5–2003
» да Зьместу «

ВІЛЕНСКАЯ АНТАЛЁГІЯ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Віленская анталёгія

Кшыштаф Чыжэўскі
Духоўнасьць Вільні

---

Вільня 90-х гадоў, мая Вільня, Вільня канца другога тысячагодзьдзя, Вільнюс. Музэй атэізму, што зноўку зроблены хрысьціянскаю сьвятыняй. Тоўсты слой савецкага налёту, сьціраны ўпарта й да мазалёў на руках, штодня робіцца танчэйшым. Чэслаў Мілаш, зь якім я іду па старым горадзе, беспамылкова згадвае кожную вулачку й завулак. “Я яшчэ памятаю кожны завулак Вільні; я мог бы прайсьці праз гэты горад з завязанымі вачыма, думаючы пра нешта сваё, але ўсё роўна знайшоў бы там усё”, — гэтыя словы, запісаныя ў Амэрыцы, належаць ня Мілашу, хаця, без сумневу, маглі б належаць і яму. Чаму іх аўтар, Томас Вэнцлава, выхаваны ўжо ў паваеннай Вільні, у дыялёгу зь Мілашам упарта сьцьвярджаў, што гэта “два зусім розныя гарады” і што нават Варшава, “нягледзячы на страшныя разбурэньні”, зьмянілася меней?

Мяне ж пачынае цікавіць абсалютна іншае: надыходзіць час абеду, мой спадарожнік выгаладаўся, а тут выяўляецца, што ў гэты час усе рэстарацыі зачыніліся на абедзенны перапынак. Празь некалькі нэрвовых хвілінаў пошуку мы сядаем на высокія ўслоны ў малочным бары і ямо пельмені. Мы шчасьлівыя, як савецкі чалавек на прапагандысцкім плякаце.

На Лукішках ужо няма Леніна. У доме Шуры на завулку Краж’ё стары бацька вывучаў габрэйскую й памятаў ідыш, але з дачкой гаварыў расейскаю. Яна ж із сваімі дзецьмі гаворыць выключна па-літоўску. А мяне прысаромлівала надзвычайнай ведаю польскае. Цяпер яна вучыць ідыш, яе дачка — польскую, а сын ажаніўся зь беларускаю польскага паходжаньня. Цяпер у Вільні гучыць радыё “З-над Вяльлі”, гучыць па-літоўску, польску й расейску, ці — можна было б паўтарыць Іосіфа Бродзкага — на ўсіх трох родных мовах Томаса Вэнцлавы.

Паблізу ад дому Шуры цягам некалькіх год пасьля памятнага сьнежня 1991 году тырчэлі бэтонныя загароды, што абаранялі літоўскі парлямэнт. Я пабачыў улётку, якую раскідвалі ў тыя драматычныя дні заўзятага ходаньня за незалежнасьць, — малітву пілігрыма з мэсіянскіх “Кнігаў польскага народу й польскага пілігрымства” Міцкевіча, у якой слова “Польшча” было замененае словам “Літва”. Ідучы ўрадавым калідорам да кабінэту Вітаўтаса Ландсбэргіса, я ўбачыў мяшкі зь пяском, зь якіх Літва рабіла барыкады, адгароджваючыся ад — цяпер у гэтым ужо ніхто не сумняецца — чужога акупанта.
 

Савецкасьць — гэта ўсё-такі ня тое самае, што расейскі элемэнт у Вільні, які мае старажытныя карані й паходзіць з шляхетнага матэрыялу. Мяне заўсёды прыцягвала навакольле Вострае Брамы, якога мы — палякі й літоўцы — неяк ня здольныя засвоіць, мяне цікавіла старая царква, у сутарэньнях якой дыхае старадаўні подых праваслаўя. Паміж базыльянскім кляштарам, царквою й Востраю Брамай знаходзіцца адзін з найважнейшых чакрамаў* Вільні, моц якога вынікае з сутыку Ўсходу й Захаду, Бізантыі й Рыму. Моц гэтая аслабела, калі ў горадзе зьявіўся Навасільцаў, калі загадам цара альбо першага сакратара СССР адна за другой пачаліся высылкі ў Сібір. Стварыўся магнэтычны антыполюс, што адпіхваў ад нас Усход зь імем Расея. Тым ня менш адной з радасьцяў кожнага падарожжа ў Вільню было набыцьцё расейскіх кніжак, купіць якія ў Польшчы пасьля зьнікненьня расейскіх кнігарняў ужо даўно стала немагчыма.

