абрывістасьць наратыву, распадзеленага на кароткія абразкі-відзяжы, што ўзьнікаюць у мозгу наркамана (галоўнага героя), але і з увагі на своеасаблівую мову, на якой яна напісана. Пасьля Грабала Топал уяўляецца найбольш радыкальным чэскім пісьменьнікам у справе пасьлядоўнага і мастацка абгрунтаванага выкарыстаньня “нелітаратурнай” гутарковай мовы. У Топала — гэта гарадзкія арго наркаманаў, прастытутак, зладзеяў, шулераў, цыганоў і чорт ведае каго яшчэ. Пра такую кніжку, як “Anděl”, трэ было б распавядаць або на мове, на якой яна напісана (то бок на “топалаўска-чэскай”), або канструяваць адмысловы пераклад, на што спатрэбілася б шмат часу і моўнай вынаходлівасьці. Пра гэтую кніжку мне часта думаецца; я напэўна вазьмуся яе перачытваць.

І ў мяне яшчэ стаіць на паліцы Топалава “Sestra” (1994) — гарадзкі раман на 450 старонках, зь якіх я прачытаў недзе 10 у кнігарні, калі знайшоў гэтую кніжку, і ўжо гады два чакаю адпаведнага моманту (мабыць, нейкай працяглай прастуды з ускладненьнямі), каб пачаць яе чытаць па-сапраўднаму. Чаго толькі вартая сама цэнтральная мэтафара Топалавай творчасьці: любоў — сястра жыцьця?

На Вівэгу і Топалу практычна вычэрпваецца маё знаёмства з сучаснай чэскай літаратурай. Я быў зрабіў яшчэ адно намаганьне ў гэтым кірунку, але ня надта каб пасьпяховае. Недзе ў пачатку гэтага году я падслухаў просьбу аднае кабеты ў праскай кнігарні, каб ёй прадалі сьвежавыдадзеную кніжку, пра якую ўсе цяпер гавораць, што яна вельмі добрая. Я падгледзеў, што за кніжку ўзяла тая кабета, і ў іншай кнігарні купіў асобнік сабе. Хто ж ня хоча мець таго, пра што ўсе гавораць, быццам яно вельмі добрае? Кніжку напісала ўсяго 23-гадовая студэнтка культуралёгіі і мангалістыкі Карлавага ўнівэрсытэту пасьля двухгадовага побыту ў Манголіі. Паколькі ў кніжцы было аж густа ад мангольскіх словаў, я ня змог учытацца ў яе як сьлед — з таго, што да мяне дайшло пасьля хаатычнага гартаньня туды-сюды, вынікла, што кніжка ўяўляе сабою нешта накшталт споведзі мангольскай прастытуткі ад першай асобы адзіночнага ліку! О бляха-муха! Кніжка цяпер стаіць на маёй паліцы сярод іншых непрачытаных чэскіх кніжак і чакае няведама якога часу. Калі каму цікава, аўтарка называецца Petra Hůlová. Я, напэўна, куплю ейную наступную кніжку. Спадзяюся, гэта будзе не пра Манголію.

Мой улюбёны Яхім Топал таксама пабываў у Манголіі. У інтэрвію, якое апублікаваў “Revue Labyrint” за 2001 год, Топал сказаў нешта, што змусіла мяне глянуць глыбей у чэска-мангольскія кантакты і літаратурныя перагукі. Аказваецца, у камуністычны час Чэхаславаччына прыняла і навучыла недзе пад 15 000 мангольскіх студэнтаў (гэткая чэская спэцыялізацыя ў рамках дапамогі братнім сацыялістычным каганатам). Зразумела, усе гэтыя мангольскія магістры вярнуліся на радзіму ня пасьвіць вярблюды, а заняць добрыя, грашавітыя пасады ўва Ўлан-Батары. Дык вось, Топал сказаў “Revue Labyrint”, што ў начных рэстаранах і клюбах Улан-Батару ён пачуваўся амаль як дома ў Празе, таму што бальшыня тамтэйшых наведнікаў зусім нязмушана размаўляла зь ім па-чэску.

