Вільня. Анталёгія
беларускай паэзіі XX ст.

---

Ці то летам, ці зімою
Сып да “Шумана”, друг мой! —
Там расстанецца з нудою,
Хто з кішэняй непустой.
“Шуман” — Вільні кроў і косьць,
Быў і будзе, як і ёсьць.

Рэжа музыка ахвоча,
Песьні, гоман — заадно,
Страва, карты, хто што хоча,
Льлецца рэчкаю віно.
“Шуман” — Вільні кроў і косьць,
Быў і будзе, як і ёсьць.

Там сабой таргуюць дзеўкі.
Бацька, сын купляе іх;
Там хватаныя капейкі
Пераводзяцца уміг.
“Шуман” — Вільні кроў і косьць,
Быў і будзе, як і ёсьць.

Цешся, горад! Што там знача
Вёска з голадам, зь бядой?
Хтось там стогне, хтось там плача —
Плюй, махай на ўсё рукой!
“Шуман” — Вільні кроў і косьць,
Быў і будзе, як і ёсьць.

Хто ў казіны рог ня зьехаў,
Хто з сумленьнем — справу знай:
Гэй, да “Шумана” на ўцеху —
Ўтапіць долю, славу, край!
“Шуман” — Вільні кроў і косьць,
Быў і будзе, як і ёсьць.

XXVІІІ. Дзядзька ў Вільні
.....................................
Машына стала. Валіць валам
Люд у тунэлі пад вакзалам,
А зь ім і дзядзька цісьне збоку,
Ад шэрых сьвіт непадалёку.
......................................
Дзівіўся дзядзька тут нямала,
Йдучы тунэлем да вакзалу.
Як хітра, мудра збудавана!
Як чыста, хораша прыбрана!
А колькі вулачак і ходаў,
Палітурованых усходаў!
Там, угары, над галавою,
Ідуць вагоны чарадою!..
О, хітры сьвет, на штукі здаўся!
Тунэль тым часам разьдзяляўся,
І вал сярмяжнага народу
Ідзе да правага праходу.
Паны налева важна садзяць,
Дзе іх сярмяжнікі ня здрадзяць
Ні пахам дзёгцю, ні карчагі,
Ні відам латанай сярмягі.
Як выйшаў дзядзька наш з вакзалу,
Яму аж моташна нейк стала:
Такое пекла — шум страшэнны,
Застой паветра і дух дрэнны;
Народ таўчэцца каля конкі,
Па бруку б’юць падковы звонка,
Грымяць павозкі, буды, колы,
Аж проста глушаць балаголы —
І гэта процьма ўсякіх зыкаў
Зьлілася ў гул адзін вялікі,
Дзе зь непрывычкі вуху цяжка,
Дзе б’юць па сэрцы яны важка.
Снуе народ, як на пажары,
Пад ім аж гнуцца тратуары.
Эй, божы люд! Якая сіла
Цябе віхрамі закруціла?
..........................................
Няма ў тваіх вачах прывету,
Як бы ня рады сонцу, сьвету,
Ідзе народ, як хвалі мора,
Як хмары ў небе на прасторы,
Адны другім усе чужыя.
Ідуць старыя і малыя,
Ідуць, шнуруюць чарадою,
Заняты кожны сам сабою.
І дзядзька з гэтым людам зьліўся,
Як зерне ў зернях, загубіўся.
Быў дзядзька ў пушчах, у барох
І расчытаць іх голас мог,
І з старасьвецкімі дубамі
Каротка знаўся, як зь сябрамі.
А тут — адзін, бо ўсе чужыя,
Ня знаеш, хто яны такія,
І сам для іх ты чужаніца.
На камяніцы камяніца,
Ня згледзіш неба край за імі,
І ціснуць сьценамі сваімі.
Ідзе так дзядзька і па бруку
Адзін за дзесяць робіць груку.
А дзе ж той банк? — карціць пытаньне,
Так правандруеш да зьмярканьня,
А сам туды не пападзеш
І толькі дзень дарма зьвядзеш.
..............................................
Тут дзядзька кроку падбаўляе
І пана з цэшкай наганяе;
Ступіў яшчэ ён колькі крокаў,
Да пана коціцца ён бокам;
А пан ня бачыць ці ня хоча
Глядзець, як дзядзька наш клапоча
І ў ім патрэбу дужа мае,
Ідзе і палачкай махае.
Тут дзядзька трошачкі прыгнуўся,
Рукою пана дакрануўся:
— Скажы, паночку, як далёка
Зямельны банк? — Пан кінуў вока
На дзядзьку скрыва так і строга:
— Спытай аб тым гарадавога! —
Сказаў і кроку пан прыбавіў,
Як бы пытаньнем абясславіў
Яго наш дзядзька прад панамі,
Прад тымі вось капелюшамі.
“Ото завіў, настроіў лыжы,
Як бы чарцяка той ад крыжа”, —
Антось сабе сам усьміхнуўся
І на ўсе бокі азірнуўся,
Як бы хацеў сказаць: “Глядзеце,
Якая цаца зьзяе ў сьмецьці!”
Памалу стаў ён разглядацца.
Э, што! няма чаго баяцца!
Ідзе вальней, глядзіць сьмялей.
На сэрцы стала весялей,
І трохі карк ён падымае,
На крамах вывескі чытае —
Нядарма ж дзядзька быў у школе,
Навуку ведаў ён даволі.
Ды перабраў тут дзядзька меру:
На слуп узьбіўся, на халеру,
Ды так аб падлу штурхануўся,
Што сьвет яму перавярнуўся,
На брук зьляцеў ён з тратуару,
Перакруціўся разоў пару
І так у брук бядак загасіў,
Траха манеркі не расквасіў.
Ды дзядзька борзьдзенька схваціўся,
Зьнячэўку ён ашаламіўся,
Як той шчупак, папаўшы ў нерат.
Ня знае ён, дзе зад, дзе перад.
— Бадай цябе агні спалілі!
На які чорт слупоў набілі? —
Гаворыць дзядзька сам з сабою,
Пыл абіваючы рукою.
І тут ён толькі азірнуўся,
Глядзіць — у кут глухі упхнуўся,
Сьцяна прад ім і сьцены збоку,
Ўпярод ня ступіш ані кроку —
Прапала вуліца, ды годзе!
Таўчэцца дзядзька, як у бродзе
Той сом, прыціснуты плытамі,
Што ў бухце век жыў пад карчамі.
“Бадай ты спрахла! дзе ж дарога?
Нагвалт крычы гарадавога!
Куды нялёгкая загнала!”
Аж проста дзядзьку страшна стала
І зь перавулачка глухога
Ідзе шукаць гарадавога,
Ідзе і горад праклінае;
Падшыбла злосьць яго такая,
Што каб прымеў бы, ўзяў саломы
Ды падпаліў бы ўсе харомы,
Бо ўсе дарогі загрузілі
І сьвет яму тут зачынілі.
Мінут праз колькі зь перавулку
На сьвет ён выбіўся, дзе гулка
Нясьліся зноў страшэнна зыкі,
Дзе горад гуў многаязыкі.
Цяпер наш дзядзька не чытае,
А больш пад ногі паглядае
Ды кіне вока, ці ня блісьне
Жаданы шнур, ды далей цісьне.
Шукае дзядзька наш, як Бога,
Ў людзкой галдзе гарадавога.
А вось і ён! стаіць плячысты
І погляд кідае празрысты;
Стаіць, як той пастух над статкам,
І наглядае за парадкам —
На тое ж горад і губэрня.
Тут з тратуару дзядзька верне,
Ідзе, за брыль здалёк бярэцца,
“Дзень добры” кажа, як вядзецца,
Яшчэ крок бліжай падступае,
Аладку-шапку падымае.
— Скажыце, як мне ў банк папасьці?
Мне па зямельнай трэба часьці.
— А вось як пойдзеш, чалавеча,
Таму касьцёлу насустрэчу,
Там будзе вуліца направа, —
Пачаў казаць служака бравы, —
Ты правай вуліцы трымайся,
А там другога запытайся,
І скора банк той будзе блізка.
Скланіўся дзядзька яму нізка,
Бо надта ж добрым паказаўся,
І так ён дзядзьку спадабаўся,
Што калі будзе ўсё шчасьліва,
То вып’е зь ім хоць пару піва
І зьесьць зь ім разам кусок сала;
І весялей зноў дзядзьку стала.
Зрабіўшы два-тры павароты,
Людзей спытаўшы раз мо ў соты,
Спыніўся дзядзька каля банку,
Дзе ўсходы чыстыя, як шклянка,
Шырокі крок яго стрымалі
І ў душу страх яму нагналі.
Стаіць наш дзядзька ў задуменьні,
Ня сьмее ўзьняцца на ступені:
Баіцца ён мужычым ботам,
Прапахлым дзёгцем, здорам, потам,
Тут насьлядзіць або напляміць,
Лепш іх ня знаць, няхай іх цяміць!
...........................................
Ды дзядзька страх перамагае,
Ён шапку загадзя зьнімае,
Па ўсходах чыстых, як мурашка,
Паўзе ўгару, ступае цяжка.
Забіты дух яго вякамі
Ўжо чуе страх перад панамі.
Ў прасторнай, чыстай, сьветлай залі
Паны туды-сюды снавалі,
Разьвязна, моцна гаманілі,
Цыгары доўгія курылі,
А дзе каторы шарганецца,
Каля яго прыслужнік трэцца
І падае яму адзеньне,
А сам — пакора і жычэньне;
А пан той руку ткне ў кішэню,
Яму “дзесёнтку” суне ў жменю;
Прыслужнік, ну, чуць не прысядзе,
Аж сьмех бярэ, на гэта глядзя.
Але й паны ня ўсе тут роўны:
Адны зь іх круглыя, як броўны,
Ідуць спаважна, ўперавалку;
Другія выпетрылі ў палку;
Адны трымаюць нос высока,
Другія ў дол спускаюць вока.
Апроч паноў, у гэтай залі
І мужыкі ў кутках стаялі,
І людзі простага больш званьня
Таўкліся ў банку ўжо ад раньня.
Між імі гоман ціха вісьне,
Туды і дзядзька Антось цісьне.
Прыйшоў, суседзяў зьмерыў вокам
І да сьцяны прыпёрся бокам.
— Сядай, мой мілы, мой харошы,
Бо за “пастой” ня плацяць грошы, —
Сказаў сярмяжнік дабрадушна.
На лаўку дзядзька сеў паслушна,
Ўздыхнуў, падзякаваў суседу,
Ўжо пажылому, чуць ня дзеду.
Пайшлі пытаць адзін другога,
Хто ён, адкуль, сяла якога,
Губэрні, воласьці, павету.
— Прыехаў я сюды з-за сьвету,
З-пад самых Стоўпцаў — чулі, можа?
— Не, не здаралася, нябожа.
— А самі скуль вы? — Я з-пад Ліды,
Зь сяла Вялікія Дзяміды
(Ён Грышкам Верасам назваўся);
Яшчэ са ўчора затрымаўся.
……………………………

