5–2003
» да Зьместу «

ВІЛЕНСКАЯ АНТАЛЁГІЯ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

запісы

Вячаслаў Адамчык
Дзённік 1998

---

Заканчэнне. Пачатак у №3 і №4 за 2003 год.

Панядзелак, 3 жніўня 1998 году.

7.20. Нарэшце можна жыць — у кранах з’явілася гарачая вада. Праўда, рыжавая, як з гнілога балота.

Мой абсяг, як у дыпламата ці прадстаўніка місіі ААН, абмежаваны радыусам у 25 км, і выйсці за гэты круг сёлета мне не ўдалося: горад — дача, дача — горад.

Як хацелася б узляцець на пагоркі, каб убачыць панараму знаёмых палёў з жоўтым, бурштынавым аўсом і запалавелым, шархотка-чуйным жытам, што чакае сярпа. Як зманвае затравелая сцежка пад старымі алешынамі і вербамі, што бяжыць крутым берагам над крынічнаю, сцюдзёнаю Ятранкаю.

Я так знябыўся па родным варакомскім кутку. А ён усё аддаляецца ад мяне і ўсё чужэе, зарастаючы новым лесам, дрэвамі, забудоўваючыся новымі хатамі, у якіх ужо гаспадараць свежыя людзі, як называлі ў нас чужога і новага чалавека.

Панядзелак, 10 жніўня 1998 году.

Отшельник. Як перакласці? Пустэльнік? Валацуга? Бадзяга? Цяняецца. Цянетнік?

18.00. Як гнецца ў стрункім трыццацігадовым сасновым падлеску большая ў ім і адзінокая бярэзіна. Тонкія, годныя толькі, можа, на латы ці кроквы сосны калышуцца ўсе разам, як, падняўшыся, балельшчыкі на футбольным стадыёне.

Сярод мройна-трапяткіх бярэзінаў пакалыхваецца і ўпартая елка, але зрэдку, пад большыя парывы ветру.

Адліваючы шоўкам, калышацца, ходзіць хвалямі, як разасланае палотнішча, нізкі ячмень.

На залацістым прыцямнелым аўсе хваляў не відаць, толькі ледзьве прыкметнае мройнае калыханне.

Мужчына, трымаючы ў руцэ складное крэсла, выйшаў з лесу, а за ім выбегла чародка чорных і белых коз.

Вецер нясе сівыя пухкія шарыкі асоту. Над гаем уздымаюцца ластаўкі, дачакаўшыся нарэшце сонца. Дождж перагонамі, ветраны надвячорак нагадваюць пра блізкую ўжо восень. Прыгадалася бабка Магдалена з палачкаю: “Як хмарка набяжыць, так і дожджык”.

Аўторак, 11 жніўня 1998 году.

Каля сотак з сівавата-зялёнаю лапушыстаю капустаю і пажоўклаю бульбаю паходжвае, насунуўшы на лоб кепачку, прыгорблены, як свіны татка, былы кіраўнік звязку літаратараў. У руцэ яго ўжо кіёк пенсіянера, а каля ног — калматы з белаю грываю колі, вартаўнік дачы.

Наша памылка ў тым, што смерць мы бачым толькі (лишь) перад сабою, а яна ж значнаю сваёю часцінаю — ужо ззаду. Тое, што мы перажылі, — ужо ёсць набытак.

Серада, 12 жніўня 1998 году.

9.00. Месяц, як купал белага парашута, на светла-блакітным небе між двума дубамі. Сухі, але трохі сцюдзёны вецер з поўначы, з нашага азярца.

Калыханне, як шоўку, спалавелага ячменю. Залацісты авёс укрыў гарбаты грудок перад зялёным, нібы ўспененым лесам з зубкамі крыжаватых елак, над якім завісла (усплыла) першая белая пеністая хмарка. Трапяткі, раскалыханы ветрам сад.

Гарыць, адчуўшы сонца і раскалыхаўшы разеткі кветак, аранжавы кракос.

Цяжкі, непатрэбны ў гэтым мілым, прытомленым ранку гул самалёта.

У гародах з-пад шурпатага і вялікага, як паднос, лісця ўжо вызіраюць доўгія, нібы парасяты, паласатыя гарбузы.

Ноччу — бясконцыя хваробы: галава, жывот, сэрца. Страшныя сны, ад якіх раз за разам прачынаўся і шукаў таблеткі. Але яны не ратавалі.

Дзённікі Караткевіча, знойдзеныя ў стосе вырваных часопісных лістоў, наіўныя, нібы ў школьніка, з доляй нейкага фантазёрства: “…пісаў ліст у ААН. Сёння Адамчык забраў яго”.

Помніцца, ён аднойчы сказаў мне, калі дачуўся, што я паеду ў Нью-Ёрк на XXXVIII сесію Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў: “Я напішу заяву на імя старшыні. Ты перадасі яе?”

“Перадам”, — сказаў я.

Але заявы я ўсё ж не дачакаўся і перад ад’ездам, у пачатку верасня, зайшоў да яго ў кватэру.

“Я перадумаў. Іншым разам…” — зніякавела і нават трохі збянтэжана адказаў ён.

Але гэта было ў 1983 годзе. Чаму гутарка ідзе ў 1982 годзе, мне не зразумела. Хто пераблытаў — публікатары ці сам Караткевіч? І ці быў, зрэшты, напісаны той ліст?

Як і астатняя частка “Каласоў”, пра якую не раз, асабліва пад чарку, гаварылася: “Нарэшце бяруся за “Каласы”.

Але здароўя, творчай моцы на іх ужо не засталося.

З яго біла, бурліла [срэбным] фантанам дзіцячая выдумка, [уздымала перлавым] наіўная фантазія. Ён, як дзіця, любіў неверагоднае: “Ты ведаеш, Чэсь, учора мы ездзілі ў Налібакі па грыбы. На лясной дарозе натрапілі на асінае гняздо. Яно так узарвалася, што задняе аўтобуснае кола разляцелася ўшчэнт”.

