Чэслаў Мілаш
Вільня

У Эўропе няшмат гарадоў, якія б падпадалі пад такую міталягізацыю, як Вільня. Пад міталягізацыямі я маю на ўвазе гістарычныя легенды, неабавязкова адпаведныя фактам. Гісторыя гэтага гораду такая дзіўная, што проста пераносішся ў казку. Так здаралася неаднойчы, і легенды зьмяняліся ў залежнасьці ад таго, хто іх апавядаў: летувісы ці палякі, габрэі ці беларусы.

Я мушу прызнацца, што лічу магчымым існаваньне гістарычнай праўды, хай сабе і ў пэўных межах, і што яна вельмі патрэбная.

Прафэсія гісторыка акурат на тым і палягае, што ён павінен верыць у магчымасьць знайсьці аб’ектыўную праўду, адрозную ад мітаў, што нарасьлі на фактах. І, рыючыся ў архівах, ён шукае гэтую праўду. Але ў такой самай сытуацыі, як гісторык, знаходзіцца паэт ці празаік, калі ён піша на тэмы, узятыя з гісторыі гораду, бо ягоны твор не зажыве паўнакроўным жыцьцём, ня маючы апоры ў рэчаіснасьці.

На жаль, высьветліць, “як гэта было сапраўды”, вельмі цяжка. Людзі, якія жылі калісьці, і іхныя справы не адыходзяць у нябыт раз і назаўсёды, а няспынна пастаўляюць матэрыял для розных наўмысных ці ненаўмысных маніпуляцыяў у інтарэсах жывых людзей. У такім горадзе, як Вільня, гэта перадусім інтарэсы этнічных ці моўных групаў.

Мне восемдзесят дзевяць гадоў. Я вырас тут, у гэтым горадзе. І я прызнаюся, што Вільня — гэта мой цяжар. Ад мяне, відаць, віленчукі чакаюць, што я буду казаць толькі прыемныя рэчы, нікога не абражаючы. Але я не дыплямат, хаця, відавочна, я выступаю за добрыя стасункі між Польшчай і Летувой. На жаль, прыяжджаючы ў Вільню, я заўсёды адчуваю, што тут трэба хадзіць як па тонкім лёдзе і што тут недастаткова быць чалавекам, бо абавязкова запытаюць: летувіс я ці паляк, габрэй ці немец. Быццам бы панурае XX стагодзьдзе, стагодзьдзе этнічных падзелаў, і далей трывае тут без усякіх зьменаў.

Паколькі я неаднаразова бараніў інтарэсы незалежнай Летувы, польскія палітыканы ня маюць да мяне сымпатыі й кажуць, нібы я раблю так таму, што я летувіс. Мушу сказаць пару словаў на гэтую тэму.

(нар. у 1911 на Віленшчыне) — паэт, эсэіст, літаратуразнаўца. Ляўрэат Нобэлеўскай прэміі (1980). Эсэ “Вільня” друкуецца з ласкавай згоды аўтара.

Я нарадзіўся ў самай сярэдзіне Літвы й меў бы большае права напісаць “Litwo, Ojczyzno moja”, чым мой вялікі патрон Адам Міцкевіч. Цягам шматлікіх гадоў, праведзеных у Амэрыцы, сіла маёй паэзіі была ў вернасьці маім каранём, што з Кейданскага павету. Аднак мае продкі ўжо ў XVI стагодзьдзі гаварылі па-польску. Я хадзіў у польскую школу. Калі ў 1940 годзе я ў Летуве атрымаў пашпарт, у графе “нацыянальнасьць” стаяла “lenkas” (паляк). Як польскі паэт, я павінен быў выбіраць між устаноўкамі, прапанаванымі польскай культурай, і рана выбраў непрыманьне польскага нацыяналізму. Гэта ня значыць, што мне падабаўся летувіскі нацыяналізм, але я ставіўся да яго з большым разуменьнем і талерантнасьцю. Аднак тое, што ў пашпарце была графа “нацыянальнасьць”, без сумневу, было праявай нацыяналізму даваеннай, з сталіцаю ў Коўне, Летувы. Ідэалёгіяй той дзяржавы быў міт пра летувіскую Вільню, і маладыя пакаленьні летувісаў былі ахвярамі адпаведнай прапаганды. Калі пасьля дзяльбы Польшчы Гітлерам і Сталіным маладыя летувісы пачалі прыяжджаць у Вільню, яны пераканаліся, што набытыя ў школе веды пра летувіскасьць Вільні не адпавядаюць рэчаіснасьці, бо працэнт летувісаў у горадзе быў мізэрны — насельніцтва складалася пераважна з габрэяў і палякаў.