.........................................
Сябры ўстаюць, ідуць спавагу
І на праспэкт нясуць сярмягу,
Дзе панства ўсякага багата
Ідзе і едзе, як у сьвята.
І скуль набраліся яны?
І ўсё важнецкія паны,
І так адзеты, так убраны,
Што той Ракоўскі надзіманы —
Няхай яго там возьме боль —
У параўнаньні зь імі — ноль —
Ну, проста так, звычайны Лыска:
І не стаяў каля іх блізка!
Зірнеш і ўнікнеш: прад табою
Мо князь з графіняю якою!
Так далікатна спацыруюць
І не гавораць, а варкуюць!
Або спаткаеш генэрала, —
Яго ўся Вільня, пэўна, знала:
У мэдалях уся грудзіна!
І што за погляд! што за міна!
Ну ж і паноў! ня дай ты Божа!
Антось стрымацца ледзьве можа —
Няхай ім дрэннае прысьніцца, —
Каб тым панам не пакланіцца.
Ды Верас зь дзядзькі тут сьмяяўся.
— Ты не ўважай, што ён убраўся,
Гальштук павесіў і манішку,
А каб разьдзець яго, брацішку,
То пэўна ходзіць без кашулі,
На ланцужку — кусок цыбулі.
Па віду пан і ходзіць панам,
А сьпіць напэўна пад парканам,
Таго й глядзіць, каб што ўварваць...
Такіх паноў — хоць гаці гаць!
Чым болей дзядзька разглядаўся,
Ён тым мацней тут захапляўся.
Які тут рух і беганіна!
Як зьзяюць вокны магазынаў!
І колькі тут дабра, багацьця!
А колькі сьлёз у ім, пракляцьця?
Якія брычкі і карэты!
А для каго ўся роскаш гэта?
.........................................
— Ото, брат, горад! от дамішчы,
Ото дзе сыпалі грашышчы!
Якія вежы і касьцёлы!
Як толькі іх трымаюць долы!..
Зірні, зірні: гара якая!
На ёй і будка цагляная...
Ото б адтуль зірнуць на горад! —
Забыўся дзядзька і пра голад
І падбівае сябра Грышку
Ўзысьці на тую гару-вышку.
Яна так пышна, так высока
І так ласкае тваё вока!
А гэты скат такі зялёны!
Там каштаны, там ліпы, клёны
Глядзяць здалёк адным кустом,
Адным вялізарным шатром.
Праспэкт, касьцёл сябры мінулі
І ў сквэр зялёны павярнулі.
Ў цяньку разьвесістых галінак
Дарожкі ўюцца між расьлінак,
Такія чыстыя, аж міла.
І люду мноства тут хадзіла,
Найболей моладзь гарадзкая
Ды худасочная, благая,
Ўсё панічы-зухі, паненкі,
А станік іх, бы ў восак, ценкі;
Ідуць, шнуруюць па дарожках,
А чаравічкі на іх ножках
Так і паскрыпваюць, сьпяваюць,
Нібы капыцікі мільгаюць;
Ідуць, спусьціўшы вачаняткі,
На погляд ціхі, як ягняткі.
А панічы снуюць стрыжамі,
Ў паненак цэляцца вачамі,
Так от і льнуць, як рой да грэчкі,
Як матылі на тыя сьвечкі.
На доўгіх лаўках пажылыя
Сядзяць паны, як бы сьвятыя,
Багата ўсе яны адзеты,
Чытаюць кнігі ды газэты.
Антось на ўсё глядзіць уважна,
І сам ідзе ён трохі важна,
Крыху асвойтаўся з панамі,
Ідзе, пагруквае нагамі.
Сябры тым часам сквэр мінулі,
Налева ўгору павярнулі;
Тут з будкі стораж іх спыняе:
— Куды йдзяце? — сяброў пытае.
— Куды ж? на гору, ёсьць вядома.
— А ці вам правіла знаёма,
Што безьбілетным ход запынен?
Хто йдзе на гору, той павінен
Білет купіць на права ўходу.
Сябры спынілісь — грошай шкода;
Ў чупрыны рукі запускаюць,
Аб гэтай справе разважаюць:
За што плаціць? пустая справа...
Але ж ізноў — зірнуць цікава,
Як там з гары ўсё выглядае.
І дзядзька стоража пытае:
— А колькі той білет каштуе?..
Ніяк у Вільні не шанцуе!
— Ўсяго шэсьць грошаў. Заплацеце,
Тады сабе, здаровы, йдзеце.
— Дзе наша, брат, не прападала:
Каб наша ліха не даждала! —
Гаворыць дзядзька наш разважна,
Ў кішэню лезучы адважна.
Сябры білеты пакуплялі
І на гару пашыбавалі.
— Ото, гара, як печ, крутая!
І вось чаму дарожка тая,
Бы шрубка, ўецца па-над бокам:
Узьлезь, папробуй, простым крокам!
Ну, брат, гара, аж ногі млеюць. —
Сябры ідуць і весялеюць.
— Ці то яе такая ўрода?
Рукою, мусібыць, народу
Яна насыпана спрадвеку...
Ото, мой Божа: чалавеку
Заўсёды мала, не хватае, —
Антось уголас разважае.
......................................
Сябры на верх гары ўзьняліся,
Аж упацелі, засапліся,
І ногі іх спынілісь самі.
А слаўны від перад сябрамі
З гары высокай адчыняўся!
Хто відам тым не любаваўся?
Ўнізу гары ляглі прыгожа,
Як бы разоркі паміж збожжа,
Дарожкі роўныя, крывыя.
Над імі дрэвы маладыя
Ў сваёй пакоячай цішы
Сплялі жывыя салашы.
Агромны горад, цесна зьбіты,
Ўвесь блескам сонейка заліты,
Займаў узгоркі і нізіны;
Дамы стаялі, як віціны,
То ўдоўж, то ўпоперак радамі,
То закрываліся садамі
Або дзе ўзгоркам крутабокім;
А дзе васпанам адзінокім,
Расьцерабіўшы сабе пляц,
Як горды пан, стаяў палац.
Будынкі цесна ў рад стаялі,
Як бы адны другіх трымалі
У часе нейкай небясьпекі
І асталіся так навекі.
А між высокіх дамоў-градак,
Свой пэўны маючы парадак,
Віліся вулачкі так-гэтак
Густою тканьню цёмных клетак.
Ўгары, высока над дамамі,
Пазалачонымі крыжамі
Блішчалі цэрквы і касьцёлы,
Узьняўшысь к небу галавамі,
На сонцы зьзяючы вярхамі;
І гоман іх званоў вясёлы
Ў паветры гуў таемна, злучна
І заміраў дзесь мілагучна.
Налева, між гор крутабокіх,
У берагах сваіх высокіх,
Па камянях, бы тая зьмейка,
Вілася шумная Вялейка
І, закруціўшыся дугою,
Зьнікала зараз за гарою.
А справа ўніз свабодным махам
Лягла другая рэчка шляхам,
Як бы сталёвая пружына;
То Вілія, Літвы дзяціна,
Няслася пышна між абрываў
Бліскучай стужкай гожых зьвіваў,
Як бы жывое срэбра. Хвалі
На сонцы песьцілісь, дрыжалі.
Так майскім днём дрыжыць лістамі,
Абліты сонейка агнямі,
Зялёны клён і пышна зьзяе,
На сонцы лісьцікі купае.
Па левым беразе ў шнурочак
Зялёных дрэў пралёг радочак,
Як стрэлка, роўненька, пад меру,
Як тыя буквы на паперу.
Дамы, каменныя грамады,
Палацы, пышныя пасады,
Крутыя горы з жоўтым скатам,
Пяскамі, глінаю багатым,
Ўвесь правы бераг абступалі,
У рэчцы цені іх дрыжалі.
І адбівалісь, бы ў люстэрцы,
У Віліі хмурынак перцы,
Што вісьлі белай чарадою
Высока ў небе над зямлёю.
А там, за горадам, так здатна
І так прыгожа, так прыятна
Узгоркі леглі ў сіняй далі;
Па іх адложыстых уклонах
Любоўна ветры па загонах
Жытцо, ярынку чуць гайдалі,
Як нянька добрая ці матка
Ў калысцы гойдае дзіцятка.
Палоскі нівак йшлі абрусам,
Гаі, лясочкі здольным вусам
Ў палях то тут, то там чарнелі,
Як бы на сонейку гарэлі.
І ў абразах тых самавітых
Палёў, задумаю спавітых,
Пачулісь родныя павевы
І дарагія сэрцу сьпевы
Для мужыкоў, сыноў заўзятых
Палёў, лясоў, лугоў багатых;
Там іх душа і там іх думы,
Ім далей хочацца ад шуму
Траскучых вуліц, перавулкаў,
Ад пылу, смроду закавулкаў,
А на гары было спакойна.
Чуць далятаў сюды нястройна
Далёкі шум і той зьмякчаўся,
Сюды нейк боязна ўрываўся.
Гара спакойна пазірала,
Маўклівасьць важную хавала,
Як сьведка той вялікай справы,
Што для пустой людзкой забавы
Ніколі вусн не раскрывае
І моцна тайнасьць ахраняе.
— Ну, што, Антоні: надзівіўся? —
Ад думак Верас абудзіўся. —
Ці не пара б пасілкавацца,
Бо трубіць чэрава, прызнацца?
— Так, час ісьці, глядзець даволі,
Бо не нагледзішся ніколі.
Сябры назад з гары зьвярнулі,
Шырокім крокам сьціганулі.
— Пастой! а там што? — Там — гармата.
— Чаму ж няма пры ёй салдата? —
Пытае дзядзька. — Мо старая,
А мо фальшывая якая, —
Ня буду спрэчвацца заўзята. —
З такой гаворкай да гарматы
Прыйшлі яны і важна сталі,
Гармату доўга разглядалі,
Глядзелі ззаду і з бакоў,
Аб ёй сказалі колькі слоў.
Калёсы дзядзька разглядае
І бліжай-бліжай падступае,
Хацеў яе яшчэ пагладзіць.
— Ой, не чапай, а то рассадзіць!
Няхай яна, брат, лепей спрахне!
Зачэпіш, падлу, ды як гахне!
І вочы высмаліць, і кішкі
Шпурне, глядзі, аж на Лукішкі.
О, зь ёю, брат, такія штукі! —
Спужаўся дзядзька, борзда рукі
Рвануў назад, як ад гадзюкі,
Ды так, што Грышка стаў сьмяяцца.
— Хадзем, брат, лепей сілкавацца!

Каб загаiць на сэрцы раны,
Забыцца долi горкi глум,
Прыйдзеце да касьцёлу Ганны!
Там зьнiкнуць сьценi цяжкiх дум.

Як лёгка дагары, як красна
Узносiць вежы ён свае!
Iх вырыс стройны ў неба ясна
Заломам строгiм устае.

А гастрынi iх так высока,
Так тонка ў вышу неба тнуць,
Што мiг адзiн — i бачыць вока —
Яны мiж сiнi ў выш плывуць.

Як бы расстаўшыся зь зямлёю,
Каб у нябёсах затануць,
Сьвятыня лёгкаю ступою
Ў блакiце пракладае пуць.

Глядзiш — i цiхнуць сэрца раны,
Далёка долi горкi глум.
Прыйдзеце да касьцёлу Ганны!
Там нiкнуць сьценi цяжкiх дум.

Вулкi Вiльнi зiяюць i гулка грымяць!
Вiр людзкi скрозь залiў паясы тратуараў,
Блiшчаць вокны, лiхтарнi ўгары зiхацяць,
Конi ймчацца, трамваi зьвiняць,
I гараць аганьком вочы змучаных твараў!

А зьвярнi у завулак — ён цесны, крывы;
Цёмны шыбы глухiх старасьвецкiх будынкаў;
Мiж каменьнямi — мох i сьцяблiнкi травы,
I на вежы, як круглае вока савы,
Цыфэрблят — пiльны сьведка мiнулых учынкаў.

Цiша тут. Тут маўклiва пасталi — i сьняць
Ў небе купалы, брамы, байнiцы i шпiцы;
Грук хады адзiнокай здалёку чуваць,
Часам мерныя ўдары звана задрыжаць
I замоўкнуць, памкнуўшы ад старай званiцы.

Спамянi, маё сэрца, даўнейшыя днi!
Па загадзе бурмiстра усе, як належа,
Зачынiлi ўжо вокны; загасьлi агнi...
Варта вулкай прайшла... I ня сьпiм мы адны —
Я ды чорны кажан, што шнуруе ля вежы.

Лiхтарняў блеск у сiняй вышыне...
Вiтрынамi зiяючыя крамы...
Кавярнi... мора вывесак... як плямы,
Анонсы i плякаты на сьцяне.

Кiпiць натоўп на жорсткiм вулак дне!
Снуюць хлапцы, суючыя рэклямы,
Разносчыкi крычаць ля кожнай брамы...
Грук, гоман, гул, — усё ракой iмкне.

А дальш — за радам кас, лямбардаў, банкаў —
Агнi вакзалу... павадка хурманкаў...
Вiры людзей... сiпячы паравоз...

Зялёны сэмафор... пакгауз... склады...
Заводаў комiны пад цьмой нябёс...
О, гораду чароўныя прынады!

Сярод пэрлямутру у небе
Льле месяц сярэбныя хвалі,
У люстры Вялейкі бурлівай
Свой воблік увесь адбівае.

Сьпіць Вільня. Адзін паглядаю
На цудны касьцёл Сьвятой Ганны —
Красуецца контур прыгожы
У гладзі блакітнага неба.

Узор, барэльеф і арнамэнт —
Малюнак да казкі-царэўны.
Гатычныя конусы, башні
У высі шыбаюць да зорак.

Бы сон хараства, гмах зьявіўся,
Як геній казаў: “Няхай будзе!”
Людзей адароных душою
Ён кліча на шчыру малітву.

Ўжо век, як тут быў карсыканец,
Дзівіўся на гэты храм Божы.
Казаў: “Кабы мог, перанёс бы
Ў Парыж як найлепшу здабычу!”

Толькi ў сэрцы трывожным пачую
За краiну радзiмую жах,
Ўспомню Вострую Браму сьвятую
I ваякаў на грозных канях.

Ў белай пене праносяцца конi, —
Рвуцца, мкнуцца i цяжка хрыпяць.
Старадаўняй Лiтоўскай Пагонi
Не разьбiць, не спынiць, не стрымаць!

У бязьмерную даль вы ляцiце,
А за вамi, прад вамi — гады.
Вы за кiм у пагоню сьпяшыце?
Дзе шляхi вашы йдуць i куды?

Мо яны, Беларусь, панясьлiся
За тваiмi дзяцьмi уздагон,
Што забылi цябе, адраклiся,
Прадалi i аддалi ў палон?

Бiце ў сэрцы iх — бiце мячамi,
Не давайце чужынцамi быць!
Хай пачуюць, як сэрца начамi
Аб радзiмай старонцы балiць...

Мацi родная, Мацi-Краiна!
Не усьцiшыцца гэтакi боль...
Ты прабач, Ты прымi свайго сына,
За Цябе яму ўмерцi дазволь!

Ўсё лятуць i лятуць тыя конi,
Срыбнай збруяй далёка грымяць...
Старадаўняй Лiтоўскай Пагонi
Не разьбiць, не спынiць, не стрымаць.

Ты, Вільня, мяне ўзгадавала,
Тут сьніў я дзіцячыя сны!..
Хоць мне была мачыхай Ты,
Душы маёй боль задавала,
З-за вугла каменьне кідала
Зь нязнанай, мо братняй рукі,
І чару ад вусн адбірала,
Хаця уміраў я ад смагі,
І ў чару ту горыч ўлівала
І піць мне яшчэ падавала, —
Хоць мачыхай мне была Ты,
У сэрцы маім шмат любві...
Люблю за тваю Цябе долю,
Што сумная страшна была...
Ты пражыла шмат многа болю,
Ты сама няшчасна, як я.
Ня раз груганоў чорны хвалі
Ты бачыла, Вільня мая,
Як лапаталіся ўдалі,
Ажно дрыгатала душа...
Ты — бедная родная маці,
У сэрцы тваім боль-туга...
Уцеху калі нам спазнаці?
Калі згіне гора-бяда?..
За ўсе твае мукі нядолі
Люблю Цябе я яшчэ болей...
За радасьць вясеньніх усьмехаў,
Як сонейка блісьне з-за хмар, —
Мінуўшчыны прожытых рэхаў,
Што думы нам веюць на твар, —
За долю-нядолю тваю,
За коратку ўцеху вясны, —
Хоць мачыхай мне была Ты, —
Цябе, мая Вільня, люблю!..

Сьветла, спакойна, лёгка бяз конца,
Грэе i лашчыць вясеньняе сонца.
Сiнiя далi ў iмгле негустой,
Лес прад вачмi вырастае сьцяной.
Сьнег мiж кустамi, мiж пнямi бялее,
Ветрык вясеньнi, жартуючы, вее
З поля, дзе густа чарнее зямля,
З поля, дзе сёньня пануе вясна.
Там, дзе з блакiтам зьлiваюцца далi,
Горы палоскаю сiняю ўсталi,
Места там недзе мiж гор залягло,
Ў дымцы хавае сваё хараство.
Звоняць у Вiльнi ледзь чутна, i гукi
Сэрца чапаюць знаёмаю мукай.
Цiха... а тут, памiж соснаў старых,
Ўецца дарога да елак густых,
Ўецца, зьнiкае, iзноў выбягае,
Поле i сьнег у кустох агiбае,
Ўецца лагчынкай, дзе ценi ляжаць,
Сосны дзе ў сiняе неба глядзяць.
Цiха, ўсё цiха... Заплюшчыўшы вочы,
Тут бы, на сонцы, сядзела да ночы,
Твар прылажыла б да цёплай зямлiцы,
Слухала б грукат вясеньнi крынiцы,
Слухала б тое, што ветрык пяе,
Ўсё, што гаворыць душы аб вясьне...
Сьветла, спакойна, лёгка бяз конца,
Грэе й ласкае вясеньняе сонца!

Клёны апалi, i золата й фарбы
крыюць зямлю дарагiм дываном.
Поўныя жменi лiстоў тых узяў бы,
восеньскiм сплёў бы iх пышным вянком.

Таюць аблокi у небе высокiм,
хвалi туману над Вiльняй стаяць.
Места мярэсьцiцца ўнiзе, далёка,
вежы касьцёлаў у неба глядзяць,
цэркваў блiшчаць залатыя галовы,
цёмнымi плямамi дрэвы ляглi,
сiняй палоскаю бор нат хваёвы
ледзь, а вiдаць за iстужкай Вяльлi...

Чуюцца, чуюцца восенi чары
ў фарбах, у тонах лiсьця i нябёс,
лёгкiм дрыжэньнi кляноў у пагары,
сьвежасьцi йльдзiстай, што вецер прынёс...

Вастрабрамска Мацi Божа
Краска чыстая, прыгожа.
Мiласэрдзе Твае волi
Сьвецiць Вiльнi у нядолi.

Ў краi нашым Ты у чэсьцi,
Нясеш зь неба добры весьцi!
Шчасьце для нашага краю
Даеш нам ад Бога з раю!

Ўся Цябе Русь славiць Бела,
I Лiтва, i Польшча цэла,
Бо Ты мацi мiласьцiва,
Сваiм дзеткам дабратлiва. —

Iх у смутку пацяшаеш,
Слабых, хворых папраўляеш!
I хто толькi к Табе прыйдзе,
То бяз радасьцi ня выйдзе.

Ты так кожнаму дагодзiш,
Што надзею ў сэрцы зродзiш;
Празь Цябе усе правiны,
Даруюцца ў Бога Сына!

I застукала сэрца улана:
На зямлi нашай — больш не яздок...
Паглядзеў — мужыкоў як наслана!..
Чуе грозны загад атамана:
“Менск i Вiльня, а там — Беласток!..”