Цяпер мы ідзём з Вайдатасам Даўнісам праспэктам Гедыміна ўніз, да катэдры. Ён мне тлумачыць, адкуль імя гэтага гораду, чыім патронам ёсьць сьвяты Хрыстафор. Ён вечна ідзе зь берагу на бераг, з гэтым вялікім дарам ён заўсёды паміж. “Бо слова робіцца імем, калі бераг кліча бераг. Калі чалавек кліча чалавека. Калі народ кліча народ”. Іншыя чакрамы Вільні — гэтаксама сутыкі. Мы стаім ля сутокаў трох рэкаў, паміж гарою Гедыміна й катэдраю. Асьвячэньне сьцяга прэзыдэнта Літоўскае Рэспублікі ў 1993 годзе адбылося спачатку на гары Гедыміна, дзе чальцы “Ромувы” спраўлялі абрады згодна з паганскім рытуалам, а пасьля ўсе пайшлі ў віленскую архікатэдру на сьвятую імшу й каталіцкае асьвячэньне сьцяга. Праз два гады літоўскі Сойм перавагаю літаральна ў пару галасоў скасаваў закон, што прызнаваў за паганствам статус традыцыйнае рэлігіі.

З пэрспэктывы 90-х гадоў пытаньне пра духоўнасьць Вільні ня ёсьць лёгкім. Што важна ў гамане гістарычных пераменаў і інфармацыйнае рэвалюцыі? Дагэтуль трывае ціхая спрэчка зь беларусамі пра спадчыну Вялікага Княства Літоўскага. Галасьнейшаю была спрэчка пра польскі ўнівэрсытэт. Нягледзячы на яе, Альгіс Каледа настойліва будуе з нуля катэдру польскае філялёгіі пры Віленскім унівэрсытэце. Караімы робяць кар’еры ў дыпляматыі. Тутэйшы тэатар робіцца адным з найлепшых у сьвеце. Ажываюць духі стваральніка “Флюксусу” Мацкюнаса* і Віленскага Гаона. Не сьціхае памяць пра Галакост. Раскрываюцца чарговыя невядомыя старонкі найноўшае гісторыі — гераічная партызанка й карысьлівая калябарацыя. Пранасу Моркусу дагэтуль не ўдаецца паставіць помнік літоўскім ахвярам Aрміі Kраёвай у Дубінках і польскім ахвярам літоўскіх паліцаяў у Глінцішках: няма згоды мясцовых жыхароў. Чэслаў Мілаш і Томас Вэнцлава працягваюць дыялёг. У Доме “Адкрытай Літвы” цягнуцца дыспуты пра Цэнтральную Эўропу…
 