“Ну, Валодзя, як ты і жывы застаўся пасля хірасімскага ўзрыву асовага/асінага гнязда”, — засмяяўся я.

“Ты ксёндз, ты адносішся да ўсяго з недаверам”.

І [як] кожны раз, закрыўдаваў. Я заўсёды падсміхваўся з яго гіпербалічных неверагодных параўнанняў і выдумак: “сабака быў вялікі, як Брыль”, “Пшыркоў — гэта ж прыгонны майго дзеда”, “Ты ж не ведаеш, колькі па свеце раскідана маіх дзяцей. Дачку пара ўжо выдаваць замуж”.

16.00. Фуркоча мой самаробны флюгер. Паварочваецца з захаду на поўнач.

Ранкам раіліся вершы:

Чацвер, 13 жніўня 1998 году.

9.30. У чыстым сіняватым і глыбінным, як акіян, небе — адзінокі парашут — палавінка месяца. Павярнуўшыся бела-празрыстым купалам да сонца, ён плыве, зніжаецца на захад.

А цяпер завіс над жоўта-залацістым аўсом і дальшым, прасвечаным у круглай кроне, прысадзістым, таўстаногім дубам.

Пасля светлай, з палавіны, месячнай ночы з вялікім і калючым ліхтаром Венеры, што ўзышла на ўсходзе адразу ж пасля заходу сонца, — росны, азыраваты ранак. +9°С. Не болей. Бо на мансардзе, дзе сплю, ноччу з-пад коўдры руку ці нагу высунуць было няможна — холад.

Прачынаючыся, перачытваў дзённік Глебкі з часу вайны. Калі аб’ектыўна ацэньваць, то больш праўдзівейшы, чым Танкаў. А ўслед за ім — запалітызаваныя, паўфальшывыя запісы з фронту Фадзеева. Чытаючы апошняга, ужо горка думалася: як усю праўду жыцця, пачуцці, развагі прыгнятаў шматтонны чыгунны сталінізм. Пісьменнік ператвараўся ў холадна-жорсткага камісара, рука якога трымала не пяро, а халодны, гатовы пырснуць куляй кожнаму ў твар, дрыготкі пісталет.

<…> 1934 год. Жылуновіч піша з Ленінграду:

“Я пісаў па-беларуску, і гэта зманіла мяне да супрацоўніцтва ў “Нашай ніве”, у якой супрацоўнічалі, як пазней даведаўся, нацыяналістычныя элементы — цяперашнія нацыянал-фашысты і шпіёны дэфензівы на сродкі польскіх магнатаў…”

Цытаваць страшна, крыўдна, непамысна.

Ружовыя ці малочна-бурачковыя (гаштры) флёксы пахнуць густа-саладжавым цяплом нябожчыка. Цвіркат, нібы развітальны, белагрудых ластаўкаў. Гудзе, вуркоча, прападаючы, самалёт, і з дачнага блочнага, падобнага да хлява, дому б’е ў перапонкі ўзмацняльнік, даносячы тамтамы ўдарніка. Там усё шалее шпана, што збудавала шалаш у бярозавым гаі і сярод ночы пад вогнішча пастрэльвае нейкімі ўзрывальнікамі. Кажуць, што гэта ўнукі (байструкі) Клаўдзіі Лукашэвіч.

Пятніца, 14 жніўня 1998 году.

9.20. З шасці і да паловы дзевятай у чарзе і гутарцы з жанчынамі. Затое ўзяў два трохлітровыя слоікі малака. Яно цёплае, нібы ранішняга надою. Але, кажуць, перагнанае праз сепаратар, а потым ужо трохі разбаўленае вяршком. Фермер, як бачу, хітраваты, таму і сыценькі дзядзька.

Ноччу, як заўсёды, зноў пакража: з таварыства сувязістаў прыходзіў малады, як мне падалося, трохі на падпітку, коратка стрыжаны мужчына, грозячыся пабіць усіх падлеткаў. Жанчыны паказалі яму на будан, які збудавала ў гаі басатва і дзе яна збіраецца нанач.

А на тутэйшых сотках пакопана бульба. Ад зладзеяў не ўратавацца.

Мякка ўспырхваючы нават ад варонінага каркання, вакол азярца кружыць шаравата-чорная грамадка шпакоў. А каля іх — дразды, пеначкі, сітаўкі ўюцца.

Чапля з тонкаю цэвачкаю хваста, махаючы скобкамі шырокіх крылляў, ляціць над нашым домам.

Свіргатліва пацвіркваючы, грумадкаю — ажно дзевяць — над дачнымі садкамі і пацямнелымі шыфернымі дахамі імкліва лётаюць чырвана(кармінава)грудыя канаплянкі.

Знак восені — усё птаства ўжо сабралася ў чародкі.

Аднак тыдзень назад мухалоўка прывяла ў наш сад сівенькіх, толькі што апераных, жаўтаротых пташанятак.

Сінявата-сівае замурзанае неба — на змену надвор’я ў мяне несціханы боль ў скронях. Трэба шукаць таблетку цытрамону.

13.40. Пачаў церушыць дробны, невідушчы (невідочны) дождж і, покуль я палуднаваў, абрасіў часнок і цыбулю, якія я ў місах выставіў на вецер. Вось так падсушыў.

Лес, лагчына за аўсом — усё ў імжы, у тумане. Адкінуцца расці грыбы. Толькі дзе мне іх збіраць — так далёка варакомскія пералескі — маладыя, пасаджаныя гадоў 25 таму хвойнікі. А ў старых замшэлых Пясках і Маргах так шмат прысадзістых карычневых баравікоў, асабліва па сівым чуйна-мяккім імху.