Эх, пайшлi!.. Зварухнулася сiла,
Толькi рэхаю стогне абшар...
Хоць сягоньня яшчэ i ня ў Вiльнi,
Але тут вось мужык гаспадар!

Калі сябры нас гудзяць згубаю
І ворагі прарочаць скон, —
Тады к Табе, о Вільня любая,
Прыводзяць згадкі у палон.

Ў маіх лятунках ты — ўладарная,
Пануеш ты, харашыня:
Завулкаў сон і ціш кляштарная,
Вяльлі празрыстай глыбіня;

Вялікай вуліцы экзотыка,
Тэатры, кіно, шпіталі;
І маліцьвенна ўзносіць готыка
Да неба тонкія шпілі;

Сьвятая Ганна — сьпеў, напеўнасьцю
Салодка ўзрушаны ўсягды;
А поруч зь бізантыйскай пэўнасьцю
Царква прысела ля вады;

У вечар за гарой трохкрыжнаю
Палае захаду пажар,
Як знак, што веліччу аблыжнаю
Яна ня выкліча ахвяр;

І плюск Вялейкі, хвалі ветрыка
Люляюць Бэрнардынскі сад;
І мігаціць праз ноч электрыка,
Ў зацёмках мескіх — шалы чад;

Плыве па вулках пыха панская,
Распуста, блуднасьць і мана;
І ярасьць жорсткая, паганская
Бліскае ў вочах літвіна;

Ў жыдоўскім гета — дробязь клопаты
І аб Сыёне сны ў туман;
І гэткі ж сум, і тыя ж допыты
Вядуць таполі Базылян;

А там — па-над мурамі даўнымі,
Дзе места ўсенькае відно,
Руіна думамі дзяржаўнымі
Гадае там: чыё яно?

Але ўжо лёс рукой няўхільнаю
Загад вызначвае зь вякоў:
Усё магутней б’е пад Вільняю
Прыбой нямоўкнучы з палёў.

Ўсё пераможней нестрыманае
Стыхіі шум і бурны круг...
О, места роднае, каханае,
Цябе зальле крывіцкі рух!

О Вільня, крывіцкая Мэкка!
О места — ўсё цуд, хараство!
Дзяржаўная думнасьць павекаў,
Узьнята рашуча брыво!

Абліччам пад ветры і буры,
Туды — у разлогі палёў,
Дзе гоняў рунелыя суры,
Ўзіраешся, поўная сноў.

Чытай жа, чытай жа празь цемень,
Праз гэты бяздольля туман —
Там дзеці жаданьнем, бы крэмень,
Кляліся на новы каран.

Там дзеці (твае яны дзеці!)
З-пад сьлепых, закураных хат...
Вітай жа — ў часы ліхалецьця
Змагарскі іх блішча пагляд.

Ім кажуць прапасьці са сьвету,
Ў парожнасьць расьсеяцца, ў дым;
Ды думкай, бы выш мінарэту,
Стаяць яны ў ветрыску злым.

Ім доля дала паніжэньне,
Ды Бога кром Бога няма;
І Бог іх адзін — вызваленьне,
І зьненавісьць іх да ярма.

Руіна замчышча — Кааба —
Ім прошча ўздыханьняў і дум.
Салодкіх лятункаў — прываба,
Ў сваім запусьценьні — іх сум.

У крыўдзе і горы пякельным
Пагудкі, як клічу малны,
Чакаюць наўкол непадзельна,
Каб рушыць разводзьдзем вясны.

Ўжо ў песьнях зьвініць перамога
І крокамі курыцца шлях...
Але ці там чуеш сьвятога?
Ці вее прарокавы сьцяг?

Ці ён, паганяты, няўзнаны,
Душой шчэ згарае між нас, —
Хоць месяц мінуў Рамадана,
І вызначан тэрмін і час?

Ці сэрца гартуе да чыну?
Ці ў модлах да бога свайго?
Між тых, хто ўцяклі да Мэдыны,
Ці бачыш, ці бачыш яго?

І ты ці чакаеш пад зьдзекам,
Што бомкне ўрачыстая медзь?
О Вільня, крывіцкая Мэкка!
Ці варта прарока ты стрэць?

Па бруку гораду,
Бач, рухае,
Рухае горда
Лазою падплецены лапаць,

А слаўны відак прад сябрамі
З гары высокай раскрываўся!

Ўнізу гары вілісь прыгожа,
Як бы дарожкі паміж збожжа,
Дарожкі чыстыя крывыя;
Над імі дрэўкі маладыя
Свае галінкі раскідалі.
[...]
І адбівалісь, як ў люстэрцы
У Веліі хмурынак перцы,
Што вісьлі белай чарадою
Высока ў небе над зямлёю.

А там — за горадам — так здатна
І так прыгодна і прыятна
Палоскі нівак шлі абрусам...
[...]

Ад сьпёкі пышуць дахі і асфальт.
На вуліцы уецца пыл і грукаціць хурманка.
“Каробушку” пяе дзіцячы альт,
І надрываецца абрыдлая шарманка.
Хаця бы крыху часу адпачыць!
Мо на бульвар пайсьці, сесьць на далёкай лаўцы,
Здрамнуць, газэту сьвежую купіць
І прачытаць усё да імені выдаўцы?

...няма прастору
Дзеля прыроды буйных сіл,

Прабіла сьцежку мору гора
Палёў, лясоў, капцоў магіл.

[...]

Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!
[...]

[...]

[Ноч. Ціха... (...) “Сьвятое гэта месца...”]

“Сумуе душа па Табе, Беларускі Сыёне!”

[...]

Сіняе, сіняе неба,
Хмарак кудравенькіх раць.
Радасьцю поўныя грудзі —
Я хачу вершы ствараць.
Зьнекуль, здалёка, ў прасторы
Прагрыміць гулкі гул...
Зноў шумам места я хворы,
Быццам сомнабул,
Бачу я Вільні завулкі
У зьзяючых іскрах сьвятла...
Я часта рабіў там прагулкі,
Шукаючы сэнсу жыцьця.
Сьняцца мне бледныя твары
З адбіткам штодзённых клапот...
Газэтчыкі... крамы... тавары
І брудны рабочы капот.

Вільня,
Рух і шум.
Гудкі і грукат...
Мінуўшчыны, як не было!
такі узрост!
ці думаў твой прапрадзед,
што па бруку тваім памчацца
песьні паравоза...
Зьзяе Вяльля ў электрыкі сьвятле.
Людзкі натоўп і сьціск.
І не на жарты —
Я веру ў тваю будучнасьць,
Цябе калісь абазначаць
                     на геаграфічных картах!

Тысячай сонцаў у шыбах разьліўся заход.
На радыё-дроце...
вароны спраўляюць вячэрню...
Сьвежасьць навейвае вулачны мрок —
Места вячэрняе.
Ў іскрах, што ліжуць блакіт языкамі ракет,
Ў моры людзёў, неўгамонным ніколі...
Чую я нейкі сусьветны прывет —
Вечнае Волі...

Вуліцы! Вуліцы! Вуліцы!
Тыя, што давалі мне рытм...
Я хачу сягоньня расчуліцца,
Бо ўспомніў вас, быццам міт.

Доўга вас ня бачыў, замкнёны,
Доўга марыў, марыў я,
Сьнілісь мне шумы і звоны,
Паводка электрычнага сьвятла...

Сягоньня быў шчасьцем абліты я...
Шчасьце — лебядзіны пух...
Бачыў вулкі, калі з паліцыяй
Шоў па бруку, скаваны ў ланцуг.

Бывай, мой ранак срэбраросы!
Бывай, мой дзень клапот, пакут!
Прайшоўшы сьвет разьдзетым, босым,
Пара падумаць i пра кут:
На могiлках зацiшных Росы
Хачу спачыць ад каламут.
Сачыцьмуць мой спакой найпiльней
Муры старой, каханай Вiльнi.

О Вільня! Тваім камяніцам,
Асфальту і бруку твайму
Прыйшоў я ўзноў пакланіцца,
Ізноў табе песьню пяю.

Прыйшоў я з далёкіх ваколіц
Асьнежаных вёсак і ніў,
Дзе вецер-прыблуда сваволіць,
Сьпяваючы сумны матыў.

Тваім хадніком і вітрынам,
Людзям і палацам тваім
Прынёс я Прывет ад Краіны,
Замоўкшай ў чаканьні нямым.

З трывогай глядзяць яе вочы
Туды — у туманную муць,
Дзе казкай сьвятлянай уночы
Агні твае ў неба плывуць.

............................

Па бруку тваім, Вільня, знову
Я гонка стаўляю шагі.
Здаўна мы ўжо крыху знаёмы, —
Табе не зусім я чужы...

Нішто не затрэць успамінаў
З гасьцінных “Лукішак” тваіх...
О, колькі затрулі часінаў
Яны з маіх дзён маладых!

І сяньня, праходзячы міма
Ля гэтых маўклівых муроў,
Ў душу маю сьцюжай магільнай
Дыхнула няволя ізноў.

Я з дрожжу агіды страсаю
З душы гэты сумны налёт
І неяк жахліва хаваюсь
Ў рухлівы людзкі карагод.

Ўваходжу ў рухомае мора
Рэклямы, людзей і машын
Я, сын неабмежных прастораў,
З задумай вясковых пуцін.

Захоплены местам ў няволю,
Па вуліцах шумных брыду
І сьню пра маўклівае поле —
Вясновы спакой маіх дум.

Ўжо блізка Вільня — горы, горы,
Пакрыты густа хвайніком;
Адна з аднэй, як хвалі ў моры,
Бягуць, каб стрэцца зь цягніком.

А між гарамі хаты-цацкі,
Вузкія вулкі і муры,
Як бы з прыгожай нейкай казкі
Абраз, узяты кімсь сюды.

Па вузкіх сьцежках і дарожках,
Куды ні глянь, — што тых людзей!
І пільна кратаецца кожны
Хутчэй пачаць свой новы дзень.

Чуваць настрой і пульс мястовы
Такі рухлівы і жывы,
Зусім адменны ад палёвай
Задумы ў шолаху травы.

Сачу скваплівымі вачамі
За схілам кожнае гары
І бачу — ў далі, між гарамі,
Растуць фабрычныя муры;

І каміны ў вышы над імі —
Плюець у неба хмарай дым,
І чую, ў сэрцы б’е прылівам
Размах юнацкі і уздым.

Прадмесьце — хаты, хаты...
Гароды, клюмбы і кусты
Прыбраў зялёны май багаты
І бельлю ўсьпеніў ўсе сады.

Сьвісток! Цягучы і глыбокі
Ў задуму-ціш маўклівых гор.
Вітае нас чырвоным вокам
Ўгару падняты сэмафор.

І замільгалі камяніцы,
Касьцёлы, вежы і муры,
Гара Замковая са шпіцам
І гістарычных тры крыжы.

За вулкай вуліца праходзіць
Зь вясновай раніцай на бруку,
І коскі сонца ў карагодзе
Танцуюць ў скочным рытме руху.

Ляскот гамульцаў па калёсах...
І стаў, задыхаўшысь, цягнік.
Яшчэ раз, Вільня, давялося
Таптаць нагамі твой хаднік.

Уходжу ў вір жывы, кіпучы,
Ў натоўп людзей, паміж валіз,
І, зьліўшысь ўсе рухомай кучай,
Плывём ў тунэль па сходах ўніз.

Гудзіць тунэль адзвонным рэхам —
І шум, і гом, і срыбны сьмех;
Бубняць шагі ў пасьпешным бегу, —
Ідзём ізноў па сходах ўверх ¹.

А вось і брук твой шэры, Вільня,
Асфальты, цэмэнт і муры...
Узор рэклямы каляровай,
І шум, і гул, і рух жывы.

Таксоўка ластаўкай па бруку
Снуе з праходу у праход;
А вазьнікі стаяць бяз руху:
Чакаюць сумна на чарод.

І людзі йдуць, праходзяць міма,
Усе з павагай, як адзін.
І зьзяе сонца пералівам
У люстрах вокан і вітрын.

Я — сын бязьмежных даляў поля,
Вясковай цішы і задум —
Іду да места, у няволю,
Лавіць яго рытмічны шум ².

О, Вільня, ты для нас ня матка!
І мы як пасынкамі тут:
З тваіх муроў — палацаў гладкіх
Займаем мы апошні кут.

І хоць мы кутнікі у хаце,
Зь якіх сьмяецца гаспадар,
Але тут маем шмат багацьця
І Зьніча нашага аўтар.

І ты сама зь мінулай процьмы,
Ты помніш нас, беларусоў:
Каменнымі сваімі вочмі
Глядзіш на нас зь сівых часоў!

Мы не прыйшлі сюды з-за мора,
Твой воўк жалезны з нашых пушчаў
Забрыў прарочыць гэтым горам, —
Што ты тут вырасьцеш магучай.

Цябе карміла наша поле
І будавалі мазалі.
Ўсе нашы радасьці і болі
Калісь супольнымі былі…

Цяпер ты іншай стала, іншай,
Глядзіш на нас, як на прыблуд.
Мы непатрэбнаю і лішняй
“MniejszoSciA” сталі табе тут.

Але ці хочаш, ці ня хочаш,
Ці як глядзі, ці не глядзі, —
Яшчэ пабачаць твае вочы,
Як будзем тут і мы людзьмі.

Прыліў сялянскі із-за гораў
Ў твае муры прыбоем б’е…
О, Вільня! Мы яшчэ паспорым
Ня раз — з табой і за цябе ³.

Хачу спагнацца з рытмам места,
Шагі прысьпешаны мае.
О, людзі! як вам тут ня цесна,
Ў мурох... і нежывой красе?

Каменныя карыты вуліц
Мігцяць, прачнуўшыся, жыцьцём.
Каштан да муру ціха туліць
Зялёны дах над хадніком.

І ўсё ў цьвяту... Каштан і вішня
Ў задуме белай пры муры.
Здаецца мне — прыкрасай лішняй,
Як заблудзіўшысь тут яны ⁴.

Там, дзе муры з жалезам дружаць,
Дзе дым, ласкот і гул машын,
Там не жыве, а цяжка служыць
Прастораў вольных вольны сын.

І хочацца сказаць мне гэтым
Каштанам, вішням і людзям,
Засьмягшым тут на бруку летам:
Ідзіце ў поле — воля там!

Іду далей... вось Востра-брама.
Зьнімаю шапку (трэба тут).
Малітвай раньняю сабраны,
Каля муроў таўпіцца люд ⁵.
(...)

А вось старыя Базыльяны, —
Царква й вядомыя муры —
Зь сьвятою надпісьсю над брамай
І ў ёй абраз якісь стары.

За брамай ціш... Настрой вясьняны...
Схілілісь дрэвы над муром.
Дуронік-вецер расьпяяны
Шуміць, паспорыўшы зь лісьцём.

А на крыжох царквы — вароны
Спраўляюць раньнюю імшу.
І са сьцяны Хрыстос стамлёны
Глядзіць пытаньнем мне ў душу.
(...)

Саджусь на лаўцы каля муру,
Кармлю душу спакоем дрэў,
А за мурамі ў даль разгулам
Нясецца места шумны веў.

Спляліся штучныя дарожкі
У засень дрэў каля царквы.
Пясочак жоўценькі, прыгожы,
А на пяску чыесь сьляды.