“Кажуць, што сучасная цывілізацыя стварае ўніфармісцкую нуду й зьнішчае індывідуальнасьць. Калі так, дык на гэтую яе загану я ня меў нагоды паскардзіцца”, — пісаў у “Роднай Эўропе” Мілаш, згадваючы Вільню. У гэтым выпадку мінулае дазваляе нам наноў расшыфраваць гарадзкую сучаснасьць. Шукаючы адказу на пытаньне пра духоўнасьць Вільні, можна было б пайсьці сьцяжынаю мінулага, занурыцца ў лябірынт нязвыклае архітэктуры, выкарыстаць пісьмовыя сьведчаньні, у прыватнасьці шэдэўры літаратуры, паспрабаваць абудзіць духі вялікіх постацяў, што сьпяць ува ўнівэрсытэце… Усё гэта, безумоўна, накладаецца на атмасфэру стольнага гораду Літвы. Аднак сапраўдная духоўнасьць, калі яна яшчэ жывая, павінна выявіцца на сутыку з сучаснай рэчаіснасьцю, з аўтэнтычным асяродзьдзем людзей, якія яе атрымалі ў спадчыну, і з усім кантэкстам, у які яна беспасярэдне занураная. Інакш яна робіцца музэйным помнікам, шкатулкаю зь мінулага, у якой сядзяць настальгікі.

Таму — хоць мы хадзілі па Вільні з Чэславам Мілашам, хоць прывялі мяне ў гэты горад яго кнігі, а таксама ягоны дыялёг з Томасам Вэнцлавам — ня толькі адзін Чэслаў Мілаш адкрыў мне духоўнасьць Вільні. І ня толькі старыя клясыкі. Разам зь імі зрабілі гэта мае раўналеткі, што пераехалі ў горад Гедыміна зь літоўскае правінцыі, каб наноў вывучыць гэты горад, прачытаць і вымавіць ягонае імя. Адным зь іх быў трагічна загінулы Вайдатас Даўніс. Апавесьці пра яго — гэта трапіць у сфэру мітаў, сьмелае думкі, якая — нават самотная, утапічная й зьняважаная рэалістамі — у канчатковым выніку вызначае духоўнасьць свайго часу, выціскаючы на ім сваю густую пляму. Як казала бабуля Грыгора Кановіча, імя якога назаўсёды застанецца ў памяці віленчукоў, любы цукар саладзейшы ў думках, чымся ў вуснах: у вуснах ён растае, у думках — ніколі.

“Ты ж ня проста так вяртаешся ў гэты горад, ты вяртаешся, каб паднябеньне яшчэ раз пачула дрыжаньне складу”. Даўніс вяртаўся ўвесь у напружанай увазе, усьведамляючы, чаго ён хоча. Ён быў адным з тых амаль 70% жыхароў сучаснае Вільні, што не нарадзіліся ў літоўскай сталіцы. Большасьць зь іх пераехала сюды зь вёскі. Сымбалічны зачын гэтаму зыходу зь вёскі даў на пачатку XIX стагодзьдзя літоўскі гісторык Шымонас Даўкантас, які per pedes apostolorum пераехаў у Вільню.

Цяпер гэтыя людзі ствараюць спэцыфічную групу, якую Леанідас Донскіс назваў “яшчэ-не-гараджанамі-ўжо-не-сялянамі”. Яна стварыла характэрны клімат гораду, прыфарбаванага вёскаю. “За пяць хвілінаў хады на пехату ад Вострае Брамы людзі жывуць як у вёсцы: урабляюць гародчыкі, дзяржаць куры, росьцяць пладовыя дрэвы... Некалькі сотняў мэтраў ад будынку Парлямэнту, на другім баку Вяльлі, сярод брэжнеўскіх блёчных будынкаў хаваюцца драўляныя дамы… аточаныя пунямі, хляўкамі й паветкамі”, — пісала Катажына Кажанеўская. Гэты стан падвешанасьці паміж вёскаю й горадам быў балючы й цягнуў за сабою драматычныя наступствы. Пра гэта згадваў філёзаф А. Шлёгерыс: “Усе мы прыйшлі зь вёскі ў горад, цэлае пакаленьне літоўскіх інтэлігентаў і неінтэлігентаў… І ўсе добра ведаем, які цяжкі быў гэты пераход. Шмат людзей вялікага духу перажыло яго як вялікую (можа, найбольшую) унутраную нацыянальную трагедыю. Шмат хто заплаціў за яго найбольшую цану: горкімі бяссоннымі начамі, бязьмежным жалем, тугой, скептыцызмам, іроніяй, безнадзейнасьцю, уцёкам у дурманны напой Цырцэі, псыхіятрычнымі лякарнямі, разьбітымі сем’ямі й шмат яшчэ”.