Ну й каб ужо закончыць гэты цяг мангольскіх асацыяцый. Праскі часопіс “Revue Labirynt” (гадавік, з падназовам “Časopis pro kulturu”) займеў пэўны ўплыў і на беларускую культуру. Ён належыць да ўлюбёных чытаньняў (ці, лепш сказаць, гартаньняў) галоўнага рэдактара “Правінцыі” (у прыватнасьці, майго брата Аляксандра). Калі справа выданьня першага нумару “Правінцыі” падыходзіла да фіналу і нам не ўдалося запэўніць да супрацоўніцтва Лёніка Тарасэвіча пры мастацкім афармленьні часопісу, мы апынуліся ў скрутнай сытуацыі. Было цьвёрда пастаноўлена, што сваім вонкавым выглядам “Правінцыя” мае рэзка адцурацца ад 80 гадоў савецкай традыцыі афармленьня беларускіх часопісаў (ад якой, на жаль, так і не адвязаліся цяперашнія, нават з грунту несавецкія, беларускія пэрыёдыкі). А таму што адпаведнага мастака ў нас не аказалася, я закупіў стос розных чэскіх часопісаў і паслаў іх брату (ён жа і тэхнічны рэдактар “Правінцыі”) дзеля натхненьня. “Revue Labyrint” прыпаў яму надзвычайна да густу, і ён “у агульных рысах” перанёс у “Правінцыю” ня толькі макетаваньне і фармат чэскага гадавіка ды вёрстку тэксту ў дзьве калёнкі на бачыне, але таксама, як здаецца, яго таямнічую падвойную нумарацыю. Пачынаючы з 1999-га, я рэгулярна купляю “Revue Labyrint” і перадаю яго брату ў Беласток. “Правінцыі” засталося яшчэ ўвесьці каляровыя рэпрадукцыі ў сярэдзіну і больш апэратыўна рэагаваць перакладамі на выдавецкія навінкі ў сьвеце, як слушна заўважыла наша перакладчыца Хрысьціна Граматовіч, якой у Празе я паказваў “Revue Labyrint” і тлумачыў яго ролю ў эстэтычнай самаадукацыі беластоцкіх рэдактараў...

6.1 (Ladislav Fuks)

Значыць, каб было зусім ясна: мне нашмат больш падабаюцца чэскія “падрэжымныя” пісьменьнікі, кшталту Грабала, чым “антырэжымныя” Кундэра з Клімам. Хоць з Грабалам сытуацыя не зусім ясная. З аднаго боку, ён публікаваўся ў дзяржаўных выдавецтвах пасьля 1968-га і не падпісаў “Хартыі’77”, але з другога — шмат ягоных твораў выйшла за камуністычным рэжымам толькі ў самвыдатах (напрыклад, “Něžný barbar”, “Příliš hlučná samota”, “Obsluhoval jsem anglického krále”). Чытачы, якія спачатку былі адхіснуліся ад пісьменьніка і нават публічна выкідалі ягоныя кніжкі ў сьмецьце, зь цягам часу прабачылі Грабалу ягоную палітычную бесхрыбетнасьць і зноў палюбілі ягоную творчасьць.

А вось з Ладзіславам Фуксам (1923—1994), які ў маёй прыватнай гіерархіі чэскай літаратуры стаіць цяпер за Грабалам, зусім іншая песьня. Ён быў, што называецца, апорай рэжыму ў літаратурным асяродзьдзі ня толькі з увагі на вернападданчыя артыкулы ў рэжымных газэтах, але таксама як творца. У 1970-я, у разгар “нармалізацыі”, Фукс апублікаваў два раманы пад яўна палітычны заказ: адзін пра ўхваленьне палітычнага рэжыму пасьля пераняцьця ўлады камуністамі ў Чэхаславаччыне ў 1948-м, другі пра дзяцінства камуністычнага героя Юліюса Фучыка (аўтара кананічнага тэксту чэскіх камуністаў, “Рэпартажу з-пад шыбеніцы”). Ды чорт зь імі, гэтымі раманамі. Ніхто іх з таго часу не перавыдаваў і, як спадзяюся, ня будзе перавыдаваць. Значэньне Фукса ў літаратуры вызначаецца кніжкамі, якія ён напісаў да і пасьля гэтых двух раманаў.