Калісь хадзіў па гэтых сьцежках
З душой бунтуючай адзін —
Адам Міцкевіч — волат вешчы
Палёў тваіх, о Вільня, сын.

Пяяў тут гімны “прамяністым”
І оды вечна маладым.
Задумай топаль срыбналісты
Шумеў, схіліўшыся над ім.

І вы — старыя Базыльяны —
Яму вязьніцаю былі
І дух натхнёна-расьпяяны
Гасілі краты і муры.

Цяпер тут ходзяць гімназісты,
Сыны мужыцкае сям’і;
І на пясочку гэтым чыстым —
То пэўна іх відаць сьляды.

Усьцяж іх болей; з кожным годам
Ідзе з палёў прыліў сюды:
Надзея прышлая народу, —
Мы верым ім ужо згары.

Хоць будзе зь іх і рэнэгатаў,
І здраднік, пэўна, не адзін,
Але ў сям’і жыве й гарбаты,
А ў маці ён — нат любы сын.

Цяпер іх дух кіпуч і сьветлы
І сэрца чыста, як крыштал.
Шукаюць: сэнс, дарог і мэты,
Ва ўсім і ўсюды — ідэал.

І ўсё ж на іх надзея наша,
На перамогу ў барацьбе:
Ўсіх душ ня струціць жадна каша,
Бо згіне — зломак і слабы.
(...)

— Музэй Луцкевіча Івана, —
Чытаю надпісь на дзьвярох,
Жалезам дзьверы акаваны
І ганак крыты у мурох ⁶.

Званю...
Мне адчыняе дзьверы тыя
Наш знаны крытык — Навіна
(Ня бойся, муза, мы — малыя:
Малых — малая ж і віна) ⁷.

І прывітаўшысь зь дзядзькам ветла,
Ідзём гуторачы далей.
Ў душы і радасна і сьветла
(Уходжу першы раз ў музэй) ⁸.

Бібліятэка... Колькі кніжак!
Малых, вялікіх і таўстых.
Пяшчу рукой; падхожу бліжай —
Ўсё гэта мудрасьць дзён старых,

Сьляды мінуўшчыны багатай,
І дум, і творчасьці дзядоў;
Жыцьцё і быт — ад шэрай хаты
Да пышных княжацкіх муроў.

Ўсё аб Табе — мой Край каханы!
У кожнай кнізе і радку
Багацьці дум і звон баянаў
Ляжаць, сабраныя ў кутку.

Пакой другі... На першым пляне,
На столе лапці і гаршкі
(Хаця і сёньнека сяляне
Яшчэ ад лапцяў не ўцяклі).

Там на сьцяне дуда, цымбалы
Спакойна ціхімі вісяць;
Іх час прайшоў,
І сэрцаў сьмелых і удалых
Яны ўжо больш не весяляць.

Каля сьцяны у рад — фігуры,
У рознай постаці, Хрыста:
Сваю душу і лёс пануры
У іх адбіў народ-мастак.

А на стале, з гаршкамі радам,
За тапаркамі — там пад край —
Ляжаць вясельныя прылады
І быццам зь печы “каравай”.

Супроць сьцяна зьмясьціла зброю
Тых слаўных рыцарскіх часоў,
Калі Пагонь была жывою
Ў дружыне вольных Крывічоў.

Далей пакой... Зусім другое:
Статут Літоўскі, абразы
І ў шафцы шклянай пад сьцяною
Вісяць Слуцкія паясы;

Князёў пярсьцёнкі і манэты
І шаты, тканы серабром;
Ля іх — здаецца, майго дзеда —
Сівая сьвітка пад акном.

А вось і Твой куток, Іване!
Твой бюст, партрэты на сьцяне
Знайшлі ціхое тут прыстаньне —
Тут часьць душы Тваей жыве.
(...)

Іван, Іван, Сяйбіт вялікі!
Прынёс Табе паклон я свой!
Адзін я з тых, якіх Ты клікаў,
Адзін з адроджаных Табой.

Ля абраза Твайго з пашанай
Стаю ў музэі Тваім тут.
Наш гэты скарб, Табой сабраны, —
Сьляды і славы, і пакут.

Разьбіў Ты ўпорна і трывала
Абраз магутнасьці яе,
І мукай творчай сумавала
Твая душа. — Ці аджыве? —

Спакойным будзь, о Дух Вялікі,
Ня згасім мы Твой творчы зьніч, —
Нядарма Ты будзіў і клікаў:
Яна жыве — і будзе жыць!

Бывай, музэй! мне трэба далей.
Бывай, Іван і Навіна!
Удзячны я, што паказалі
Мне, як калісь жыла Яна.

Цяпер пайду глядзець другую,
Сачыць сьляды ў віры жыцьця.
Шукаць, прачнуўшыся, — жывую,
З-пад заняпаду-небыцьця.

Іду па вуліцах. Нанова
Зьвіняць асфальты пад нагой;
Як тая хваль да даляў новых,
Плыву і я ў таўпе — з таўпой ⁹.

Куды, куды ты варушышся,
Ручэй нястрымана-жывы?
Празь дзень, праз два, як ні імкніся —
Дагоніць нас чарвяк малы.

І непатрэбнымі уляжыць
Ў грудзёх і радасьць, і мана,
І як тады камусь адкажам,
Чаго прыходзілі сюда.

Вось рэстаран — “Зялёны Штраль”,
Каля сталоў “эліта” ўся.
Яны так пэўны, што пазналі
І сэнс, і радасьці жыцьця.

Вакно адчынена... Я бачу
Тлустых аголеных жанчын.
Няшчыры сьмех... Джаз-банд зьвінячы...
Зь юрлівым рогатам мужчын.

І заля пышна так прыбрана:
Каўры, крыштал і серабро...
А колькі красак растаптаных
Тут умірае, — пад сталом!

Ля вокан з вуліцы таўпіцца
Таўпа працоўная людзей:
Глядзяць, — як можна весяліцца;
І дзеці тут —
Ах, адвядзіце ж хоць дзяцей!
(...)

Куды цяпер? — Махнём да “Шляху”,
Паклон Язэпу занясём.
Мы пад яго гасьцінным дахам
Ня раз былі ужо гасьцём.

Прыбаў жа шагу крыху, муза!
Шырок і гладак тратуар.
Набок!.. з дарогі! таўстапузы...
Ідзе тут з музай пралетар ¹⁰.

— Здароў, Міхась! — і бачу... Хведар
Сьмяецца ярка ў вочы мне.
— Здароў, братко!.. ах, каб ты ведаў,
Як я жадаў спаткаць цябе!
— Ці ты адзін? — А дзе там... з музай!
— А разагналісь так куды?
— Ну бачыш, гэта вось трылуза
Вядзе да “Шляху Маладых”.

А што чуваць там на Парнасе?
Ці рушыў “Нёман”? Як “Куток”?
— Кішэнь дзіравы, бачыш, ў Стася,
А наш “Куток” —
Загналі ў самы кут, браток.

Й нічога ў хвалях не відацца,
Як кажуць нашы пэсымісты,
Дык як пяяць? —
І грэх сьмяяцца...
Эх, брат!
Давай — зайдзём, ды вып’ем чыстай.

Бо так жывём!..
Як бы гарох той прыдарожны,
І сум кругом.
— Спакінь яго!..
Ня кратай боль.
Прыпомні наш “Парнас” вастрожны.
— Ты харкаў кроў... —
А быў вясёл?!..

— У нас ў грудзёх ёсьць многа веры
І сілаў знойдзем шмат яшчэ:
І будзень наш — сягоньня шэры,
Хаця ня хоча — расьцьвіце!

Давай лепш сьвісьнем на Пэгасаў
Ды зноў да крат махнём туды...
Там часьць душы засталась нашай
І многа дум — за тры гады.

Мінаем, бачыш, пляц базарны,
А вось і гэты мур закляты,
Грамадзкі сорам нашых дзён!
Стаіць пад сумна-жоўтай шатай
Нічым ня ўзрушан і сьцюдзён.

У вокнах краты, краты, краты —
Худыя твары везьняроў...
О людзі!
Навошта гэткі бой зацяты
І столькі мук... і мук братоў?

О ты, вастрог!
Ў сьцянах тваіх панурых,
У час даўгой, даўгой начы,
Вучыўся я змагацца з бурай
І крыльлі тут расьціў душы.

Тут рос мой дух... мацнела вера,
Ў тваіх мурох пазнаў сябе,
І песьню першую нясьмела
Тут прапяяла муза мне...

Вось ён ізноў, сымболь няволі,
Прыют бунтуючых душой.
Я веру — з мук тваіх і болю
Засьвеціць сьвет душы людзкой.

Мне сьмешны вы — о людзі, людзі!
Што ваш вастрог і старажы,
Калі ён вольным вечна будзе —
Ён — Дух!..
І несьмяротны, і жывы.

Гэй, гэй! скрылаты наш Пэгасе,
Яшчэ нам службу саслужы!
Узмах адзін — мы на Парнасе,
На тым вастрожным, як тады.

Тут па-старому ўсё, як трэба:
Наўкола мур і будкі дзьве,
Кусочак сіні-сіні неба —
Вартоўнік збройны на сьцяне.

Гарод прыгожых красак... траўка.
Вузкая сьцежачка кругом.
Наўзбоч алька... Пад ею лаўка,
І тры таполі над муром.

Па два у рад, па сьцежцы гэтай —
Як мы калісь — адзін за адным
Усьцяж ідуць да нейкай мэты,
Усьцяж таруюць шлях другім.

А вось і кут наш гэны слаўны!
І тая “цэль” ў канцы муроў,
Дзе мы, натхненьнем ўсхваляваны,
Ляпілі звонкіх “жаўрукоў”.

І “Веснапесьні” тут радзілісь,
І “Зорны шлях” сьвяціў сюды,
Часамі мы тут весялілісь,
Часамі плакалі з нуды.

Далей “Шанхай” і лёхі тыя,
Дзе спатыкаліся з табой
І думы нашы маладыя
Кармілі песьняй і красой.

Вось на муры, у самым куце,
Мой верш няскончаны відаць:
Якаясь думка аб пакуце, —
Майго пабыту тут пячаць.

Стаім...
А міма, доўгаю чаргою,
Праходзяць дні, загінуўшыя тут:
Ціхія, бурныя парою,
Зь сьлядамі ўздымаў і пакут.

Іх многа, многа з шэрым зьместам
І нат бязь зьместу ёсьць зусім —
Калі вастрог бываў так цесным,
Што задыхалісь мы у ім...

За днямі — поступ’ю нясьмелай,
Начэй зь бяссоньніцай паход;
За імі: сум, туга, зьнявера
І дум, і мрояў карагод.

Праходзьце, цені, ў процьму далі!
Мінулі вы... Ўспамін — маўчы!
Навошта кратаць боль і жалі,
Што ўсьцяж крывавяцца ў душы.

Але ўжо час далей нам рушыць.
Бывай, вастрог!
Бывай — Парнас!
Істрыць Пэгас ў чаканьні вушы,
Назад, мой пес, вывозь жа нас!

— Бывай, Міхась! — Куды ты, Федзя?
— Выбач, братко, да ўчобы трэ —
І так з табой, Міхась, заезьдзіў
Я тут гадзіны пэўне дзьве...

Бывай, Пэгас!
Ты волен, братка,
Цяпер мы з музай удваіх
Пайдзём далей па вулцы гладкай,
Туды — да “Шляху Маладых”.

Адведаць мне прыемна надта
Цябе, Язэпе, дружа мой!
Ў тваім кутку люблю я, братка,
Спачыць і целам, і душой ¹¹.

Твае трывогі мне знаёмы,
І хворы мы аднэй бядой.
Чакай! — убачым Яе дома —
І незалежнай, і жывой!

Завальна, — вуліца такая,
Пры гэтай вуліцы ёсьць дом...
Яна гняздо сабе зьвівае,
Вось там —
Пад першым нумаром ¹².

І нат ня толькі ў гэтым доме
Відацца тут Яе сьляды:
Іх знойдзем шмат, па месьце цэлым
Растуць, як з дожджыку грыбы.

Хоць мы, наогул, бедны зьместам,
Але ня формай устаноў
(Калі жадаеце, дык, зрэшты,
Іх палічыць я ўжо гатоў):

“Нац-Камітэт” і “Культ-Прасьвета”,
І “Тэ.Бэ.Ша.” —
“Крыніца”, “Край” і “Бел-Газэта”,
І “Самапомач”, і “Пчала”.

Кнігарні тры (хоць кніжак мала),
“Шлях Маладых” і “Інстытут”,
І іншых цэлая навала,
Нат не пералічыш усіх тут.

Друкарня імені Скарыны,
Пакой налева № 3,
Станкі... наборы... стук машыны,
І хварбай пахнуць друкары.

Ня першы раз сюды прыходжу,
Тут ўсё знаёма крыху мне.
Ізноў цябе, Язэп, знаходжу
Ў кутку, за працай, пры вакне.

— Здароў, Язэп!
— Адкуль ты, братка?
— Як бачу, госьць я нечаканы?
— Але жаданы —
Заўсёды ты, Міхась, між намі. —
І я, як трэба, па парадку
Вітаюсь ветла з друкарамі.

— Ну што чуваць?
Ці ёсьць навіны?
І як далей ідзе ваш “Шлях”?
— Брыдзём тэй самай каляінай,
Нялёгка робім кожны шаг.

Але затое саматугам
І незалежны ў працы мы.
— Вяліка ваша, брат, прыслуга
І Ёй — і Маладым.

А дзе ж рэдакцыя? Рэдактар?
Куток мне гэны пакажы,
Дзе часта муз якісь аматар
Нас расьпінае на крыжы.

“Мяцежны” зьменіць на “гульлівы”,
І ўсё “зігціць”, “блішчыць” — уміг
І так паправіць “стыль”, матывы,
Што не пазнаеш дум сваіх.

— А вось туды, праз тыя дзьверы,
Калі цікавішся — пайдзём.
Каморка цесна... Сьцены шэры.
Два крэслы, стол,
і кош вялізны пад сталом.

Ах, гэты кош... Кош рэдакцыйны!
Ён мне знаём, — знаём здаўна.
Страшней за чорта, ён праціўны
Для маладога песьняра.

А колькі тут надзей схавана
І думак, кінутых мадзець!
І часам ліра абарвана,
Заледзь пачаўшая зьвінець.

Нясець Язэп мне тэчку з куту,
Вялізна... вагай, можа, з пуд:
— А вось, браток, мая пакута,
Вось колькі вершаў вашых тут.

Саджуся я
І разглядаю матар’ялы...
А колькі тут сабрана іх!
Вяршоў, паэмаў, песьняў, драмаў,
Прыгожых, моцных і слабых.

У кожнай драме, вершу, прозе
Усьцяж Яна — і для Яе,
Яшчэ хтось кажа, што ня зможам
Мы нашых бед у барацьбе.

Вось наймалодшы з нас — Бярозка
І шмат другіх яго гадоў;
Іх песьні — сьветлая дарожка
Паміж расквечаных палёў.

Далей:
Казлоўшчык, Жук, Улад-Ініцкі,
Язэп Вількоўшчык і Бартуль.
Ў запале шчыра паэтыцкім
Кідаюць град скрыдлатых куль.

І Хведар часам тут зьмяшчаець,
Як ў прыстань “Гмахаў-Караблі”,
І шмат другіх... ўсе апяваюць
Яе разгон і рытм жывы.