Дождж нібы суцішыў боль галавы, але ці надоўга?

5-ы, яшчэ выданне “Бібліятэкі “Аганька”, светла-блакітны, у лідэрынавай вокладцы, том Уладзіміра Караленкі. Шчыры, больш даверлівы і, вядома ж, больш інтэлігентны, чым, напрыклад, набокаўскі, артыкул такога ж самага ўкраінца ў расійскай літаратуры пра свайго папярэдніка і (земляка) суродзіча Мікалая Гогаля.

Цікавая, можа, знаёмая дэталь: у Расіі ўсё ці ўсе служылі: Дзяржавін быў губернатарам, Карамзін і Жукоўскі — царадворцамі, нават Пушкін не мог скінуць прыдворны мундзір і адышоў у магілу камер-юнкерам. Толькі Гогаль застаўся толькі Гогалем і нічым болей. Толькі пісьменнікам.

Услед за Гогалем пісьменнікі служылі толькі літаратуры: Тургенеў, Дастаеўскі, Талстой. Таму і быў яе залаты век.

Сталін вярнуў скасаваны ў літаратуры прыгон. Пісьменнікі пачалі служыць зноў — то губернатарамі (сакратарамі абкомаў), то царадворцамі (членамі ЦК). Ды член Саюза пісьменнікаў — гэта ўжо служба на карысць цара і дзяржавы.

Гогалеўскую “тяжкую, мучительную печаль” я перажыў у 1963 годзе, адпачываючы ў Гаграх, а потым, восенню ўжо, на Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве. З жахам успамінаю гэтыя дні, 218 і 273 нумары пакояў у інтэрнаце на вуліцы Дабралюбава, дзе я жыў.

“Обмороков и столбняка”, пра якія піша ў лісце да Пагодзіна вялікі самотнік Мікалай Васільевіч, у мяне не было, але нешта блізкае да іх я перажыў, помню — у Гаграх.

Перад сном, як у дзяцінстве, раслі, набывалі гіганцкі выгляд усе прадметы. У дзяцінстве я не баяўся, а, наадварот, чакаў гэтай з’явы, а ў трыццаць год ужо разумеў, што са мною адбываецца штосьці ненармальнае, і пачынаў, вядома, палохацца — валасы ўжо ўставалі дыба.

“Сумрачное чувство”, пра якое піша Гогаль, я перажываў і ў студэнцкія гады, асабліва ў дні, блізкія да восені, у канцы жніўня, у надвячоркавую пару, варочаючыся дадому з якіх-небудзь гулянак. Я быў староннім наглядальнікам танцаў на поплаве, акружаным рэчкай і старыцамі, што зарасталі лазою, вербамі і алешнікам, чужой бяседы з чаркаю і падхмеленым рогатам, чужых абдымкаў… Мне падабалася прывабная маладзіца ў крэп-жаржэтавай лёгенькай сукенцы — жонка п’янага афіцэра ў фуражцы з блакітным аколышам — ці не лейтэнанта — лётчыка. Я крадком назіраў за ёю, высочваў усюды… Саромеючыся, вядома, спаткацца твар у твар.

І дадому ішоў з нейкаю апусцелаю душою.

Субота, 15 жніўня 1998 году.

8.05. З першага паверху ажно да мяне на мансарду падымаецца прыемны пах бліноў. Успамінаюцца вясковыя святы і нядзелі і пухкія на стале грэцкія аладкі. Частаванне мяне мёдам з аладкамі ў чарадзе дзяцей на цеснаватай кухні, калі ў святні дзень я прыходзіў да цёткі Настасі. Успамінаецца вялікі гадзіннік з меднымі гірамі на сцяне між вокнаў.

І калі на прадвесні 1940-га Янкавых (цётчын муж Янка Нагорны быў багацейшы ў нашай Варакомшчыне) вывозілі ў Акмолінск — ці не сённяшняя Акмала? — бацька паслаў мяне ў разграбленую ўжо хату, з голымі ложкамі, з нацярушанаю саломаю на падлозе, я найперш успомніў пра насценны гадзіннік і з радасцю шасцігадовага хлопчыка пабег туды, спадзеючыся зняць хоць адну медную гіру.

Але ў апусцелай сумнай хаце мяўкаў толькі каток — гадзінніка на сцяне не было. Зазірнуўшы на кухню, я ўбачыў у выбітай ніжняй шыбе кніжку, якую прыставілі заміж шкла. Я стаў каленьмі на лаву і выцягнуў бруднаваты польскі лемантар — ён аказаўся першай кніжкаю ў нашай хаце. Ці не з яго запомніўся верш Марыі Канапніцкай: “Ешчэ снежак прушы, ешчэ хлодны ранак”.

Запомніўся і той сакавіцкі ранак з лёгкім замаразкам, з шорсткай намараззю на саламяных стрэхах і на шарай пясчанай вуліцы, атуленай бэзам і абкладзенай абапал замшэлымі валунамі.

З стрыечнымі братамі (двума з чатырох) я ўбачыўся толькі праз трыццаць чатыры гады.

Ні з цёткай Настасяй, што памерла ўжо ў Сілезіі (Польшчы вярнулі нямецкія землі, якія засяляліся палякамі, а разам і беларусамі з Сібіры, Казахстану і Заходняй Беларусі), ні з стрыечнай сястрою, маёй равесніцай, ні з дзядзькам Янкам, ні з старэйшымі яго сынамі я ўжо не спаткаўся… Франак загінуў у прадмесці Варшавы Празе, дзе ішлі зімою 45-га ўпартыя баі, Уладак, прайшоўшы не менш страшнае пекла — Монтэ-Касіна, застаўся… Можа, яшчэ судзіць доля ўбачыцца з ім.