Фукс, у адрозьненьне ад плябея Грабала, паходзіў з сацыяльнай эліты: ён нарадзіўся ў сям’і высокапастаўленага афіцэра праскай паліцыі. Вывучаў філязофію, псыхалёгію, пэдагогіку і гісторыю мастацтва ў Карлавым унівэрсытэце. Доўгі час працаваў як гісторык мастацтва ў Нацыянальнай галерэі. Дэбютаваў пазнавата, апавяданьнямі ў часопісах, пад канец 1950-х. Славу здабыў сваім першым раманам, “Pan Theodor Mundstock” (1963), пра дробнага жыдоўскага канцылярыста, які ўзяўся перамагаць свой страх перад вывазам у канцэнтрацыйны лягер абсурдна пэдантычнай сыстэмай падрыхтоўкі да гэтага вывазу. Іронія лёсу не дазволіла яму ажыцьцявіць сваю сыстэму да канца — атрымаўшы позву аб вывазе, Мундшток выпадкова трапіў пад колы вайсковага нямецкага грузавіка. “Pan Theodor Mundstock” меў вялізарны міжнародны розгалас і быў адразу перакладзены на дзясятак моваў, перш за ўсё дзякуючы жыдоўскім асяродзьдзям, якія парупіліся разрэклямаваць гэты выдатны твор пра Халакост, напісаны, што выразна падкрэсьлівалася, нежыдоўскім аўтарам. (Кажуць, нібыта Раман Паланскі меркаваў паставіць фільм паводле гэтага раману Фукса, але потым чамусьці перадумаў. Амаль праз 40 гадоў, гэты польскі рэжысэр жыдоўскага паходжаньня і сусьветнага маштабу зьняў “Піяніста”, падобную да Фуксавай аповесьць пра выжываньне жыда ў часы нацысцкай акупацыі.)

“Pan Theodor Mundstock”, якога я ўрэшце знайшоў у праскага букініста пасьля двухгадовых пошукаў, не зрабіў на мяне асаблівага ўражаньня. Праўду кажучы, я нават не дачытаў кніжкі да канца. Нешта такое сабе... даволі пасярэдняе... У 1964-м Фукс апублікаваў зборнік апавяданьняў “Mí černovlasí bratři” пра сваіх школьных жыдоўскіх сяброў з часоў нацысцкага Пратэктарату Чэхіі і Маравы. А ў 1966-м выйшаў выразна аўтабіяграфічны раман — першы opus magnum Фукса — пад назовам “Variace pro temnou strunu”. Фактычна, пасьля гэтай кніжкі Фукс мог бы нічога больш не пісаць, а і так займеў бы пачэснае месца ў чэскай літаратуры.

“Variace pro temnou strunu” (у польскім перакладзе, які я прачытаў недзе ў сярэдзіне 1970-х, кніжка называлася “Wariacje na najniższej strunie”) — гэта вытанчаны аповед пра дасьпяваньне звышуражлівага хлопца Міхала ў сям’і высокага паліцыйнага ўрадніка ў Празе 1930-х гадоў. Кніжка, якая мяшае яву і сон, рэчаіснасьць і мрою, пакідае несьціральнае ўражаньне нейкай недасказанасьці, невымоўнай таямніцы. Якой — гэтае веданьне прыйшло да мяне толькі ў Празе, калі я прачытаў артыкул пра Ладзіслава Фукса ў штотыднёвым дадатку да газэты “Mladá fronta Dnes”.