Але разгледзець па парадку
Язэп ўсяго мне не дае:
— Ты не абедаў, пэўна, братка?
Дык, калі ласка, да мяне...

У кут ізнова гэту тэчку.
— Абедаць? Добра, я — гатоў!
(Ня варта, бачыш, рабіць спрэчку
За пару чарак і бліноў.)

— — — — — — — — — — —
Я апяваць абед ня стану,
Хоць не сакрэт, але ляпей
Ня робіць ім гэтай рэклямы:
Не адаб’юцца ад гасьцей!

— — — — — — — — — — —
І па абедзе як найлепей
Я на тапчан спачыць саджусь,
І доўга гутарым зь Язэпам
Пра працы люд і Беларусь!

— — — — — — — — — — —

Тапчан зялёны — на пружынах —
Сваей выгодай мне знаём.
(Ужо ня раз я спаў на нём.)
І рыцар гэны без дружыны
(Што мы Пагоняю завём)
Над тапчаном
Таксама добра мне знаёмы
(Работы жонкі Найдзюковай).

Спачыць прыемна — кожны знае,
Хто кончыў працу і зьнямог,
А наш спачынак нас чакае
На узьбярэжжу перамог.

Дык разьвітаемся зь Язэпам
І зноў далей ў вандроўны пуць.
Бязьдзейнасьць ёсьць вялікім грэхам,
А за спачынак — асьмяюць.

Далей, ізноў далей мы рушым;
Адведаць трэба і другіх.
Мы толькі Ёй — працоўнай — служым;
Ня знаем лепшых і благіх.

Ня знаем мы:
Нац-дэмаў і хадэкаў,
Ніякіх “філаў”, ані “ізмаў”,
Усьцяж шукаем чалавека,
Што служыць скрыўджаным і лішнім.

Яму жадаў бы быць я братам
На кожнай сьцежцы і шляху —
І праз жыцьцё ішоў бы разам
І па гарэ, і па лагу.

Але далей!
Вось “Тэ.Бэ.А.” —
Кіруй жа, муза, як прасьцей,
Ты там таксама ўжо была,
І знаеш мейсца і людзей.

Мястовы сад... Нам па дарозе.
Зайсьці? — ну як тут не зайсьці!
Здалёк ён надта ўжо прыгожы,
І томна дрэміць май ў лісьці.

Наўкол прыгожай абгародкай
Зялёны сад абняў тынок,
І дрэмле ціха і салодка
Ў лісьці вясьняны вецярок.

Дарогі, сьцежачкі, дарожкі;
У кожны кут, на ўсе бакі
Пясок ірдзіцца ў сонца косках,
І залацісты, і мяккі.

І кожны куст пакрыты бельлю,
На кожнай клюмбе красак рой.
Пад дрэвы сьцеліцца мяцельлю
Каштанаў пышных цьветабой.

Людзей няшмат: паненак крыху,
Два-тры студэнты каля іх.
Адных дзяцей тут ёсьць бязь ліку:
І з мамкай, зь нянькай, і самых.

Усе прыбраны надта ладна,
Вясёл іх сьмех і галасы.
І так прыгожы і павабны,
Як краскі гэтыя вясны.

Усе вясёлы і шчасьлівы;
Жыцьцё іх радасьцю зьвініць.
А праз паркан на іх пужліва
Хлапец аборваны глядзіць.
(...)

Ўжо сонца нізка... У паветры
Лісткі прахладаю шумяць.
Гадзіньнік звоніць на катэдры —
Гадзіну пятую чуваць.

Далей!
Завернем каля рэчкі,
Праз мост — да “Тэ.Бэ.А.” — туды.
Тут Вільня простае мястэчка,
Гняздо працоўнай беднаты.

Няроўны брук і вузкі вулкі.
Бяз лоску мур... Хаднік — аршын.
І рух ня той — ціхі, ня гулкі,
А крамкі брудны — безь вітрын.

Вось паварот і вулка тая.
Лічу парадкам нумары
І шапкай ветліва махаю
Акну адкрытаму ўгары.

Бягу па сходах... разглядаю
На дзьверах надпісы здалёк:
— Тут “Тэ.Бэ.А.”, — далей чытаю, —
І “Родны Край”, і “Літ. Куток”. —

Чуваць, гамоняць за сьцяною,
Бяз спынку гутарка плыве.
Так ручаёк бруіць вясною
І ў даль ваду сваю нясе.

Скрыпнулі дзьверы — мы ў пакоі.
Заціхла гутарка на міг,
І я ківаю ўсім паволі —
Пераглядаючы усіх.

Якраз, чаргой сваёй, паволі,
Як трэ паседжаньне ідзе:
Пытаньні, гутарка, прамовы,
І без чаргі, і па чарзе.

Апошні я ужо пытаю
(Пытаньні скончаны усе):
— Дзядзькі!
А як жа там, у “Родным Краю”,
“Куток” наш рушыце ці не?

Бо песьняроў мы маем многа,
Ім трэ прытулак дзе-нібудзь;
Яны — сьвятляная дарога
У гушчу цёмную і жуць.

Мне абяцаюць “генэралы”
Паправіць лёс “Кутка” і быт.
Ды абяцаюць неяк вяла,
Хоць я таргуюся, як жыд.

Але канчаецца сабраньне,
Дзядзькі гуторачы ўстаюць.
І разьвітаньні — й пажаданьні,
Пара і нам далей у пуць.

Далей, далей! — жыцьцё ёсьць рухам!
І так кароткі нашы дні.
Здаўна вядома: той быў зухам,
Хто не праспаў сваёй вясны.

Ўжо ноч на вуліцы мястовай,
Брыду з таўпой па хадніку.
Агні рэклямаў каляровых —
Цьвіцяць, як краскі ў цьвятніку.

Таўпа вясёла і жывая;
Пульсуе бурна рытм жыцьця.
І толькі тут адна чужая
Мая тужлівая душа...

О, муза!
Ты разбадзялася па Вільні,
А нам далей ў дарогу час.
Чакаюць там нас надта пільна;
Ня верыш — Вось наказ.

На “бачнасьць” хутка, братка, станем
І рукі выцягнем, як трэ,
І перад маленькім “kapralem”
Нічым пачуем мы сябе.

Пайдзём вучыцца быць жаўнерам,
Вучыцца — біць і забіваць.
Так сёньня ёсьць на сьвеце цэлым,
Хаця Хрыстос вучыў кахаць.

Ноч срэбным пальцам цiха водзiць
па стромкiх пнёх гатыцкiх вежаў
i топiць фрэскi ў белым лёдзе,
i вокны бляскам белым рэжа...

Стаю ў туманным срэбры ночы...
за мною горад празаiчны,
няспынны горад плюшчыць вочы —
кругi лiхтарняў электрычных,
цяжарам кол зялезных крышыць
сьлiзкi асфальт, дзiкiя брукi
i сьнiць аб месяцы i цiшы
пад хрыплы хор мястовых гукаў...
Галосiць радыё ў кавярнi,
нястройна енчаць кляксафоны,
клубiцца змрок густы i парны,
мiгцiць рэклямаў пыл чырвоны,
у нежывым нэонным блеску
плывуць сыльвэткi самаходаў,
у змрочных вулак пералесках
шукаюць дробнае прыгоды...

А ноч... Ноч срэбным пальцам водзiць
па стромкiх пнёх гатыцкiх вежаў,
ноч топiць фрэскi ў белым лёдзе,
вiтражы бляскам белым рэжа.
Ноч цягне месячныя зьзяньнi,
сплятае ў мост хiсткi, узьлётны,
каб iм завесьцi ў неба сяньня
натхненна выцягнены готык...

Анучай хмара сьцёрла сонца,
вясеньнi першы дождж заплакаў;
на стрэхах і на шэрай гонце
разьлiўся вечар сiнiм лякам.

I ноч прыйшла з прадмесьця вулiц,
палезла на званiцаў вышкi;
сабакам чорным вецер скулiць
пад шэрым мурам, пад лукiскiм.

Агні, агнi ў вялiкiх вокнах
і крык газэтчыкаў, рэклямы,
ды на вясеньнiм бруку мокнуць
ад лiхтароў жывыя плямы.

А на плiце цяжкой бэтоннай
дождж гразьзю прозьвiшчы заплёскаў...
Баляду вiселiц сьцюдзёных
гавора зь ветрам Калiноўскi...

Мо расказаць табе пра нашы
пра барыкады i удары,
пра тых байцоў, што палi ў маршы,
мо расказаць табе, таварыш?

Мо расказаць табе пра заўтра,
пра песьнi-сны, што былі ў казках?..
Цiшэй!.. iдзе бульварам варта,
і ходзе дождж па бруку гразкiм.

Іду, а дрэвы штось гавораць...
аблеплен гразьзю, мокрым сьнегам...
ну дзе ж сягоньня, родны горад,
мяне прытулiш без начлегу?

Памёр Сваяк: ўсе летуценьні
Забраў з сабой. Тут — толькі цені...

А над магілай дрэвы шумны,
А на магіле камень сумны, —
Дый у магіле адзінока
Ляжыць наш Лірнік — сьпіць глыбока.
Ён сьніць тут пра зямельку родну.
Сваяцкі дух, аднак, свабодны —
Хваробай цяжкай не зламаны
І ў путы сьмерці не скаваны;
Жыве, красуецца — ён вечан —
Магільным каменем ня згнечан.

Але ў ціхі асеньні вечар,
Калі ледзь-ледзь калыша вецер
Лісткі пажоўклыя бярозы;
Калі зь лісткоў расінкі-сьлёзы,
Як сьветлячкі, як зоркі зь неба,
Зьлятаюць ціха, — тады трэба
Прыйсьці на Росы...

То не лісткі нам тут гамоняць —
То струны слаўнай “Ліры” звоняць.
Не салаўіны пералівы —
То Сваяковы песьні-дзівы —
Тых псальмаў гутарка павабна —
Зьвіняць так мякка, так ядвабна.
А то арганам загалосяць;
Або, як скрыпка, ласкі просяць;
Або як звон — зямля трасецца —
Заціх ён — толькі рэха льлецца...

     *

Гэй, падарожны, падзівіся —
Стань тут, глыбока пакланіся!

     *

Хоць цьвёрды камень спарахнее,
Пагінуць дрэвы, цела стлее,
Хоць Росы будуць зь зямлі зрыты,
А людзі слаўныя — забыты, —
Сваяк, мой Друг, ляжыць бясьпечна,
Бо “Ліра” граці будзе вечна!

Ды веру: хутка, незадоўга,
У непрымушанай ахвоце,
З табой нябеснаю дарогай
Мы паляцім на самалёце.

Мы паляцім над Нёман сіні,
Над бор, ад князя ўжо свабодны,
Заглянем, хто жыве ў хаціне,
Дзе жыў ты, брат, з жыцьцём нязгодны.

Стуль паляцiм мы i да Вiльнi,
Дзе хлеб i соль дзялiлi спольна,
I ўсё агледзiм вокам пiльным
У Вiльнi, ўжо савецкай, вольнай.

Недзе плачуць калёсы за бродам,
Нiзка зьвiс неба сiнi дыван.
Цераз ноч на агонь мой з усходу
Драмадэраў iдзе караван.

Ён мiнае далiны сiвыя,
Каб шлях зорны з вачэй не згубiць.
I ўдаль цягнуцца доўгiя шыi,
I чарнеюць крутыя гарбы...

— Гэй, з усходу ўжо шлях залацiцца!..
Не мiнуць вам да сонца гранiц!
Беларускiх зямель i крынiцаў!
Цi ж ня лепш затрымацца, спачыць?..

Вось палае ўжо золак пажарам,
I на месцы, дзе быў караван,
Бачу я — верхавiны Панараў
Выступаюць праз шэры туман.

Помніцца вечар той сіні...
Вецер вясеньні нам словы размыў —
Ў вулках маленькіх Вільні
Гаварылі да поўначы мы.
Места, дзе сны адцьвіталі нам,
Мачыхай злоснай здалося тады...
Хутка так ніклі хвіліны,
Як на станцыі ўсхмараны дым.

У хвалях кіпучага сьвету
Ты на чужыне, няведамы, зьнік...
Ды ў далёкіх прасторах,
Як і тады ў акне цягніка —
Прыязьні нашай задорам
Перапоўнена так жа рука.

Менск, Маладэчна, Вiльня...
Як жа знаёмы шлях гэты!
Зьмерыў яго я калiсьцi,
Як шукаў шчасьця па сьветах.

Колькі ж ні ехаў туды я,
Ці то ў мароз, ці ў разводзьдзе,
Царскі жандар мяне тупа
І спатыкаў, і праводзіў.

     *
Ехаць прыйшлося нядаўна,
Год таму тры ці чатыры, —
Тыя ж убогія хаты,
Тыя ж ля хат камандзіры.

Бачыў, як тамка пасьліся
Сьвіньні ў чужым агародзе.
Польскі жандар мяне тупа
І спатыкаў, і праводзіў.

     *
Еду сягоньня я ў Вільню
Сьледам за арміяй нашай, —
Царскім і польскім жандарам
Думак дарога ня страша.

Сум недзе згінуў кашмарны,
Жудасьць па хатах ня бродзіць,
Кветкамі дзеці й дзяўчаты
Нас спатыкаюць, праводзяць.

Расплёў, разьмёў вiхор пярэстых хмараў дым...
Дзень адпаўзае ў зьмерк вузкiх завулкаў лазам...
I вее на мяне з кутоў, з муроў рудых
Сiвым, як даўнiна, даўно забытым сказам.
Мне чуецца цi сьмех, цi плач, цi штось яшчэ
ў сымфонii цiхой вячорных гукаў места.
Лязом мяча Вяльля спрабуе заблiшчэць,
i полымя зары Пяркуна хорам песьцiць.
Над дахамi, у выш узьняўшы бель крыльля,
стаiць, усё ў вагнi, Трохкрыжжа на старожы,
i кленчыць перад iм лясоў лiлёвых шлях
ды налiтыя ймглой далечы бурых пожняў...
Як тут люблю я ўсё:
чырвоны вулак брук
i залатым пяском асыпаныя дахi...
Манюся тут сваю апошнюю зару
я сустракаць,
адсюль —
пайсьцi адвечным шляхам.
Але пакуль жыву — хоць дзе, — цяжкiм каўшом
хачу я пiць жыцьця i мёд, i навет дзёгаць.
Хачу, каб лёс мяне на шумных кiрмашох
вадзiў,
вадзiў,
вадзiў,
як лернiка сьляпога.

У месьце Вiльнi, у цiшы ад бруку,
у шэрым замку, думна-самавiтым,
ў пакоi сьцiплым, даўнiной спавiтым,
я зь iм спаткаўся без размоў, бяз гуку.

Стагодзьдзi пылу я страсаю з друку,
мiж лiтар бачу зрокам прагавiтым,
як людзям простым, людзям паспалiтым
зы словам нёс ён праўду i навуку.

Зь бязьмежнай прорвы тхленнага зьмярканьня
падняў радзiму дух яго глыбiнны...
Гартай балонкi мудрага выданьня:

Радкоў чырвоных краскi i галiны,
паўмесяц, сонца — як вянок адзiны,
як непагаснасьць вечнага сьвiтаньня!

Грозна, думна з гары пазіраюць муры —
Помнік слаўных часоў Гедыміна,
Шмат пражыў чалавек. Не адзін мінуў век,
Сьлед пакінуў на шэрых руінах.