Нядзеля, 16 жніўня 1998 году.

Як трэба стрымліваць сябе ад гутаркі, асабліва ў транспарце — аўтобусе ці электрацягніку, — бо наўкруга цябе столькі дуроты — беларускай і наезджай расійскай.

Бо каму патрэбна твая праведнасць. Быдлу? Як нізка мы ўсе апусціліся. Дарэчы, гэта і ставіла за мэту расійская імперыя: растаптаць усё нацыянальна свядомае.

А я сказаў усяго адну фразу:

— Я не магу глядзець Беларускае тэлебачанне. Уключыш тэлевізар, а там — альбо вусы, альбо камбайн.

— А без вусоў не пражывеш! — абярнуўся тлусты лысаваты мужчына.

— Ну чаму? Я вось, напрыклад, не нашу і жыву.

Пятніца, 21 жніўня 1998 году.

Нездароўчасць — болем і звонам напоўненая галава.

У хваробах сваіх я вінаваты сам — цягнуся да чаркі. А трэба пакінуць піць, як пакінуў курыць. Не куру ўжо роўна дваццаць гадоў.

Зрабіцца вегетарыянцам для мяне было б лішнім, а ўстрымацца ад гарэлкі я мус. Бо іншы раз напіваюся да страты прытомнасці. Як гэта здарылася летась ці пазалетась, калі я ўпаў на стэлаж. Але самы найгоршы — кілішак для здароўя, які рэкамендуюць нават дактары.

Адкаснуцца трэба ад усялякіх кілішкаў і чарак.

Віна і піва я не ўжываю, калі не лічыць паездку ў Малдову, дзе піў кабернэ.

22.00. Гадзіну назад мы з Міраславам вярнуліся з яўрэйскага пограбу на пляцы Волі. Праседзелі доўга, чакаючы — я — курынае філе, ён — нешта бразільскае (валовіну з фасоляй). А ў нас за спіною дзеразаваліся, свісталі, рагаталі і галёкалі тоўстыя, як парсюкі на пудоў дванаццаць, няголеныя і нямытыя маладыя свінабоі.

Няма ў Мінску зацішнага кутка. Наўкруга брыда, рэспуст і лукашэнкі.

Аўторак, 25 жніўня 1998 году.

Украінскае “грае ў футбол” адпавядае і нашаму варакомскаму “граць у мячыка”.

Пятніца, 28 жніўня 1998 году.

Гудзе (як) свіння.
Кабыла паліцца.
Авечка міркітуе.
Карова бегаецца (ажно плынь цячэ).
Сучка палюе.
Кошка марцуе.
Трусіха...
Зайчыха
Ваўчыха

Новая хата пахла жывіцаю (смалою)

Жыжа (жыжка) — вогнішча, агонь.

Кабета, чыстая, акуратная, з ружовымі палатнянымі торбачкамі, сівавалосая; напалову рас., напалову бел. гутарка:

— Муж памёр. Засталася з дваіма дзецьмі. І выгадавала. Не хопіць грошай — у выхадныя раблю. А ў Расіі — гультаі. Усё быллём зарасло. Лянуюцца нават агарод пасадзіць.

Наша варакомскае слоўца, якое ўжываў нябожчык бацька, — “збыт усяго” — знайшоў у славенскім (славацкім) слоўніку — zbytok (zbytkovy) — звышак, лішак.

Тут жа ўспомнілася і вытворнае ад яго — “збыткуе” (дарма, лішне траціць).

Аўторак, 1 верасня 1998 году.

9.30. 1. Івана (Яся) Міхайлава Адамчыка з вёскі Аханяны сын Іосіф (Язэп), 1902 нараджэння, у 1953 годзе браў метрыку (ці не выпіска з Дзятлаўскага архіву ЗАГС).

9.30. 2. Віктар Захар’еў Адамчык. Дачка яго Агаф’я радзілася ў 1891 годзе. Ці не Вітук Адамчык, што даводзіўся (прыходзіўся) майму дзеду Тодару дзядзькам. Як і Міхал (Міхалка) Адамчык.

Яны абое, Віктук і Міхалка, былі роднымі братамі Янку Адамчыку, які прыйшоў у прымы на Аблажэяў участак (Іосіф Аблажэй, Варакомшчына), і Алесю (Аляксандру, 1838—1919), якога Янка паклікаў з Аханянаў на багатую варакомскую гаспадарку сабе ў помач.

На ўчастку Адамчыкаў у Аханянах (суседняя вёска за 3 км ад Варакомшчыны) стаіць ужо хата нейкага Бадзюка.

Серада, 2 верасня 1998 году.

7.20. Дзённікі Панчанкі (“Полымя” №7, 98) — шчырыя, нават запальчывыя. І як рэфрэн — дамешак газетнай публіцыстыкі. І шнуркі імёнаў, нібы вязанкі сушаных грыбоў. Сярод іх нямала чарвівых.

Не кажу пра тое, што ён трохі сталініст. Як і шмат хто з яго пакалення. Бацьку крыўдзіць яны не дазвалялі. Боязь перад сталінскім ботам у іх засталася, як застаецца нарасць на губе, калі чалавек разаб’ецца дзіцем.

Хоць невядома, чаго тут болей было ў іхняга франтавога пакалення — боязі ці прызвычаенасці, нават да крыві і жорсткасці. А можа, трохі салдафонства — зманвала моц улады, неабвержанасць загаду, хоць і неразумнага. Не выпадкова, што яму іншы раз хацелася, каб усяўладная рука ў рудым рабацінні стукнула па стале.

І ўсё ж вершы яго я найболей любіў і найболей ведаў іх на памяць. “Гарачыя вятры”, помніцца, выменяў на салідны дарэвалюцыйны фетаўскі том.