Але гэты шлях, шлях пераходу, гэты нацыянальны зыход літоўцаў зь вёскі ў горад, ня быў шляхам Вайдатаса Даўніса. Ён вяртаўся ў Вільню. Вяртаўся ў “горад бязь імені”, каб знайсьці гэтае імя й прамовіць наноў. Вяртаўся ў горад, якога магло ня быць, у якім адбыўся апакаліпсыс. Колькі ж разоў Вільні, той сапраўднай духоўнай Вільні, давялося ўжо зьнікнуць з паверхні зямлі? Хаця б у XVIII стагодзьдзі, калі пачалася другая швэдзкая вайна, пасьля — набег маскоўцаў і жудасныя пажары. Юзаф І. Крашэўскі тады пісаў: “Мы дарма шукаем вачыма формаў, якія б перанесьлі нас у мінулае. Правячы, няўмелая рука наклеіла на дахах узоры і аздобы, якімі забіла характар будынкаў. Пасьля панаставілі шмат прыгожых дамоў, але ранейшая, ягелонская Вільня, аскепкі якое яшчэ былі перад апошнім пажарам, зьнікла назаўсёды”. Хаця горад кожны раз паўставаў, як Фэнікс з попелу, здавалася, што прадказаны віленскімі катастрафістамі апакаліпсыс Другой сусьветнай вайны канчаткова зьнішчыць ягоны дух. Сьведчаньне гэтаму даваў сам Мілаш:

Пра паваенную Вільню Томас Вэнцлава ў дыялёгу зь Мілашам пісаў як пра зусім іншы горад: “Мы ведаем неаднолькавыя Вільні; нават можна сказаць, што гэта два зусім розныя гарады. (…) Усё новае. Канечне, засталося неба, Вяльля (што называецца Нярыс), нават пясчаныя мелі ў месцы, дзе ў Вяльлю ўпадае Вялейка ці Вільнэле; засталіся некаторыя дрэвы — шмат дрэваў; але што яшчэ? Безумоўна, засталася архітэктура”.
 

Даўніс вярнуўся ў горад з “каменю, што валодае сэрцам”. Разам з прыяцелямі ён будаваў тут Regnum, або Каралеўства. Арвідас Юзайтыс пісаў у часопісе зь менавіта такою назваю: “Цяпер, калі мы ўжо ўрасьлі сюды каранямі, мы баронім Вільню, як бароняць гонар — з унутранага боку муроў”. Таксама яны добра памяталі фразу Альгірдаса Грэймаса пра Вільню, у якой муры й вуліцы зьмяняюць людзей, а ня людзі дапасоўваюць да сябе муры й вуліцы. Яны хутка вучыліся гэтаму гораду, вырасталі, абярняся зьяўляліся ўсё новыя і новыя часопісы, таварыствы, выдавецтвы… Яны быццам бы баяліся, што ня здолеюць дастаткова моцна вымавіць імя свайго гораду. “Ня ўся Літва прасяклася духам нашае сталіцы, — пісаў Юзайтыс. — Часам здаецца, што ўзьдзеяньне Вільні малее, што Віленская Літва ніколі ня стане вялікаю”.