Засьцілае туман у падножжа твой стан,
Вецер дрэўца нясьмела калыша,
Бачыў войнаў ты шмат, ды ня ведаеш, брат,
Што дваццаты ў гісторыю ўпіша.

Кажны вогнены час, калі доля ад нас
Пажадае ахвяр для змаганьня,
Мы ўпрыгожым крывёй, — будзе сьведкаю той,
Чыя слава як сымбаль нам стане.

Прывітаньне табе, Вільня!
Слаўны горад Крывічоў, —
Места памятак магільных
Нашых прадзедаў, дзядоў”.

Раней за нашай вёскаю быў сад...
Ніколі так ягоных строяў шаты
ня ўшчульвалі мяне і мой пагляд,
як у адну вясну, калі на сьвяты

я ў вёску завітаў. І чуў — ад хат
плыў гоман; ён мае пачуцьці кратаў:
“Сад гэты дваццаць пяты год падрад
вясной цьвіце, і дасьць ён плод багаты...”

Расьцьвіў і ты у дваццаць пяты год,
навукі сад, глыбокай веды цьветам.
Багаты будзе дваццаць пяты плод

і верны ўзгадавальным запаветам.
Ён панясе для ўжытку і для ўцех
сьвятло навукі да крывіцкіх стрэх!

I прашчуры схiлялi тут галовы...
Мiнаю я праход Яе сьвяты,
а вусны шэпчуць дабравесьця словы:
— Сьвятая Ты!

За Ёй — i старадаўная сталiца
мае радзiмы ў чарах пекнаты.
Iзноў табе прыехаў пакланiцца:
— Сьвятая Ты!

Упершыню сустрэў твае муры,
крутыя вулкi, вулiцы, сьвятынi...
Ў душы ня стлее ўцеха, не згарыць —
абудзiцца мацней i сьлед пакiне.

З драбнiцай кожнаю ураньнi, уначы
малiўся срэбру зорнаму i небу.
I гэта быў душы мае спачын,
спачын душы, пiтво i солад хлеба.

I цiш сiвое Вiльнi, i вятры,
густыя, кволыя заўжды такiя,
усьцешаць прышласьць іншае пары
і сьлед у сэрцы, у душы пакiнуць...

Я гэты горад знаю з даўнiх дзён,
Дзе дрэмлюць замку гордыя руiны,
Дзе ўзьняў густое вецьце ясень, клён
Над сном акамянелым Гедымiна;
Дзе пад аркадамi сiвых муроў
Праходзяць ценi вулкамi вузкiмi:
Пясьняр Лiтвы, наднёманскiх палёў,
У падарожным плашчы пiлiгрыма,
I Калiноўскi, i таварышы...
Я чую голас iх у змроку шэрым,
Я чую, як Вяльля ў начной цiшы
Бароў прадвечных падмывае бераг.

I хоць навiслых камянiцаў сiнь
Начэй нямала беспрытульных тулiць,
А ў збуджаным напеве — успамiн:
Яшчэ ня ўсё балючае заснула,
Яно на кожным кроку устае,
Гарыць у верасьнёвай пазалоце,
Дзе вецер песьнi першыя мае
Рваў на Лукiскiм, на калючым дроце, —
Усё ж люблю я гэтых вулiц гул,
Граду Панар, высокi золак ранiц
I маладосьць, абвiтую ў тугу,
Якой у вочы можна сьмела глянуць.

Я гэты горад знаю з даўнiх дзён.
I кожны раз мне новыя старонкi
Суровай былi адкрывае ён,
Запiсанай на камнi вежаў звонкiх.
I я чытаю пыльныя радкi,
Ў якiх вiтае сьветлы дух Скарыны,
I устаюць мiнулыя вякi
I слаўныя краiны гадавiны.
Вось абэлiск узьняўся, як прамень,
Над Чарняхоўскiм, над магiлай паўшых,
I словы Сталiна палаюць ноч i дзень
Аб дружбе брацкай i аб славе нашай.

Я гэты горад знаю з даўнiх дзён.
I каб ня хвойны пах бацькоўскай хаты,
I каб не нарачанскай хвалi звон
Ля курганоў, ля сосен расахатых, —
Хацеў бы я, каб мой апошнi сьпеў
Тут, сярод гэтых незабыўных вулак,
Дзе ўпершыню ён гулка празьвiнеў,
Знайшоў спакой i вечны свой прытулак.

Працуеш, спрачаешся, ходзіш, жывеш,
Стаіш у чарзе за пайком —
І раптам няскончаным кідаеш верш
І свой абыдзённы дом.
Захопіш блякнот, папяросы, ручнік,
Ускочыш на грузавік;
Пакінуўшы цень у люстэрках вітрын,
Мінуўшы піўныя ларкі,
Нырнеш з галавой у густыя вятры,
У мора бяроз і ракіт.
І стане адразу душа маладзей,
І сэрца заб’е гарачэй.
І, ўбачыўшы першы наіўны ручэй,
Адчуеш сябе шчасьлівейшым зь людзей.
Дарога ляжыць для цябе аднаго.
І сонца гарыць для цябе аднаго.
Ты весела дзівішся кветцы малой,
Як літары першай у школе,
І пэцкаеш пальцы салодкай смалой,
Сарваўшы галіну з таполі.
Прасторна, зялёна і хораша так,
Што ты, маладосьцю багаты,
Глядзіш абы-як на раструшчаны танк
І з хваляваньнем — на новыя хаты.
Ня шкода ні сіл, ні крыві, ні гадоў,
Што недзе на фронце пакінуў,
Абы толькі бачыць між ніў і садоў
Вось гэткай шчасьлівай краіну.
Імчышся па звону сякер і бяроз,
Па травах, расе, пілавіньню, —
Пакуль разматае клубок доўгіх вёрст
Твой шофэр маўклівы і скажа: “Прывёз!”,
І ты апынешся у Вільні.

Уражаньням гэтым ніколі ня выліняць,
Як зорам ня выліняць і праменьням.
Даволі сказаць мне, што бачыў я ў Вільні, —
І шапкі вы здымеце ад захапленьня.

Тут зьбеглася многа дарог і стагодзьдзяў,
Трагедый, і славы, і ярасных спрэчак.
Тут нашы народы — суседзі — знаходзяць
Свае успаміны і прадзедаў рэчы.

Вось дом, дзе Мамоніч наладзіў друкарню.
Тут “Наша Ніва” цьвіла. Вунь “Лукішкі”,
Дзе ў песьні надзей белапанскія карнікі
Кулямі білі з турэмнае вышкі.

Вось плошча, якая адна памятае
Апошні удар Кастусёвага сэрца.
Вось Вострая Брама, па казцы — сьвятая,
А там Вілія пад мастамі нясецца.

Над ёю, як нейкаму Богу падзяка,
Гара з Гедымінавым замкам ўзьнялася.
Сюды на экскурсію Коласаў дзядзька
Ў мінулым стагодзьдзі, як я зараз, лазіў.

Сьлядоў тут нямала пакінуў народ наш,
І кожны у Вільню ўлюбёны па праву —
Літоўцы завуць яе песьняю роднай,
Сваёю сталіцай, і сэрцам, і славай.

Ня будзем спрачацца за камні і вежы:
Мы зьвязаны дружбай і доляй супольнай.
Аб нашай і вашай пішу свае вершы,
Аб Вільні вялікай, бясьсьмертнай і вольнай.

Стаў родным і будзе да скону гадоў мне
І воблік яе незабыўны, і колер.
Я здолеў бы выдумаць горад цудоўней,
Але вось такі — прызнаюся, ніколі.

Ледзь занімаецца зара,
Гудкі яшчэ маўчаць.
Я ўстаў і вырашыў: пара
Мне Вільню вывучаць...

Гадзін пятнаццаць вывучаў.
Ды крыўдна за адно:
Што горад з раніцы пачаў
Вадзіць мяне за нос.

Як толькі спадзяваўся: ну,
Тут, пэўна, цудаў шмат, —
Мне Вільня ставіла сьцяну —
Гані хутчэй назад.

Калі ж я думаў: тут пуда,
Зноў нейкая сьцяна, —
Якую шыр, якую даль
Паказвала яна.

Як прыгажуня, пакрысе
Свой раскрывала твар
І абяцала: шчэ ня ўсе
Табе паднесла ў дар

Свае я цуды. Сам бяры,
Ня злуй і не гаруй...
Ляпей за ўсё відаць з гары —
Палезу на гару.

Мінуўшы тысячы аркад,
Дзе рэха, нібы гром,
Убачыў: пеніцца рака,
Выдатны вадаём!

Над ёй гара. Узьлез. Вось тут
Жыў знаны Гедымін.
Ну й будаваў. Сьцяна — зь вярсту
Утоўшч. Нібы ад мін

Ці бомбаў думаў захаваць
Мінуўшчыну сваю.
На вежы, што зусюль відаць,
Як Гедымін, стаю.

А навакол такі прастор!
Ды разьбірае злосьць:
Касьцёлаў, цэркваў, пэўна, сто
На дзьвесьце вуліц ёсьць.

І хоць няма да іх мне спраў,
Але глядзі, ня злазь —
Дзе Пётра І будаваў,
А дзе літоўскі князь.

Вунь Трохкрыжовая гара.
І як ты ні кружы —
На ёй пад промнямі гараць
Дакладна тры крыжы.

Гатычных вежаў не зьлічыць,
Таму й здалося мне,
Што Вільня ціха, мірна сьпіць
Ў гісторыі на дне.

Але ўсё гэта толькі зман
І мімалётны сон:
Растаў мінуўшчыны туман
Пад сонцам нашых дзён.

Яно аднолькава гарыць
Над Вільняй і Масквой.
Мае літоўскія сябры
Адновяць горад свой...

Ну, думаў, вывучыў дарэшт,
Ды трапіў у Закрэт.
І Вільня з гэтых слаўных мест
Раскрыла зноў сакрэт.

Такіх магутных гонкіх хвой
Нямнога на зямлі.
Адна дастала галавой
Да сонца. І плылі

(Я падлічыў) сто дзесяць хмар
Паміж яе гальля.
Раскошы гэтакай няма,
Відаць, і ў караля.

Бо з ласкі шчодрае зямлі
Тут кожны атрымаў
Па сто хваін, па дзесяць ліп,
Па моры чыстых траў.

Рака імкнецца у прасьцяг,
Сьвідруючы віры.
І я убачыў зноўку сьцяг
На Замкавай гары.

А Вільня нейкі ўжо другі
Паказвала свой бок,
Яшчэ больш слаўны, дарагі.
Прыгожа, далібог!

Глядзіш і верыш: на зямлі,
Ўсім скептыкам на злосьць,
Мадагаскар і Самалі
Абавязкова ёсьць.

Вулка вузкая, крывая,
Запалоненая бэзам.
Тут вільнянка пражывае.
Значыць, стой, машына. Зьлезу.

Гэтак чыста, гэтак ціха,
Чынна, сонна, старажытна,
Хоць ты рухайся на цыпках,
Грукнуць ботам сьцеражыся.

Хмель на сьценах. Бэз калматы
Мірна сьвеціць на гародах.
Тут бы нашым добрым маткам
Дажываць сівыя годы.

Толькі мне незразумела
(На цябе ледзь не абуран),
Як сюды ты заляцела
Са сваёй натурай бурнай.

Мне б у дзьверы стукнуць моцна,
Каб хутчэй ты з хаты выйшла,
Толькі боязна спалохаць
Старамоднае зацішша.

А сустрэўшыся са мною,
Ты зламала ўсе законы
Праснаватага спакою,
Ідылічнасьці зялёнай.

Ці ад слоў тваіх гарэзных,
Ці ад выразаў дасьціпных —
Праясьнелі вочы бэзу,
Хаты ў цень адбеглі сьціпла.

Уступіла месца зорам
Па сваёй ахвоце сонца.
Загадала ноч у горах
Салаўям сьпяваць бясконца...

Я ня знаю, ці кахаю.
Пэўна, не. Але тады
Паблукаў я побліз раю
Першы раз за ўсе гады.

Мне б сказаць табе той ноччу
Нешта шчырае да мукі;
Цалаваць да болю вочы,
Вусны піць і лашчыць рукі.

Ды таму, што месяц таяў
Вельмі соладка ў тумане
І былі усе дэталі
Запазычаны з раманаў,

А пэйзаж начы клясычнай
Выхваляўся добрым густам, —
Па сваёй звычайнай звычцы
Гарадзіў я толькі глупства.

Нам, напэўна, не спаткацца,
Ды яно і не патрэбна.
Толькі душны пах акацый,
Сонны шолах ліп і вербаў

Адгукнецца, знаць, у вершах
Невыразнаю тугою...
Быць табе з другім і лепшым,
Быць мне з горшаю, з другою.

Я сто гадоў ня езьдзіў на рамізьніках
І думаў — яны здадзены ў музэй.
Ды давялося вось: мяне вязе
Кульгавы конь, якому сена трызьніцца.

Вазьніца, хваравіты і стары,
Змрок сьцёбае ляніва чорнай пугай.
Ледзь-ледзь падзьме — і сыпяць белым пухам
Каштаны на скупыя ліхтары.

А Вільня сьпіць. Падковы гулка цокаюць.
І мне здаецца, быццам еду я
Ў той даўні век, калі яшчэ Баян
Пускаў пад зоры стаю песьняў-сокалаў.

Не трымаю у сакрэце
(Кроў хвалюецца у жылах):
Над Вяльлёю у Закрэце
Мне цыганка зваражыла,

Быццам я дзяўчыне нейкай
Абяцаў багацьця рэкі,
А на справе — ручаіны
Я ня вырыў для дзяўчыны.

І цяпер дзяўчына тая
Па грыбы ў адчаі ходзіць.
Далібог не памятаю
Я аб гэтакай прыгодзе.

Наманіла ты, цыганка,
Пра мяне. У кожным разе,
Я падобнай абяцанкай
Шчэ нікога не абразіў.
(...)

Аб гэтым вясноваю ноччу прысьніцца,
Пракоціцца ў памяць песенным рэхам.
На віленскі бэз, на віры, на званіцы
Цярушацца зоры рубінавым сьнегам.

Мне заўтра на золаку зноў у дарогу.
Пара адпачыць, ды чамусьці ня сьпіцца.
Праўдзіваю думай, няяснай трывогай
Хацеў бы я, Вільня, з табой падзяліцца.

Заўсёды, як гляне даўніна сівая
У вочы, нібыта настаўнік суровы,
Свой сэнс першародны тады набываюць
І фарбы, і гукі, пачуцьці і словы.

Мне дзён не ставала зрабіць справаздачу,
А тут я падумаў — як зроблена мала.
Прайшла маладосьць вадаспадам гарачым,
Гады прашумелі нястрымным абвалам.

Я шчодры і буду такім да магілы,
І ўсё ж адчуваю: бясконца ўсім вінен.
Ці ўдасца стварыць мне, паклаўшы ўсе сілы,
На радасьць людзей хоць маленькую Вільню?

Шчэ многа пабачыць мне суджана сьвету,
Але застанешся ты ў сэрцы адзінай —
Затканая зорамі, лісьцем і цьветам,
Пявучая Вільня — літоўскае дзіва.