Я цаніў беларускае вершаванае слова. І маладую іскрыстую паэзію Пімена Панчанкі. Ён для мяне, калі гаварыць па шчырасці, і застаўся паэтам “Гарачых вятроў”.

Панядзелак, 21 верасня 1998 году.

Колеры: папялова-шэры. Як перад змярканнем было неба. Шарая гадзіна. А цяпер неба сіняе, і сінявата-ліловая чарната пры зямлі.

Жары — ясна-чырвоны, агністы
Мурагі — цёмна-шэры (аб карове)
Мурагі — паласаты (украінскае)
Расовы бык — пляменны
Руно і рунь — адно і тое ж?
Руністы — кучаравы, руністы — зялёны
Дэраш — пёстрый — стракаты
Цагляны
Бэзавы — фіялетавы
Цытрыновы
Крэмавы
Гранатовы — сіні?
Папяловы
Сівы
Цёмна-шары
Ультрамарынавы
Палова
Рудая
? цьмяна-ружовы

Масць коней:
1. Сівы — шэры (серый)
2. Руды — цёмна-чырвоны
3. Гняды — карычневы.

Карова:
Палавая
Пярэстая

Коні:
Каштанавы, буланы
Мышак — сам сівы, а спіна чорная
Ластаўка — карова (чорная, а жывот белы)
Вішня — чырвоная
Зорка — на лобе
Падляска — <як похвы белы, а само чорн>
Каштан — чырвоны
Гняды — чырвоны і чорны, цёмна-чырвоны
Шпак — белы з сівым
Буланы — жоўтай масці

Серада, 23 верасня 1998 году.

Калі вярнуцца ў год 1939-ы, то і я помню збой людзей на ганку перад магазінам. Мяне, шасцігадовага, бацька ўзяў у мястэчка, каб глянуць, ці ёсць аконнае шкло, — перад самай вайною, ашчаджаючы і аддаючы апошні грош, бацькі будавалі хату, каб праз год ці паўтара яна была падпалена нямецкім запальным снарадам, што прашыў адразу некалькі стрэх.

Тады ў нашай хаце з’явіліся парусінавыя блакітныя туфлі, соль і — кавалак рудаватага мыла. І нас, малых дзяцей, пачалі збіраць да солтыса ў хату на ўколы і прышчэпкі… І папяровыя анёлкі з кучаравымі галоўкамі і блакітнымі крыльцамі. Быў ужо разграблены местачковы касцёл і ксяндзоўская плябанія.

Матчын сваяк, утапіўшы ксяндза, хадзіў у ксяндзоўскім паліто на футравай падкладцы. Ён быў ці не старшынём сельсавету.

Соловый — па-расійску — жаўтаваты.

Насалавелі вочы — мутныя сталі

Аўторак, 3 лістапада 1998 году.

Разгортваю Жылку. Блізкія выразы, словы і метафары, якія ўжывала маці. А вершы здаюцца слабаватымі, заквечанымі, там-сям пераймальнымі.

Прыгадваецца шэрая, кішаньковага фармату, яго кніжачка — віленскае перавыданне зборніка “На ростанях” 1945-га, калі не памыляюся, году. Маё першае падлеткавае знаёмства з не ўспомненым у школьных падручніках, жорстка/злосна, бязлітасна выкрасленым энкавэдзісцкаю рукою з літаратурнага ўжытку святым імем паэта. Іх набіралася ўжо шмат у маёй скупой бібліятэчцы, што змяшчалася на кароткай палічцы тумбавага карычневага шкапчыка з вырваным замочкам: Арсеннева, Гарэцкі, Антон Навіна, Вінцук Адважны, Адам Станкевіч. Казіміра Сваяка з Алесем Гаруном ведаў толькі па адным няпоўным вершы. Як і Алеся Салаўя — па скупой падборцы ў часопісе “Новы шлях”.

Пятніца, 6 лістапада 1998 году.

Ідзеш праспектам Францішка Скарыны, як ідзеш заштатным, павятовым горадам Расіі — наўкруга расійская мова і ўсе транспаранты над вуліцай напісаныя па-расійску.

Сіпаты в<…> вынішчае даастатку ўсё нацыянальнае. Коштам (цаною) Беларусі намагаецца ўшыцца ў маскоўскі Крэмль. Пры нашай пакорнай згодзе і тупой абыякавасці мы папраўдзе можам стаць Северо-Западным краем.

Няўжо вырадзіліся Грынявіцкія?

Для апавядання

Што ёсць сшыткі з белай, нават з сінявата-белай, без стрэмак, паперай, мы ўбачылі, адкапаўшы ў смецці і друзе, выкінутым на двор з яўрэйскіх хатаў, калі яўрэйскія сем’і зганялі ў гета, па польскіх, як тады называлі (казалі), зэшытах. Мы выбіралі спісаныя да палавіны, асабліва па арыфметыцы ў двайную клетку: у большым квадраце змяшчаўся меншы, выдзелены гусцейшай фарбай. Сшыткі былі з яркімі чырвонымі палямі. Гэта нас зайздросна здзіўляла.

Там жа, на падворках, у грудах паперы і купах лахманоў, у друзе бітага посуду валяліся загадкавыя кніжкі з незразумелым, нечытэльным густавата-чорным, нібы знарок крыўленым і ламаным, шрыфтам.

Я выцягнуў з-пад смецця, узрадавана схапіўшы за кончык, чорную скураную папружку, але чамусьці без спражкі, а з усечаным конусам-калодкай, абабітай гэтым жа самым чорным скурацікам. Але ўсё ж пахваліўся:

— А во — папружку знайшоў.

— Гы-гы, — зарагатаў таўстагаловы, з пляскатым носам, старэйшы за нас усіх Стась Нагорскі. — Гэта ж жыдоўскае багамойла. Выкідай.

Але я моўчкі, скруціўшы чорны скураны пасак з калодкай, заціснуў у кулаку.