Аказваецца, Фукс быў гомасэксуалістам і з гэтай прычыны цярпеў неафіцыйны астракізм у пісьменьніцкім асяродзьдзі, які значна ўзмацніўся пасьля Фуксавай падтрымкі рэжыму ў пэрыяд “нармалізацыі”. У 1960-я ці 1970-я гомасэксуалізм у краінах сацлягеру заставаўся цалкам у паласе сацыяльнага асуджэньня як “вычварэнства”. Таму й ня трэба занадта зьдзіўляцца, што ў 1964 годзе, пасьля сусьветнага посьпеху свайго першага раману “Pan Theodor Mundstock”, Фукс спрабаваў “нармалізаваць” сваё прыватнае жыцьцё жаніцьбай з італьянскай арыстакраткай, гідам ягонага падарожжа па Італіі і наведваньня італьянскіх унівэрсытэтаў у 1964-м, нейкай Джуліянай Ліміці. Шлюб у базыліцы ў Міляне быў вельмі пышнай міжнароднай імпрэзай, віншаваньні надышлі як ад папы, так і першага сакратара Італьянскай кампартыі. Што сталася потым, ніхто дакладна ня ведае. Паводле спомненага артыкулу ў дадатку да “Mladá fronta Dnes”, Фукс даў драла ў самы апошні момант, ад ложа, у якім чакала ўцехаў сужонства ягоная выбраньніца. Уцёкі Фукса ад жонкі з Італіі ў Чэхаславакію спарадзілі агромністы дыпляматычны скандал і зрабілі Фукса, што зусім зразумела, аб’ектам шматлікіх анэкдотаў у Празе. Вянчаньне ў Італіі было для Фукса настолькі траўматычным перажываньнем, што ён пазьней зьнішчыў усе захаваныя здымкі Джуліяны і ні словам не абмовіўся аб ёй у аб’ёмістай (амаль 500 старонак) кнізе сваіх успамінаў, якую сьпісаў у 1993-м ягоны літаратурны сакратар і асыстэнт Іржы Тушл. (Тушл згадаў гомасэксуалізм Фукса і ягоную жаніцьбу ў Італіі ў неаўтарызаваных камэнтарах-“інтэрмэццах” да ўспамінаў, якія выйшлі ўжо па сьмерці пісьменьніка.)

Потым жыцьцё Фукса афіцыйна вызначалі адно выданьні ягоных чарговых раманаў. “Spalovač mrtvol” (1967) стаўся абавязковым чытаньнем у чэскай сярэдняй школе (у 1968-м славацкі рэжысэр Юрай Герц паставіў неблагі фільм паводле гэтай змрочна-панурай кнігі Фукса). У 1971-м выйшаў “Příběh kriminálního rady” (дэтэктыў, які абыгрывае псыхалягічна-фабулярную схему, закладзеную ў “Variace pro temnou strunu”), а ў 1972-м — “Myši Natalie Mooshabrové” (своеасаблівая “кніга жахаў”). У 1983 годзе выйшаў апошні твор Фукса і заадно ягоны другі opus magnum — панарамічны раман “Vévodkyně a kuchařka” (“Княгіня і кухарка”), пра Аўстра-Вугорскую манархію на схіле ХІХ стагодзьдзя, сузіраную вачыма арыстакраткі з даволі складаным прозьвішчам Sophia la Talliére d’Hayguéres.

Потым Фукс пражыў 10 гадоў у самоце і забыцьці, так і ня ўцяміўшы да канца, паводле сьведчаньняў сваіх сучасьнікаў, значнасьці гістарычнага пералому, які адбыўся ў ягонай краіне ў 1989/90. Але гэта ня так ужо істотна. Ладзіслаў Фукс, паводле майго перакананьня, пакінуў такі сьлед у чэскай літаратуры, якога ня змогуць ігнараваць ніякія рэжымы. У 1994-м выйшла перавыданьне “Myši Natalie Mooshabrové”, а сёлета — “Spalovač mrtvol”. Я ня трачу надзеі, што неўзабаве перавыдадуць “Variace pro temnou strunu”, якую мне рупіць прачытаць па-чэску з часу, як я апынуўся ў Празе. А пакуль — я чытаю па кавалачку і насалоджваюся таўшчэзным томам “Vévodkyně a kuchařka”, які жонка знайшла ў букініста летась...

7

Хацелася б закончыць гэтыя занатоўкі нечым лёгкім, лягчэйшым нават за чэскае піва. А што можа быць лягчэйшым за піва, калі не віно? Піва наагул прытупляе чалавека; яно добрае, каб зьняць стрэс пасьля працоўнага дня і вярнуцца дахаты ў мірным настроі. (Мая жонка яшчэ дадае, абапіраючыся на пяцігадовыя назіраньні за чэскімі асобенямі мужчынскага полу, што піва вытварае “піўны зьвіс” у чалавека, гэта значыць выдатны трыбух, які мае тэндэнцыю зьвісаць уніз, згодна зь сілай зямнога прыцягненьня.) А віно “падкручвае” актыўнасьць чалавека і прасьвятляе ягоныя мазгі, прынамсі першыя два келіхі, недзе пад паўбутэлькі... Далей бывае па-рознаму. Ды ўсё ж мне — чалавеку з “усходнеэўрапейскай праваслаўнай цывілізацыі самагонкі” — было цікава і дзікавата назіраць у Празе амаль поўную адсутнасьць агрэсіі ў тутэйшых выпівохаў. Ці не таму чэхі менш агрэсіўныя, што яны ўпадабалі піва і віно больш за віскі?