Выходжу й гукаю,
гляджу, выглядаю — нямашка...
У ходзiшча шчырбах каштанавы тае сьнег.
Праз дошкi кастрывыя
крыва ўсьмiхаюцца крамы.
(На яве ўсё гэта? У сьне?)
Чыйсь крок невясёлы i важкi.
— Дзе Войстрая Брама?
— Нямашка.
Iмкну, як няўверны Тамаш,
свае пальцы пакласьцi у раны.
Паўз мулкасьць завулкаў,
праз строму... Прачуўся? Зманiў?
Вось.
Вочы ня хочуць — “няма!”
Забралi, раструшчылi Прошчу.
Зьнiк коньнiк на сьмiглым канi.
Тулюся да плiтаў стаптаных.
Малюся у мiтусь, у пошчак
за днi на выгнаньнi...
За Прошчу...
За раны...

За заўтра — ня сьмею,
ня ўмею так прагна, так пiльна.
Зярнём урастаю ў каменьне —
каменьне гудзе.
Дзесь
звончаць мячы, капытамi комчаць хвойнiкi конi,
йдзе сонца мячом насустрэчу... i дзень.

Дзiвосы сьвету мы адно да iх умiльна
раўнуем, сочачы iз прагай цьмень:
— Зусiм як i у нас!
Вось так было i ў Вiльнi!
Вось гэткi ж клён калiсь i ў Менску мне шумеў...

Сьцень — ад сьценаў да сьценаў...
Скуль тут гэткi завулак?
Крок б’е ў бубен, а рэха ня ўпросiць.
Боль пакорпаў цагляны
мур, у шчырбах ён, ранах...
I — ужо успамiнаў ня зьдзену:
рэха, гэткае ж рэха старэчае чула
я, малая, iз коскай
радзенькаю,
мулкай,
прабягаючы вулкаю
Росай.

Дамок дзераўляны... Пад гонтай...
А побач, як бор, небасягi
каменнымi пнуцца камлямi.
Устала б зь зямлi Пакагонта —
iзноў бы сканала ад смагi
па тым, што i сны ўжо ня плямiць...
Дамкi... Небасягi — адно ёй,
зязюлi зь зялёных гушчараў...
А мне —
зноў няма мне спакою:
я знала калiсь на Панарах
дамок гэткi,
з гэткай страхою...

Готык непераможаны!
Готык iмклiвы, вечны!
Келiх лялеi божае!
Наквець грамнiчнай сьвечкi!
Выраслы з тванi шэрае
грэшных Садомы й Гаморы
веры прамень над нявераю,
гвалтам,
пагардай,
пакорай!
Стрэла цябе я, аздобнае
дзiва — й адкрылася рана:
сёстры вы, сёстры вы родныя
з краскай
зыркой —
Сьвятой
Ганнай!

На захад з торбай суму, гневу
Ішоў я Гострай Брамы міма.
Абрушваў вечар зор улеву
На Вільні шэрыя кілімы.
Ня спала Вільня. Сны трывожыў
Адгук глухі грымотаў блізкіх.
Ціша зьвінела ў настарожы
Паміж крыжоў і абэліскаў.
Зырэла зарыва ў аддалі,
Дзесь агрызаліся “гэвэры”.
Адны разбойнікі ўцякалі,
Другія стукаліся ў дзьверы.
Ў абдыме стомы і самоты
Ня я адзін, прагнаны рыцар,
Схаваўся ў могілак цянёты
Пра незабыўнае забыцца.
На грудзях прашчураў далёкіх —
Няхай даруюць: бязь іх згоды —
Адчуў я зноў спакою дотык,
Ліствы зялёнай цёплы подых.
Ды сон ня йшоў. Блукаў ён дзесьці
Па Менску вогнішчах, руінах.
А тут, у гэтым ціхім месьце,
Вадзіў яго Франціш Скарына.
Ішоў ён думны па Антоклі
І мерыў літарамі зоры.
Вунь там, дзе хмары ў сіньцы змоклі,
Няпоўны месяц цяў вузоры.
Першадрукар рукой умелай
За словам клаў сьвятое слова...
Мой сон, як сьвечка дагарэла,
Пайшоў па пляцы Мураўёва.
Не затрымаўся каля “шышкі”:
Абрыдла з бронзы морда ката.
Сьпяшаўся трапіць на Лукішкі,
Дзе адбывалася расплата.
І валасы ўзьняліся дыбам:
На склютам зраненыя дошкі
Ўзышла нязьмераная глыба —
Кастусь Сямёнаў Каліноўскі.
Вяроўка сьвіснула у мыле,
І галава на грудзі ўпала...

     * * *
Каб Беларусь не задушылі,
Загаласіў Янка Купала.
І сон падаўся на курганы,
Каб прыслужыцца там прароку...
Так я у Вільні незабранай
Пачуў краіны роднай крокі.
Ужо й на золак занялося,
І далеч невядзі ня страшыць.
А тры крыжы — мо так здалося? —
Мне наўздагонкі: “Вільня наша!”

Танга
Сасоначкi i бярозкi заспаныя
Туманамi ля бурлiвай Вяльлi
Цябе, вяльляначка мая каханая,
Ў сады прысьнёныя са мной вялi.

Усьмiхалася сiнiм сьмехам заранка,
Ты прасiла мяне: “Пачакай, пастой...”
Разьвiталiся мы з табой, вяльлянка,
Каля Трох крыжоў на гары сьвятой.

А на золку дзесь за Войстрай Брамаю
Рассыпаўся, быццам зоркi, твой сьцень.
Неўпрыкметкi i сьцяжынкай тэй самаю
Падагнаў мне конi белыя дзень.

Углядаўся я гэтак доўга i пiльна
На знаёмы сад, што даўно пажоўк.
Разьвiталiся мы з табою у Вiльнi,
На гары сьвятой каля Трох крыжоў.

Сасоначкi i бярозкi зялёныя
Шумяць, шасьцяць, быццам хвалi Вяльлi.
Цябе, вяльляначка мая каханая,
Ў сады — няродныя — сны прывялi.

Усьмiхалася ты, як тая заранка,
Дарыла мне вуснаў сьпелых вiно...
Разьвiталiся мы з табою, вяльлянка,
А хто скажа, згадае, цi стрэнемся ўзноў...

О, Вільня, Вільня!..
Места сноў маіх юначых,
Гастрабрамскіх званоў,
Базылянскіх муроў.
О, Вільня, Вільня!..
Бы цымбальныя струны,
Гэта слова адно
Грэе, пеніць мне кроў.

О, Вільня, Вільня!..
Кожны дзень піў я трунак
Шчабятлівых садоў,
Беларускіх двароў.
О, Вільня, Вільня!..
Бы цымбальныя струны,
Гэта слова адно
Грэе, пеніць мне кроў.

О, Вільня, Вільня!..
Кут мой мілы, гарунны.
Ты ня срэбра, ня медзь
Дзеля царскіх дароў...
О, Вільня, Вільня!..
Бы цымбальныя струны,
Гэта слова адно
Грэе, пеніць мне кроў.

О, Вільня, Вільня!..
Шыхты войнікаў юных
Пранясуцца віхурай
Ля жмудзкіх муроў...
О, Вільня, Вільня!..
Бы цымбальныя струны,
Гэта слова адно
Грэе, пеніць мне кроў.

О, Беларусь,
о, Беларусь мая!
Iмя тваё — такi пякучы сымбаль болю!
Ды шчыра ўсьцяж яго
багаслаўляю я:
iзь iм я —
чалавек,
у долю i ў нядолю.
Пранiзанае iм, маё жыцьцё брыдзе,
маўляў, мяжой цiхой,
ярамi вулiц змрочных,
i не балiць мне, што вiтае дзень
мяне чужою мовай,
а чужымi снамi — ночы...
Дзiўны ён, гэты боль,
i дзiўна лёгка зь iм:
прысыпаўшы пяском друз прагi i завiсьцi,
ён
раньнямi мяне ды мескай мiтусьнi
няспынную кiпень
мяккой лагодай хрысьцiць.
Ён зьмеркамi зь мяне пясьцiва ўмее зьняць
важкую стому, кроў
зайскрыць узноў да працы,
зьняверу, там, на дне,
даўкiя крыўды дня
пайрваць,
каб iм i мне як разам не зыйграцца.
I сны —
мне явай скрозь,
а сяньня явы — сон,
ссыпаецца з душы лушпiньне людзкай зьвягi...
Iмклiваю Вяльлёй пяе сiвы Гудзон,
Мурамi Вiльнi таюць неабсягi...
I ўскласьцi я хачу на струны,
як Баян,
шнур пальцаў — лебядзёў,
i граць,
i граць з жадою,
О, Беларусь,
о, Беларусь мая,
паўз боль пякучы граць
Табе,
Табою!

...Зь якою, бацькаўшчына, меркай
Нас выпраўляла ў iншы сьвет?

Яе натруджаныя рукi
I даўнiны бунтоўны дух
Нам сьведчылi, што у навуках
Ня толькi Вiльня, Пецярбург.

Казала прыказка нам:
Пiльна
Вядзi свой рэй праз новы сьвет,
Табе i ў хаце будзе Вiльня.
Такi быў даўнi запавет.

Цягнiка грукочуць колы,
Вось i Вiльнi камянiцы.
Нiбы макавае поле,
Усплывае чарапiца.

Паглядзi з акна вагона,
Ледзь зацеплiцца дасьвецьце, —
Вiльня грэецца лагодна
У аранжавых суквецьцях.

Варта зрокам дакрануцца
Да тых вулiц i будынкаў —
Рысы часу пазнаюцца,
Як на вечным фатаздымку.

Тут блукалi ранкам гулкiм
I Скарына, i Купала...
Як на скронi, на завулкi
Сiвiзна вякоў апала.

I вясна, i друз магiльны,
Перамогi i няўдачы...
Колькi колераў у Вiльнi
Наша сэрца можа ўбачыць!

Ня знаю, што магло расчулiць
Мяне мiж вiльнюскiх муроў.
Мо тое, што тут столькi вулiц
З iмёнамi маiх сяброў?

Ну як жа iх не пераведаць?
I я за ценем сваiх дум
Па пераходах, пераездах,
Знаёмых вулiцах iду.

Званю. Мне дзьверы адчыняюць.
Не застаю сяброў былых,
I шмат хто, зьдзiўлены, пытае:
Няўжо iх знаў i помню iх?..

Няўжо iх знаў, няўжо iх помню?
Чаго ж бы ў дзьверы грукаў я,
Чаго ж бы кожны раз у поўнач
Блукала песьня тут мая?

Я — пяро.
Завуць мяне “Пэлiканам”.
Фiрму гэту
Сустрэнеце побач з другiмi
У Парыжы i ў Рыме,
У Нью-Ёрку i Тэгеране.

Шмат маiх
Вастраносых сясьцёр
Спрадвеку
Працуе у мiнiстэрствах,
Банках,
Канторах,
Падпiсваюць манiфэсты,
Чэкi,
Прыгаворы.

Як я iм зайздросьцiла
Заўсёды!
Асаблiва
Лежачы за вiтрынай пыльнай
На Вастрабрамскай у Вiльнi
Гэтай вясной трыццаць пятага году.

Аднойчы прыйшоў клерк.
Спрабаваў, як пiшу:
“Dum spiro, spero”.
Быў ён нейкi разгублены,
Хворы.
Пасьля хацеў
купiць матэматык.
Напiсаў розьнiцу квадратаў
Дзьвюх лiчбаў.
Не спадабаўся мой колер.

Тут, неспадзявана,
Хтось яшчэ зацiкавiўся мной,
Праверыў на цьвёрдасьць:
“Вiхры варожыя...”
Прызнацца,
Ня чула я песьнi такой,
Хоць знала, можа, я
Больш як iншыя шлягераў:
“Мой каханак — злачынец”,
“Месяц на Таiцi”,
“Пантэра”...

Хто ж ён такi?
Калi ў бок Ратушы
Пайшоў нацянькi,
Думала — камэрсант,
Калi мiнаў унiвэрсытэт,
Думала — карпарант,
А спынiўся ля афiшы
“Парнэля балет”...

Тут ён рамiзьнiка
Раптам паклiкаў
I пачаў пятляць па вулiцах
Бакшце, Вялiкай,
Быццам кагосьцi шукаў
Цi ад некага сам уцякаў.

Хто ж ён такi?
На рынку Лукiскiм
Зашыўся ў натоўп,
Для гаспадаровай
Маленькай дачкi
Казюковае зь пернiка сэрца
Знайшоў.
Якое вялiкае,
Размаляванае сэрца!
Такога яна
Не каштавала, здаецца.

А сам
У пакойчыку
З вокнамi зацененымi
Чытаў Маркса, Ленiна,
Пiсаў адозву...

Дык вось
З кiм здружыў мяне лёс!

Дзякуй Богу, што Вiльню забралi,
Бо — каб н а ш а й сталiцай была —
У магiлах бы храмы ляжалi
На пагосьце бэтону i шкла.

Толькi й страцiўшы с ь в е т, не скарыцца
мой народ. Як шляхотны Кастусь.
Т а м нашчадкаў Скарыны сталiца,
дзе д у х о ў н а
Жыве Беларусь!

Калі б спыталі:
— Дзе сэрца Беларусі?
Я б адказаў:
— У Вільні.
Калі б спыталі:
— Дзе сьвятасьць Беларусі?
Я б адказаў:
— У Браме Вострай.
Калі б спыталі:
— Дзе доля Твая,
Марыська чарнаброва,
Галубка мая?..
Але ніхто не пытае.

Пілуюць яблыні старыя,
Кідаюць гольле у агонь.
Дзе мае леты маладыя —
Прайшлі, сплылі, зьляцелі ветрам.
Мільгнуў у хмарах белы конь.

Каму цікавы лёс мой бедны,
Карціны памяці, гады.
Ральля пад цьветам палавее,
І сьняцца замкі-гарады.

Вось на Завальнай воз грукоча.
Ў маім мястэчку Вільні звон.
Пілуюць яблыні старыя,
Кідаюць гольле у агонь.

На патэфоне
Гучыць вясёлы пасадобль.
Што там у садзе Бэрнардынскім?
Цырк шапіто? Мадам Фурэ?
Ах, вішні расьцьвілі?
О, Божа, колькі жабракоў
На плошчы перад катэдрай...
Якія бледныя ў іх твары.
Як рукі з голаду дрыжаць...
Мая Зямля,
Хоць крываточаць Твае раны,
Ты йшчэ багата Боскім Духам,
Бо моляцца ж, бо моляцца
За ўсіх.

Загучэў стары факстрот.
Ах, Вільня! Вільня прад вайной!..
Кудысьці “чорна Ядзя”
па вуліцы прайшла.
Ці жыве яна яшчэ?
Дзе-небудзь.

* * *

* * *

Ажываюць крокi твае
У цiшы начной,
I лятарня кiдае сноп
Промняў залатых,
I, здаецца, ёсьць на зямлi
Толькi мы з табой,
Твой стары, як сьвет, лябiрынт
Вулачак пустых.
Вiльня заснула зноў,
Ды ў яе вачах
Не пагас агонь,
Тут, ля старых муроў,
Запалiла кроў
Мне яе далонь.
I гучыць паўсюдна матыў
Даўняе iмшы,
I на бiтву клiчуць званы,
Страцiўшы спакой,
I гараць надзеi агнi
У маёй душы,
Жалю i спагады няма,
Больш няма у ёй.
Вiльня заснула зноў,
Ды ў яе вачах
Не пагас агонь,
Тут, ля старых муроў,
Запалiла кроў
Мне яе далонь.