Для Мілаша й Вэнцлавы, як, здаецца, і для Міцкевіча, Вільня была этапам вандроўкі з правінцыі ў вялікі сьвет. Таму адсюль хацелася даць лататы. “Я шчасьлівы, — пісаў Вэнцлава, — чуць званы Вэнэцыі й ведаць, што празь пяць хвілінаў магу ўбачыць Сан Джорджа Маджорэ — можа, найпрыгажэйшы ў сьвеце фасад. Я не хацеў бы вярнуцца ў цяперашнюю Вільню, я б ня мог там вытрываць”. У памянёным дыялёгу пра Вільню Мілаш акрэсьліў гэтае пачуцьцё шчэ трапней: “Правінцыйнасьць Вільні. Яна мяне вельмі прыгнятала, і я прагнуў вырвацца ў сьвет. (…) Прымусовы ад’езд у Варшаву я ўспрыняў з палёгкаю. Бо Вільня была глухменьню…”

Для Даўніса ды яго прыяцеляў Вільня была “вызваленьнем ад вузкага патрыятызму й правінцыяналізму”. Яна была іх лёсам і акном у сьвет. Гэта ўжо не этап на лінейным жыцьцёвым шляху, гэта акружная дарога лёсу, якой вяртаешся ў Каралеўства. Прычым гэтае Каралеўства існуе тут і цяпер, адроджанае ў канкрэтнай рэчаіснасьці постсавецкай Вільні.

Каралеўства ёсьць пытаньнем жыцьцёвай практыкі. І гэтым яно сур’ёзна адрозьніваецца ад вяртаньня, што адбылося ў творчасьці Міцкевіча ці Мілаша, ідэальнага вяртаньня празь літаратуру ў краіну маленства.

Каб вымавіць імя свайго гораду, трэба расьпячатаць памяць. “Я кажу — значыць, памятаю. (…) Памятаем — значыць, мы ёсьць”, — пісаў Даўніс-паэт і Даўніс — грамадзянін Каралеўства. Як далёка сягала іх памяць? Да якой традыцыі яны зьвярталіся?

Для Мілаша памяць пра Вільню ішла ад часоў рамантызму й велічы ўнівэрсытэту. “У нашым унівэрсытэце пераемнасьць адчувалася больш, чым у іншых польскіх унівэрсытэтах за выняткам Ягелонскага. Бо пэрыяд ягонага закрыцьця пасьля паўстаньня 1831 году неяк скарачаўся, зьнікаў, і ўсюдых лунала аўра філяматаў. Гадавацца ў Вільні значыла належаць толькі ў пэўнай ступені да XX стагодзьдзя, галоўным чынам пасярэдніцтвам кіно. Часам цяпер у маёй галаве блытаецца “Акадэмічны Клюб Валацугаў”, а менавіта “Клюб Старэйшых Валацугаў”, з “Таварыствам Нягоднікаў”*, у якое ўваходзілі выкладчыкі маладога Міцкевіча”.

Для Вэнцлавы, паколькі падчас яго жыцьця ў Вільні на міжваенную пару было накладзена табу, бліжэйшаю традыцыяй быў горад Міцкевіча й Даўкантаса. Падчас навучаньня ён зь сябрамі на ўзор “нягоднікаў” нават заснаваў гурток, “што было рызыкоўна, калі згадаць пра ўсёведны КГБ…”

Вільня сучасных грамадзянаў Каралеўства ўжо ня ёсьць Вільняю Міцкевіча ці нават Мілаша. Шмат у чым дзякуючы кніжкам гэтых творцаў яны накіроўваюцца значна глыбей у слаі часу. Вяртаньне Даўніса значна даўжэйшае, чымся дарога, якая аддзяляе вёску ад гораду, ці дыстанцыя, якая аддзяляе сталіцу Літоўскае рэспублікі ад гораду філяматаў ці гораду ўдзельнікаў “Жагараў”**. Гэта вяртаньне літоўца, які вядзе свой шлях ад тых часоў, калі даліна Вялейкі называлася шчэ далінаю Сьвентарога. Яго вяртаньне ў Вільню — гэта від інкубацыі, падарожжа да сакральнага цэнтру. Адбываецца яно дзякуючы абраду засынаньня на магілах продкаў, вынікам чаго бываюць сьненьні-відзежы. Гінтарас Берасьнявічус, чарговы жыхар Каралеўства й вядомы этноляг, згадвае, што менавіта такі характар мела падарожжа Гедыміна на месца сутокаў трох рэкаў: сон на магілах бацькоў і відзежа жалезнага ваўка, якую галоўны жрэц Лізьдзейка расшыфраваў як знак на ўзьвядзеньне стольнага гораду. Важна, што ўжо ў першапачатку Вільні было зьліцьцё двух полюсаў. “Два гарады ў гэтым горадзе аб’яднаныя міжсобку, як спалучаныя судзіны. (…) Нарута стаяла на гары, там, дзе сьвятло сьвету краналася каралеўскае кароны. І хаця ня можа зьнікнуць горад, распасьцёрты на гары, — гэты горад прапаў, згінуў. Вільня вырасла з даліны, зь ценю (…). І хаця ня можа сасьпець горад, які пасеяны быў у цені, — гэты горад рушыў угору й вытрываў” (Даўніс).