Стасевыя кішэні адтапырваліся ад чарачкаў і кілішкаў. Ён ускораў праз выбітае акно ўскочыць у хату да буфета, падпільнаваўшы, калі паліцыянт па пільнай патрэбе схаваўся ў дашчатай будачцы з двума ромбікамі, што стаяла ў глыбі двара. Малады рослы хлопец, здаецца, яшчэ без уніформы, у хатнім шарачковым пінжаку, у дзюбатай кепцы, дагнаўшы ўжо на вуліцы, доўгаю/чорнаю гумаю, а дакладней, канчаром адсечанага кабелю два разы аперазаў сутулаватую Стасеву спіну. Стась ад моцнага і нечаканага ўдару ажно прысеў.

— Ну, Саладуха, пачакай, — Стась, мусіць, ведаў паліцыянтаву мянушку і гразіўся ціханька здалёк, не падыходзячы болей да прыгожага, на высокім падмурку і выфарбаванага ў карычневы колер дому маленькага Давідоўска[га], уладальніка тартака і дравяных прыстанцыйных складаў, самага багатага яўрэя ў мястэчку. — Сам, нябось, золата нагроб.

Стася злавілі. Напіўшыся на вяселлі, ён спаў у возе каля гумна. На гэтым возе яго і прывезлі ў атрад. Стась потым ужо пахваліўся, што гэта яго брат падпільнаваў Саладуху. На кухні бабы прывязалі да хвойкі галавою ўніз і сталі падпякаць. Стасеў брат не ўцярпеў і застрэліў яго.

21.00. У “Люстэрку” ці “Падробнасцях” разумнае, чалавечае інтэрв’ю Дзмітрыя Ліхачова. Яго словы: дзіўна і страшна, што царква (праваслаўная) падтрымлівае стварэнне піянерскай арганізацыі. Страшна і дзіка: праваслаўе даўно ўжо энкавэдзісцкая павучыная арганізацыя.

Субота, 7 лістапада 1998 году.

У Нью-Йорку мяне некалі здзівіла колькасць людзей, асабліва пажылых жанчын, у інвалідскіх калясках. У пагодныя светлыя дні кастрычніка, яшчэ пяшчотнага і цёплага там, іх выкочвалі маладыя шакаладныя негрыцянкі. Накрытыя пледам, апранутыя ў дарагія норкавыя футры, зморшчаныя, сухенькія бабці ў модных капялюшыках сонна жмурыліся, падстаўляючы бяскроўны твар ласкаваму сонцу, якое яны, пэўна, і мала бачылі, лежачы з дня ў дзень на шырокай канапе ў наглуха закратаванай/заблакіраванай кватэры.

Тут, у Мінску, мяне дзівіць і глыбока, непамысна ўражвае колькасць людзей з чырвонымі сцягамі, што насустрач парыўнаму ветру і сцюдзёнаму дажджу са снегам, прыспешваючы, ідуць/ідзе праспектам да чорнага помніка з чорнаю працягнутаю рукою.

А ці ведае, дзеля чаго і куды ідзе, прымусова выгнаная на дэманстрацыю студэнцкая моладзь?

21.25. Многія (шмат якія) людзі зніклі з майго гарызонту: Алесь Наўроцкі, Мікалай Тычына, аднакурснік. Летась я іх ледзьве не штодня сустракаў на праспекце Скарыны. Дзе яны? Ці жывыя хоць? Як і Сцяпан Міско, зямляк, слонімец.

Аўторак, 10 лістапада 1998 году.

Учора перад сном я ўспамінаў свае дзесяць год. Яны чамусьці аказаліся самымі выразнымі і памятнымі. Ці таму, што я ўжо сталеў, ці таму, што вайна набывала свой самы жахлівы, смяротны пік (шчыт). Усюды ішоў разбой: ноччу партызаны падпальвалі местачковы тартак, склады пры чыгунцы, дэпо вузкакалейкі, удзень немцы, зрабіўшы аблаву, арыштоўвалі і стралялі людзей, палілі вёскі, куды вёў партызанскі след. Гінулі падлеткі з суседніх дамоў у Наваельні, дзе мы, пагарэльцы, кватаравалі. Іх стралялі немцы і партызаны, помсцячы за бацькоў.

Пятніца, 13 лістапада 1998 году.

Аер — ад запалення мач. пухіра (посіка), малярыі (трасцы), жаўтачкі.
Бурачнік — ад бяссоння, нерваў, узбуджанасці.
Буквіца (Betonica) — ад запалення посіка.
Валяр’ян — ад нервавай узбуджанасці.
Васілёк — ад запалення нырак і посіка.
Гарыцвет (адоніс) — ад павышанай нервовай узбудж.
Душыца — ад бяссонніцы, нерваў.
Жаруха ? — ад запалення посіка і жоўці.
Гравілат — ад хваробы скуры.
Цыкорыя (мацаўнік) — ад сыпкі (сыпу) на скуры, вугроў...
Грыжнік — ад хваробы нырак і посіка.
Доннік — ад закупару венаў, боляў у посіку.
Душыца — ад хваробы нерваў.
Суніцы — ад пігментных плямаў.
Медуніца (смактуха) — ад хваробы посіка.
Мыльнік — ад лускавога лішаю.
Мята — ад непрыемнага паху з роту.
Авёс —
Расходнік — ад трасцы (малярыі).
Чарада — ад алергіі (скуры)
Чыстацел (цыліндра) — ад экзэмы.

Субота, 14 лістапада 1998 году.

6.10. Ужо грукае пад домам электрацягнік метро. Коратка. Як узнікае раптоўна, так і раптоўна знікае. Нібы ўпала некалькі валуноў.