Гліняныя званочкі
На лузе брукаваным
Зьвіняць вясёлым звонам.
Каб не ўцякалі ўпрочкі,
Прывязваюць каханым
І ўсім мужам шалёным.

Дзіцятка, як цялятка,
Зьвініць-зьвініць, і мама
Яго ў натоўпе чуе.
Над плыньню часу кладка
Яшчэ зь вячніц Адама
Дрыжыць,
Бяду вяшчуе.

У Вільні вольна духу.
Сівеюць вежаў скроні.
Плывіце, хмары, міма!
Пакапыціўшы скруху,
На Вострай Браме коні
Лятуць у верш Максімаў.

У Вільні —
Гняздоўі крывіцкага духу —
Душой супыніся
Ля Вострае Брамы.
Даверыўшы ксты крыжавітаму руху,
Падвыш свайго подзіву
Мройныя храмы.

Учуй,
Як падковамі крышаць каменьне
Ярылы ці Вітаўта гордыя коні.
Памкненьне гардыні
Пастаў на калені
У дольным паклоне
Прачыстай іконе.

Шляхі зьбягаюцца ў Вільню.
Ня будзем дзяліцца болем,
пешкі ў Вострую Браму
пойдзем да сьвят.
На ўсходках Вострае Брамы
стаіць на каленях воля
перад Абразом Цудатворным —
ня змог яе кат.
Сышліся чорныя хмары
і неба запаланілі.
Сьмяротны чарнобыльскі цмок
над сьветам лятаў.
Сьпіць Беларусь у магіле,
Літва заснула ў магіле,
паўвека спала ў магіле...
Ускрэсла Літва!
На вулках і пляцах — воля!
О, незалежная Вільня!
Вораг і Янка-дурань
за плотам точаць лязо —
па горле вострай касою
Цябе сьцебануць ім пільна...
Узброена ж воля ў Вільні
дзявочай касой!

У горадзе мінулага жыцьця
Ты пазнаеш абрысы цёмнай вежы,
Што ў снах так часта над табой ляцяць
І пахаванай памяці належаць.
Ты ведаеш, як можа пахнуць брук,
Калі ляжаць на ім з апошняй ранай.
І кожны мост напомніць крокаў грук,
І бляск паходняў — кожны мур цагляны.
Ты раптам зразумееш, дзе зручней
Ад вершніка ўцякаць, якім завулкам.
Дзьве зоркі раптам скоцяцца з вачэй,
Калі каменны крыж пагладзяць рукі.
Вось гэтае акно дарыла сум,
А тыя дзьверы —
Памятаюць шчасьце
І дзіўны водар страчаных парфум,
І шоргат пазалочанага плацьця.
У горадзе мінулага жыцьця
Ты сустракаеш твары, як маланкі,
Што асьвятляюць нешта зь небыцьця,
Дзе тэлевежу не вартуюць танкі.
Тут нават вецер — смаку таямніц.
Тут могілкі імя маё хаваюць.
Цяпер цяжэй, напэўна, будзе жыць,
Так бессаромна агаліўшы памяць.
Але лягчэй, напэўна, паміраць,
І сэнс жыцьця знаходзіць не ўсьляпую,
І гэты горад назаўжды кахаць,
І ў вечнасьць узірацца напрамую.

Блукаю па вузкiх вулках
старога роднага места
(Чаму ты ня тут, не са мною,
вялiкi крывiцкi род?) —
I кожны мой крок паўтарае
акорды жалобнай мэсы,
так, кожны мой крок,
асьцярожны крок.

О, хваля харалу,
гатовая ўздыбiць дах
i зьмесьцi,
што помняць i славу, i здраду,
сьцены!..
З найлепшага цеста, мой Бог,
табою зьлеплены Бах.
Але, я прашу,
гавары са мною
на мове Шапэна.

Калi павернецца час, i на бруку вулак
ад грукату ботаў ня здасца бясконцым
дзень,
i зь дзiўнае высi сарвуцца актавы забытых музык,
на вузкiя рукi пагаслае срэбра
надзенем...
Хай собiць спаткацца нам у Зялёным
Штралi
аднойчы пасьля бескалёрнай, нямой зiмы.
Тут нашыя ценi адныя, бяз нас,
блукалi,
Тут нашыя ценi i зараз жывыя.
Хоць мёртвыя мы.

Акно расчынена.
Гайдаецца фiранка.
Гладзь падваконьня
мройна льсьнiцца глянцам.
Сп’янелыя ад сонечнага ранку,
Буркуюць галубы на дворыку цагляным.

Даўней тут гнезьдзiўся
стваральны Дух Дзяржавы,
А зараз — спрэс музэi ды магiльнi...
Пара ўставаць, духмянай выпiць кавы
I патануць
у гулкасонных нетрах Вiльнi.

Вострая Брама. Атвор
у нязвыклую глыб,
дзе нэафiт пачувае сябе
як на Марсе,
ну, а заўсёднiк
утульных кавярняў, прынамсi,
можа сядзець за ажурнымi
кратамi шыб,
каву смакуючы i пазiраючы на
шыльду насупраць,
якая цямнее на муры
помнiка вельмi далёкае
архiтэктуры,
i, не стрываўшы,
мiжволi ўздыхнуць
— даўнiна...

Калi скрыгатаньне, i грукат,
i хрумст малацiльнi,
Што нашым завецца жыцьцём,
дастае да нутра,
Адно застаецца —
нырнуць у абдоймы да Вiльнi,
У плынь яе вулак,
у цiхую завадзь двара,
I мроiць, што скрыгат далёкi
нiчога ня значыць,
Хадзiць па кавярнях i крамках
някiдкiх цiшком,
Пах кавы ўдыхаць, слухаць
водгульле крокаў i бачыць
Бурштынавых пацерак
цёплае зьзяньне за шклом.

Праз днi i ночы нас пiльнуе страх:
на вулках Вiльнi, i ў тваiх вачах —
там толькi ён, заместа рэк i мораў.
У мiлым доме песьняў не пяюць,
а цягнуць нэндзу новую сваю —
пра сьмерць i хлеб,
i зноў пра сьмерць гавораць.
Я выйду ў ноч, пакуль сабе ня веру,
я выйду — асьцярожным,
чуйным зьверам,
каб у дарозе збыць жуду-нуду...
I набяжыць з чужых краёў старожа,
сказаць пра ўсё —
паверыць i паможа,
ды я ад страху словаў не знайду.

Мы крочым праз вострыя брамы,
якiя ўтварае пара дарагая,
мая залатая пара.
Але нас ня золата вабiць,
што ўрэшце абернецца
бруднай iржою i гноем,
а готыка голых таполяў,
што рукi скрыжоўваюць
недзе ля самага шэрага, шэрага,
шэрага неба.

Мы рушым праз новыя
вострыя брамы старыя,
як некалi, поруч,
i вера вяртаецца нам,
i нешта нам кажа,
што мы не адзiныя ў сьвеце.

Калi ўдача цябе пакiне,
i жана дарагая, i дочкi,
за гарой застанецца Вiльня,
за гарою прачнешся аднойчы

у пакоi, мiж мяккiх цацак
i вясёлых, з карункамi, кнiжак.
Нешта можа заўжды заставацца
для жывых. I для iншых.

Прачнуся ранютка-рана
на першы цягнік сьпяшацца.
У Вільні Вострая Брама,
усходкі замест ружанца.

Паеду — расой прыбрана,
дарога вядзе праз горкі.
У Вільні Сьвятая Ганна,
заместа ружанца зоркі.

О, Вільня, Божая хвала...
Чужая даўно сталіца.
Забыўся касьцёл Міхала
па-беларуску маліцца.

Вайна яшчэ нас дагоніць.
Кіруй намі, Матка Боска.
Сядлайце, Паэты, коні,
апроч нас няма тут войска.

У Вiльнi — як у Вiльнi. Цэлы сьвет.
Старыя брукi. Цесна ад касьцёлаў.
Аблокi нiзкiя над вежай Гедымiна.

За ўласнаю душой ступаю сьлед у сьлед.
За палянэзам восенi мясцовай.
За пахам вапны, бiтуму i дыму.

Кавярня. Сорак нацыяў кругом.
Каньяк i ром ў пустой вiтрыне бару.
Скупыя кроплi зьзяюць, як чмялi.

Тут, як у сьне, — далёкi родны дом.
Пад лiпаю прытуленая пара.
Ах, Вiльня, Вiльня... Месца на зямлi.

Блукаю па Вiльнi.
На даўнiх мурах
новыя назвы, —

Вільня, ціхі двор,
пад шэраю сьцяною
папараць расьце.

Па дарозе зь Вільні на Полацак
Уцякаем ад навальніцы…
Нам маланкі б’юць наўздагонку,
Нам грамы разьдзіраюць вушы…
Па дарозе зь Вільні на Полацак,
Са сталіцы і да сталіцы,
Мкнуцца нашыя абалонкі —
Ненадзейны прытулак душаў.

Па дарозе зь Вільні на Полацак
Шаты дрэваў, крыжы і дахі —
Часткі вечнага краявіду,
Непаўторныя і ў падобным…
Па дарозе зь Вільні на Полацак
Адыходзяць начныя жахі,
Тыя, што працінаюць дзідай
Розум хіжы і самаробны.

Па дарозе зь Вільні на Полацак
Назаўсёды імчацца дадзена…
Можа, нехта за нас памоліцца,
Да дзівацкіх учынкаў схільны…
І дарога зь Вільні на Полацак —
Вось адзінае, што ня скрадзена…
Нам ня трапіць ніколі ў Полацак,
Нам ніколі ня ўбачыць Вільні.

Як кветак букет на шляхецкай магіле,
Зноў Вільня маім уладарыла сном,
Калі мяне ў Вільню, бы ў Храм, не пусьцілі,
Нібы гандляра, што гандлюе віном.
…Я спаў і прачнуўся, і ўбачыў дарогу,
Якой мне да Вільні ісьці і ісьці,
Нібыта адвечнай дарогай да Бога,
Нібыта агню па апалым лісьці
Да сьвечак у Храме, які шчэ ствараем,
Якога няма і ці будзе зусім…
Мне сьнілася Вільня, як Храм перад раем,
Мне сьнілася Вільня, як Ерусалім.

Пакінуўшы целу банальнае права на сон,
Ізноўку душа мая пойдзе, нібы беспрытульніца,
Блукаць у самоце па вузенькіх віленскіх вуліцах;
І часу падвода павернецца і перакуліцца,
І брук зацярушыць аскепкамі колішніх дзён.

І клопатаў тлумных прыспаўшы натомлены шал,
З каханаю Вільняй да ранку пабудзе душа.

Ля Вострае Брамы спаткае Максімаў пагляд,
І цень Кастусёвы прывеціць каля Базылянаў;
У дворык Скарынавы зойдзе, і сьлед Палуянаў
Пазнае на бруку ля Ганны Сьвятое ці Яна,
І гляне з гары Гедымінавай за далягляд.

О, Вільня каханая — страта мая паміж страт!
О так... О канечне... Ды ўсё ж пагаджуся наўрад
З вар’яцкім — забраная, позна, ня наша, чужое...
Што шнар на душы называюць дзяржаўнай мяжою,
Што край захварэлы нібы разьядае іржою...
О, Вільня каханая — страта мая паміж страт!
Ты — Госпада Бога пярсьцёнак у безьліч карат.
А значыць, ня страчана ты і журыцца ня трэба,
Бо межамі Бог ні зямлю не шматкуе, ні неба...
О Вільня! Згадаю — і зноўку сьвятлее пагляд.
І ледзьве прымружу я стомлены смутак павек, —
Зноў памяць клубок успамінаў паволі разматвае...
І шэпча душа: “Хай заўсёды сьвяціцца Імя Тваё...
Цяпер і навек”.

Горад Вяльможны,
нясьпелае раньне.
Кроплі расы на бухматай герані.
Вецер гартае пажоўклую кнігу
Аб каралеўскім каханьні Ядзьвігі...
Птушкай тутэйшай ступаю па бруку
Вузкае вулачкі.
Ціша, ні гуку...
Крыжык бурштынны ў далоні сьціскаю —
Вусны прашэпчуць:
— О, Ганна Сьвятая,
У Вільню вярнуся па Божае Волі
Зноў пілігрымкай,
турысткай — ніколі.

скрозь Вострую Браму
мінаем, як скрозь магічнае
шкло, і трапляем
у іншы сьвет

ня ведаю, ці выпадзе
нам сустрэцца ў
тым іншасьвеце

бо ты намагаешся
яго ўбачыць,
нібыта сьвет толькі тое,
што можна ўбачыць

а я спрабую пачуць,
нібыта гук больш трывалы
за камень

беспрытульнае рэха
нястомна блудзіць
між камяніцаў,
зазіраючы ў вокны,
толькі рэха

* * *
сказаць два словы:
гаворыць Вільня —
і ведаць,
што цябе пачулі
ў родным Полацку

На Замкавай гары
пад нагамі турыстаў
шукаю магілу героя.

* * *

* * *

* * *

* * *

на Літарацкай горцы
на могілках Роса
Аляхновіч абдумвае
новую п’есу

пра што тая п’еса?

пра вечнасьць
якая кіруе
зорамі на небе

пра сум
які незварушна
пільнуе магілу

пра час
які бязьлітасна
нахіляе да зямлі
помнік

Гэта цёмнае шкло бутэлькі,
за якім таямнічы шартрэз;
гэты цень, гэты бляск пастэлькі,
гэты сумны мясцовы Крэз;
карбанат і салата з морквы,
два па сто і таматны сок... —
і крыніца сяброўскай гаворкі
забруяла ў віленскі змрок.

У Вільні сьнег. У Вільні цішыня.
У Вільні ўтульна і выдатна сьпіцца.
Мне Беларусь заўсёды ў Вільні сьніцца
заможная, свабодная, мая…

У Менску дождж. У Менску мітусьня.
У Менску тлумна і няма спакою.
Тут не знаходзіш згоды сам з сабою.
Ды толькі ў Менску на Радзіме я.

у дрыготкім паветры Вільні
у прадоннай нябеснай сіні
смутак мой
супакой
і адчай паглынае душу
і сьлязьмі неадольна душыць
мой адчай
не карай
зграі скончылі паляваньне
толькі позірк на разьвітаньне
позірк твой
ты са мной
хай балююць да часу зграі
мы сустрэнемся ў іншым краі

Мароз у Вільні. Дзень цудоўны.
Мой сябра беларускамоўны
п’е брэндзі. Я гарбату п’ю.
У рэстарацыі шыкоўнай
гаворым ціха і тактоўна
пра Вільню, кожны пра сваю.
Ён любіць вежы і касьцёлы,
шынкі — дзе дух заўжды вясёлы,
архіў і унівэрсытэт.
А я люблю ў царкве анёлаў,
кірмаш, вакзал і грукат колаў,
калі ў кішэні ёсьць білет.

Мароз і сонца. Дзень сапраўдны.
Мы п’ем: я — брэндзі, сябра — каву.
Дап’ем і пойдзем спакваля.
У Вільні нас чакаюць справы.
Яму налева, мне направа,
бо Вільня ў кожнага свая.

Не сумуй безь мяне,
мая любая Вільня.
Праплыве, праміне
час нуды і бясьсільля.

Праляціць, прабяжыць
час гаркоты-маркоты.
Я вярнуся, каб жыць
доўга і бестурботна.

Ты маўчыш у адказ,
маім словам ня верыш.
Ты стаіш, як абраз.
Што мінула, ня вернеш.