Гэты дуалізм філёзаф Шлёгерыс пераносіць на апазыцыю двух найважнейшых гарадоў Літвы — Вільні й Коўны: “Коўна ёсьць “часовай” (то бок зямной, перахаджалай) сталіцай, горадам дзялкоў, зямной восьсю, гэта нашыя сапраўдныя Атэны, з культам нашага паганскага ідэалу — Вітаўта Вялікага і ўнівэрсытэтам ягонага імя. Вільня ёсьць “вечнаю” сталіцаю, горадам разбэшчаных жрацоў — інтэлігентаў, нябеснай восьсю, гэта наш Вечны Ерусалім, з Маці Божай Вастрабрамскай (яна адначасова і Барбара Радзівілянка) і зь езуіцкім унівэрсытэтам, заснаваным палякамі”.

Такою таксама ёсьць Вільня маладых літоўцаў, што вяртаюцца да Каралеўства. Расшыфроўваючы ягонае імя, выкарыстоўваючы традыцыю сынкрэтызму (“першаснаю ёсьць разнастайнасьць, дзякуючы якой Вільня раскрываецца сьвету. Габрэі, караімы й татары, а таксама немцы — ня кажучы ўжо пра літоўцаў і славянаў — утваралі сапраўдную аснову існаваньня Вільні, дынамікі яго разьвіцьця й багацьця… Этнічная разнароднасьць зрабілася ня толькі пажаданым, але й абароненым законам ладам жыцьця, што стварыў традыцыю культурнай і рэлігійнай талерантнасьці”), а таксама ўнівэрсалізму (“Гэта жыцьцё, што перасягае межы этнічных, культурных і рэлігійных супольнасьцяў… Унівэрсальны чалавек вырастае не ў культурна маналітным асяродзьдзі, а ў сынкрэтычным зьліцьці культураў”, — пісаў Юзайтыс).

Жадаючы вымавіць імя гэтага гораду, Вайдатас Даўніс “чуе шапаценьне ўсялякіх словаў. Але адначасова намацвае тое адно-адзінае. Тут ёсьць і літовец, і грэк, і габрэй, і паляк, і прус, і караім, і татарын. Але адначасова тут няма ні грэка, ні юдэя… Толькі адзінае слова, якое, калі яго вымавіць, робіцца імем”.

Вымаўляецца імя гораду, выбудоўваецца Каралеўства, музэй атэізму ператвараецца ў храм; горад, які перажыў апакаліпсыс, застаецца нязьменным, ягелонскім, як хацеў Крашэўскі; прынцыпам застаецца зьліцьцё розных элемэнтаў; сьвяты Хрыстафор вечна сягае ад берагу да берагу, паэт з заплюшчанымі вачыма знаходзіць вуліцы й завулкі, хаця гэта зусім іншы горад, ня той, які ён ведаў; літовец кружным шляхам вяртаецца ад сутокаў трох рэкаў, відзежа гораду прыходзіць у сон таго, хто сьпіць на магіле бацькоў, духоўнасьць жыве сілаю дзеяньня й памяці.

Пераклала з польскай Марына Шода