Малая дзяржава, а колькі фанатычнай самаўпэўненасці, маніякальнага гонару ў кіраўніцтве. А ўсё ідзе ад шэрасці, хамства, неадукаванасці. І таму пачынаецца працэс заканамернага вяртання ў сталінскую эпоху — бяспраўя, галечы і духоўнага ўціску. Вяртанне туды, дзе мы раней не жылі, а існелі.

Нядзеля, 15 лістапада 1998 году.

У дзённікавых запісах Тодара Дастаеўскага (т.24, стар.113): “Усялякая цывілізацыя пачынаецца з разбэшчанасці (распусты). Прага нажыцца. Зайздрасць і ганарыстасць...”

У нас, у Беларусі, здаецца, усё ёсць — і распуста, і жаданне найболей мець, і помслівай зайздрасці нямала, і хамскага, напышлівага гонару даволі, а ці пачнецца цывілізацыя?

У каго, у якіх дзённіках пра тое прароцтва вычытаць?

Серада, 18 лістапада 1998 году.

16.30. Сёння, ідучы на тралейбусны прыпынак, нечакана пахіснуўся. Гэта я заўважыў тады, калі мяне аднесла ўбок. Ногі нібы падагнуліся, і я ледзь устояў, усведамляючы, што зараз упаду. У вачах пацямнела. Я паспрабаваў ступіць яшчэ адзін крок, і мяне зноў, як п’янага, закружыла. Да сэрца падкраўся нават страх. І я стаяў колькі хвілін, чуючы лёгкі шум у галаве, на тратуары насупраць гастраному пад гадзіннікам. А потым ужо разам з натоўпам паволі рушыў на зялёнае святло святлафора — што будзе, то будзе.

Падымаючыся з падземнага пераходу на паркавай магістралі, зноў учуў лёгкі шум у галаве. А ў выдавецтве нібы забыўся пра яго: там галаву затлуміў клопат з выданнем кніжкі.

Цяпер пішу, нібы абязвечаны ці, праўдзівей, аглушаны, гэтым здарэннем.

Пятніца, 20 лістапада 1998 году.

Сёння ўзгадваў нашыя варакомскія ўрочышчы, што зараслі маладым трыццацігадовым хвойнікам, і тыя дарогі, што ён ужо назаўсёды ўкрыў... На голым грудзе, заўсёды ветраным, што называўся Юрашчай (ад слова юр), таксама вышугаў калматы грыбны лясок. Старое, даўняе ўсё адышло — дарогі, дрэвы...

На ўклейцы ўжо старажытнага “Нового мира” сярод подпісаў членаў рэдкалегіі, супрацоўнікаў і аўтараў часопісу два подпісы ад беларусаў — Аркадзя Куляшова і Васіля Быкава. Першы распісаўся па-беларуску — Ар. Куляшоў, другі па-расійску — В. Быков.

Нібы дробязь, а шмат значыць: хто, дзе і як распісваецца. Хто помніць, што ён беларус, а хто — не.

Субота, 21 лістапада 1998 году.

Памяць вярнула яшчэ ваенную зіму 43-га ці 44-га году, школу ў пабеленай хаце з чорным гонтавым дахам, нашу пагарэлую вёску і амаль штодзённую дарогу ўздоўж незамерзлай рэчачкі, незамерзлых сярод белага снегу крыніц, над якімі, як над гарачым катлом, курылася ружовая пара, а на іхнім дне, нібы ў бочках ці кадушках, расцягнуўшы лапкі, ляжалі сонныя жабы. Іх было шмат.

Нехта з нас спрабаваў, выламаўшы пруцік, яшчэ намагаўся хоць адну з іх дастаць і выкінуць на снег.

Па гэтай дарозе ў школу іншы раз траплялася яшчэ адна жывая істота — прыручаны, казалі, немцамі чорны грак. Ён сядзеў на высокім дашчатым плоце з трыма калючымі драцінамі, што абкружаў ужо спалены партызанамі тартак, і хрыплавата, галодна каркаў, просячы ў нас хлеба. У рукі дзюбаты чорна-ружовы грак не вельмі даваўся — палахліва адлятаў. Падпіхаючы каго-небудзь [з] спрытнейшых, мы клалі хлеб на слупок плоту.

Не меней, як прыручаны грак ці сонныя жабы на дне крыніцы, нас цікавілі і старыя вуллі ў занядбаным, вымерзлым садку з гарбаю засыпанага снегам пажарышча. Хату спаліў не помніцца хто — партызаны ці немцы, — гаспадар, калі застаўся жывы, недзе пераехаў, пакінуўшы дзве старыя рассохлыя калоды з пчоламі. Яны, гэтыя карычнева-цёмныя скурчаныя істоты, яшчэ варушыліся ў шарых, патрэсканых і пахучых вуллях з выдранымі верхнікамі. Нехта ж, пэўна, выдзіраў воск.

Адкалупвалі яго і мы і падбіралі калючыя шчоткі пустых сотаў.

Як сённяшнія бамжы, мы абягалі нямецкія сметнікі. Бліскучай фольгаю ад чакалядаў і прыгожымі пустымі пачкамі ад цыгарэтаў нас прывабліваў той, што быў за дашчатым туалетам пры хлявушках рабой ад зялёных па белай сцяне мазкоў гасцініцы з кулямётам на адзіным ганку другога паверху.

Мы, дзеці, у вайну былі не менш галодныя і недагледжаныя, кінутыя на самапас, як гэтыя пакурчаныя ад холаду пчолы.

Не менш цікаваю была і вялікая, гарбатая, з апушчаным хвастом, чорна-рабая пава, якую насатая гаспадыня іншы раз, асабліва ў адлежныя, цяплейшыя дні выпускала з белага атынкаванага хлеўчыку.

Панядзелак, 23 лістапада 1998 году.

