5–2003
» да Зьместу «

ВІЛЕНСКАЯ АНТАЛЁГІЯ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Віленская анталёгія

Сакрат Яновіч
Вільня — сталіца слабых

---

Вільня ўяўляецца мне самым няшчасным стольным горадам у Эўропе. Знаходзіцца на сутыку ажно трох этнасаў, зь якіх ніводзін ня можа пахваліцца трывушчым патэнцыялам. У гэтым сэнсе можна правесьці паралель з Рэччу Паспалітай Абодвух Народаў, хоць, на думку шмат якіх гісторыкаў, няшчасьцем і катастрофаю Польшчы было глынаньне ёю Вялікага Княства Літоўскага, што адцягвала яе ад заходняга разьвіцьця…

Вільня — славянская выспа ў Сярэднявеччы на разьлівах балтаў — ад першых сваіх гарадзкіх пачаткаў сталіца беларускай імпэрыі, неўзабаве ад мора да мора і ад заходняга славянства да падмангольскага Прымаскоўя. Што і загубіла яе, валадарку пустых прастораў, якія ўсяляк высмоктвалі яе цывілізацыйную базу. Гляньце на мапу гістарычнай Літвы і зьвярніце ўвагу, як густа гарадоў у арэале цяперашняй Беларусі ды як рэдка іх на поўдзень ад Палесься, на ўсход ад Воршы з Смаленскам.

Польскае Каралеўства было малым тэрытарыяльна, але моцным матэрыяльна, затым і духоўна. Нешта накшталт сёньняшніх малюткіх Нідэрляндаў, бюджэт якіх такі ж, як і ўсёй кантынэнтальнай Расейскай Фэдэрацыі. Спаборніцтва Вільні з Масквою за імпэрскасьць мусіла ў пэрспэктыве закончыцца жахлівай катастрофаю ў выглядзе акупацыі ў палове сямнаццатага стагодзьдзя. Проста нарошчаныя магутнасьці аказаліся ўжо непараўнальнымі, хоць мэнтальна ліцьвіны тым часам дастаткова пачужэлі ад стагодзьдзямі асобнага лёсу.

Польскі саюзьнік, безь якога не ўяўляўся паратунак, дамінуючы мілітарна і культурна, пераўтвараў Княства ў правінцыю, а Вільню — у другую сталіцу (ад Люблінскай уніі ў 1569 г.).

Другая сталіца, натуральна, прыпадабнялася да першае, пераўтвараючыся з часам у польскамоўны горад. Віленская канцылярыя бойка пераймала лацінскія літары; тэксты кшталтам Еўлашэўскага ўсё меней адрозьніваліся ад польскае мовы сынтаксысам, лексыкай, асабліва юрыдычнай.
 

Разам зь пераўтварэньнем Вялікага Княства Літоўскага ў другую польскую дзяржаву, урэшце ліквідаваную Трэцямайскай канстытуцыяй, Вільня апускаецца ў малазначнасьць. Гэтая яе польскасьць, нават ува ўмовах імпэрыі Аляксандра І, незвычайна расквітнела Віленскім унівэрсытэтам; яму падлягала асьвета на тэрыторыі былога ВКЛ (пра ўстанаўленьне расейскага школьніцтва ў тую пару нават пецярбурскія міністры ня думалі; ім духоўная Польшча пачыналася ад Віцебску).

Вільня зрабілася гігантам польскае культуры, але карлікам палітыкі. Рэгіёнам, эканамічна адсталым ад прывісьленскага басэйну прыблізна ў тры пакаленьні. Тут жылі вельмі бедна і адначасна вельмі культурна. Гэта не парадокс, гэта дзеяньне закону інэрцыі ад мінулых часоў, калі ў Вільні яшчэ вырашалася нешта важнае для краю. Даволі зноў зірнуць на мапу, у гэты раз разьмяшчэньня лясных “партыяў” у Студзеньскае паўстаньне. У Царстве Польскім яны сядзелі па ўсёй тэрыторыі адна каля аднае. У той жа час Кастусь Каліноўскі камандаваў усяго парай дзясяткаў атрадаў, зь якіх літаральна некалькі дзейнічалі далей ад Вільні, між Менскам і Дняпром; рэшта — у Панямоньні ды на Паазер’і.

У міжваенны пэрыяд, калі Пілсудзкі ня даў асталявацца ў Вільні Літоўскай Рэспубліцы, горад вёў жальнае існаваньне глыбокае правінцыі. Ён ажыў разам зь вяртаньнем яму стольнасьці, на жаль, пад плач этнічных чыстак (у акупацыю вынішчэньня жыдоў, а ў пасьляваеньне — антыпольскіх сталінскіх рэпатрыяцыяў). У выніку насельніцтва Вільні, у мінулым шматэтнічнае, наглядаецца цяпер як монаэтнічнае, завезенае сюды пераважна з Жмудзі. У Вільні некалі было чуваць на тратуарах пяць моваў: найчасьцей жыдоўскую і польскую, але зусім нярэдка расейскую, нямецкую, і паўсюдна ў кірмашныя дні — беларускую. Нядаўна быў я ў Вільні — акрамя сучаснай літоўскай я толькі пару разоў пачуў расейскую і адзін-адзінюткі раз польскую (маю на ўвазе сам горад, а не яго пэрыфэрыі). Прычым жмудзкая сталічнасьць надта паздаровілася urbi Вільні: зьнікае правінцыйная занядбанасьць.