Чэскае віно досыць паганае ў параўнаньні з прадукцыяй іншых “вінаградных” краінаў. Аднак у большасьці праскіх рэстаранаў, калі вы замовіце бутэльку віна, афіцыянт прынясе яе вам і адкаркуе ў вашай прысутнасьці, а потым наліе ў келіх дзеля дэгустацыі. Калі скаштуеце і вам не пасмакуе, дык можаце выбраць іншы гатунак. Толькі што чэскіх гатункаў віна ў чэскіх рэстаранах прыблізна два — “Frankovka” і “Svatovavřinecké” з чырвоных ды “Veltlinské Zelené” і “Müller-Thurgau” зь белых. Выбар невялікі, а таму вышэй упамянутая дэгустацыя — ня больш чым пусты рытуал. Усе гэта добра разумеюць, але ўсе выконваюць яго. “Wofür, zum Teufel?” — пытаюцца ня толькі немцы.

Рыхтуючыся да напісаньня гэтага тэксту, я яшчэ раз перакаштаваў пад дваццаць гатункаў чэскага віна, каб знайсьці нейкае, якое можна было б без сумневаў рэкамэндаваць чытачом “ARCHE”. Ды ўсё марна. Найлепш у Празе піць аўстралійскае, чылійскае або паўднёваафрыканскае. Праўда, смак чэскага віна залежыць ад гэтак званых акалічнасьцяў. У апошні канцатыдзень верасьня мінулага году я з жонкай ды Кастусь і Тамара Бандарукі (нашы землякі зь Беласточчыны) выбраліся ў Бзэнэц на Мараве, на мясцовае “сьвята віна”. Бзэнэц — невялікае мястэчка, крыху меншае за Гайнаўку ці Бельск. Яно ляжыць у паласе мараўскага вінаградарства і, калі верыць маёй кніжцы пра чэскае вінаробства, ёсьць цэнтрам гэтак званага бзэнэцкага вінаробнага рэгіёну. Ды ўсё гэта малаважна. Істотна, што якраз у Бзэнцы мае свой вінаграднік Ярамір, муж Алены Ціхановіч зь Беларускай службы радыё “Свабода”. У гэтым вінаградніку я ўпершыню пасмакаваў сапраўднага вінаграду (Frankovka), зь якога робіцца віно, і моцна зьдзівіўся, наколькі ён саладзейшы ад фінальнага прадукту, гэта значыць чырвонай сухой “франкоўкі”.

У Бзэнцы ў гэтае сьвята, акрамя маладога віна, можна папіць і “бурчаку” — віннай брагі, паўпрадукту на шляху да шляхетнага віннага напою. Што мы з Кастусём і зрабілі, уволю і ўсмак. А потым назіралі за парадам мясцовага люду на галоўнай вуліцы мястэчка, у гонар бога выпівохаў, Бахуса. Нам, прывыклым адно да першамайскіх шэсьцяў пад ідыёцкія партыйна-дзяржаўныя лёзунгі, было нязвыкла глядзець на людзей, якія публічным шэсьцем услаўлялі хмяльны напой, а не палітычных лідэраў ці праграмы. Я так пранікся сымпатыяй да бзэнэцкіх людзей, што купляў разьліўное віно на кожным латку, які яны ў той дзень паставілі ў сваім мястэчку. Віно ў Бзэнцы смакуе надзвычайна. Жонка мне потым сказала, што паедзем у Бзэнэц і ў наступным годзе, але налета руліць аўто буду я, а дэгуставаць мясцовае віно — яна...

Вось яшчэ што: людзі на Мараве ня толькі аддаюць перавагу віну перад півам, але й літаратурнай мове перад праскім плабейскім дыялектам. Інакш кажучы, яны зусім натуральна гавораць на амаль беззаганнай Oxford Czech, як героі кніжак Ладзіслава Фукса.