Першы раз чую, але ўспрымаю як сваё, нашае слова “выніклі” заміж “знікалі” (Ваўкавыск). “Хрушчы выніклі — пазнікалі ўжо”.

І ўсё ж заміж “сіпаты” трэба пісаць “хрыпаты”.

Ахрып.

Хто-та — нашае. Заміж хтось ці хтосьці.

Худзізна.

Конь худы, дык хоць куды: пастаў хоць дзе — ніхто не ўкрадзе.

Хупаць на акрэплыя рукі. Варакомшчына.

Не ведаў: горшая зямля аўсом засявалася, лепшая — жытам і ячменем.

Хцівы — сквапны.

Серада, 25 лістапада 1998 году.

Свякрова не матуля, дзіця не прытуля.

У расійскіх дыялектах і жаргонах, нават у лагернай песні “Товарищ Сталин, вы большой учёный”, сустракаецца слова “евонный”, але ж рускія моваведы не ўносяць гэты займеннік у фонд літаратурнай мовы, а ў нас два дыялектныя слоўцы “ейны” і “ягоны”, як блізны на палатне ў дрэннай ткачыхі, застракацелі ў публіцыстыцы і прозе маладзейшых літаратараў.

Як і паланізм — напрыканцы. Толькі ж як спяваць вядомую беларускую песню “Шумяць вербы [ў] канцы грэблі”.

Пятніца, 27 лістапада 1998 году.

У “Народную волю”, што туліцца ў падвале, занёс (учора) 15 старонак з “Чорнага адбітка”. Газета, як відаць па апошніх нумарах, прачытаных мною, даволі непісьменная. Ажно каюся, што заманулася надрукавацца на яе старонках.

Здароўе ўжо растрачана. Самапачуццё найгоршае. Ноччу — болі, калаццё ў правым боку. Не павярнуцца — кружыцца, як у п’янага, галава. Гараць калені. Шкодзіць гарэлка, у якую ўжо добра ўцягнуўся альбо, як казала нябожчыца маці, уружыўся.

Збіраемся з Нінаю ў санаторыю — Міраслаў купіў дзве пуцёўкі. У аўторак, калі АВІР верне пашпарты, бо яны там, едзем у Брэст, а адтуль — у Жабінку: санаторыя “Буг” поруч з гэтым мястэчкам.

Не ведаю, якія могуць быць лекі і харчы пры сённяшняй разрусе, высокіх цэнах і нястачы тавараў. Расія ўцягнула Беларусь у эканамічную прорву. Каб купіць сабе і мне бялізну, Ніна аб’ездзіла ўвесь Мінск. І прадаюць не больш як па дзве пары, нават трусы і майкі.

Марную час — перачытваю вершы Танка, ацяжэлыя ўжо, як сырыя калоды, ад яго ўзнагарод, званняў і бясконцых афіцыйных паездак за рубеж. Некалі звонкія, як узнёслая сасна, цяпер яны глухія, папраўдзе, нібы адсырэлыя пні.

Падкупленыя, прынаджаныя ўладамі, яны абодва з Панчанкам нечакана аглухлі і ахрыплі, страціўшы і велічную адвагу паэтаў, і чалавечую прыязнь і шчырасць, ураз ператварыўшыся ў ссутуленых баязліўцаў.

Паэту, мусіць, патрэбна турма не толькі на пачатку дарогі, але і ў канцы яе. Ад сытага жыцця жырэе сэрца.

15.05. Недзе ў дзённікавых запісах, напэўна, гэта ёсць, але перапішу з лістка, які знайшоў у архіўных паперах. Было два га[ды на]зад: кастрычнік, восень. Я варочаўся з Наваельні ў Мінск. Сеў на спадарожны дзятлаўскі аўтобус, у якім аказаўся Грышан, былы настаўнік з раготнянскай школы. Ён, расхрабраны ад чаркі, з пахвальбою расказваў, як яшчэ школьнікам — ці не ў Баранавічах? — са сваім сябрам у клубе парэзаў партрэт генералісімуса, праўдзівей, выразаў усе ордэны, а сябра крамсаў Леніна. Іх не злавілі. Хоць усіх вучняў класу выганялі босымі на мароз. Але хто зрабіў такое, усё ж не даведаліся.

Расказаў ён і пра нашага агульнага знаёмага Сяргея Лазовіка. Бок, сярэдзіна ў яго балела. Памёр чатыры гады назад ад цырозу печані (1992). 40% пенсіі палучаў. Жонка (бухгалтар) таксама піла. Ёсць дачка. Быў інспектарам (Дзятлава), потым працаваў у школе-інтэрнаце, нарэшце — у васьмігадовай школе ў Жыбартах.

І нарэшце пачалася доўгая да нудоты п’янаватая гутарка пра сябра, што пахіліўся па бензапілу і зарэзаўся.

Дарога была запамінальная, праз бярозавую замець, міма зялёнай руні, чорных згалелых садкоў са светлымі яблыкамі.

Чырвоны “Ікарус” з таблічкаю “Дзятлава — Мінск” у выпуклым лабавым шкле. Сілікатна-блочная Наваельня падтаптала ўжо нашае варакомскае поле. Чароды дэрмацінавых падлеткаў каля аўтобуснай станцыі. Цыгарэткі ў зубах. Над торбамі з семечкамі — бабулі. Лёрця з гранёнаю шклянкаю ў руцэ. Насата-надзьмутая братавая ў стоптаных чаравіках. П’яны настаўнік запрашае зайсці глянуць на хворую жонку. Сельсавет. Успаміны. Пахілены, струхлелы дом насупраць. Потым — “Ікарус”, а ў ім — настаўнік з Раготнай, мясцовы паэт з дзвюма пакоўнымі цяжкімі сумкамі. Напэўна, свежыны, якую вёз у Мінск сваім дочкам.
 

Публікацыя
Уладзімера Адамчыка