Да 1939 году польская Вільня й Вільня габрэйская існавалі побач, але амаль не кантактавалі міжсобку, таму што гэта былі, па сутнасьці, два розныя гарады, дзьве культуры. Для паляка Вільня застаецца калыскаю рамантызму, то бок найважнейшага ў польскай гісторыі руху, значнасьць якога перасягае межы літаратуры. Але ён таксама меў вялікі сэнс і для гісторыі Летувы. Безь перабольшаньня можна сказаць, што Летуву як мітычную краіну адвечных лясоў і паганскіх багоў стварыла ўяўленьне польскіх пісьменьнікаў, асабліва рамантыкаў. Ужо ў XVI стагодзьдзі Мацей Стрыйкоўскі выдаў сваю вялізарных памераў “Літоўскую хроніку”, якая праз пару стагодзьдзяў стала крыніцаю тэмаў ягоных спадкаемцаў. Пачуцьцё летувіскай нацыянальнай ідэнтычнасьці фармавалася дзякуючы чытаньню такіх твораў, як “Гражына” й “Конрад Валенрод” Міцкевіча, “Міндоўг” Славацкага, “Паята, дачка Лізьдзейкі” Бернатовіча. Альбо нават на такіх кур’ёзах, як таўшчэзная паэма Юзафа Ігнацага Крашэўскага “Віталяраўда”, выдадзеная ў 1840 годзе, дзе мы знаходзім цэлы пантэон паганскіх багоў, якія паводзяць сябе як багі грэцкай міталёгіі. Рамантычнае паходжаньне мае таксама “Старажытная гісторыя літоўскага народу” Нарбута, дзевяць тамоў якой зьявіліся ў Вільні паміж 1837 і 1841 гадамі. Міталягізаваная паганская Літва выконвала ў літаратуры, напісанай па-польску, прыблізна тыя самыя функцыі, што і старажытная Шатляндыя ў літаратуры ангельскай. А той факт, што летувіская нацыянальная сьвядомасьць знаходзілася пад уплывам рамантычных ідэяў, не прайшоў дарма і для твораў летувіскіх гісторыкаў, якія маюць схільнасьць да ідэалізацыі некаторых колішніх уладароў і магнатаў.

Чароўнасьць геаграфічнага становішча й архітэктуры гэтага гораду мае ў сабе нешта магічнае. Тут лёгка забыцца, што мы стаім над труною блізу ста тысяч габрэяў. Хоць усё шчэ лунае жуда гэтага масавага забойства, жывыя стараюцца пра гэта ня памятаць. Для габрэйскіх гісторыкаў Вільня ўсё роўна застаецца “Паўночным Ерусалімам”, адным з найважнейшых у сьвеце цэнтраў габрэйскай культуры. Я рос у польскай Вільні й няшмат ведаў пра мінулае Вільні габрэйскай, што сьведчыць пра мэтады нацыяналістычных падручнікаў, якія падрэтушоўвалі пэўныя факты. Напрыклад, тое, што здарылася ў гэтым горадзе ў 1749 годзе, было прыкра для польскага каталіцызму і таму патрабавала затушоўваньня. Тады жыўцом спалілі ератыка. Гэта быў граф Валянцін Патоцкі, які, калі вучыўся ў Амстэрдаме, навярнуўся на юдаізм і, нягледзячы на катаваньні, не вярнуўся назад у хрысьціянства. Віленскія габрэі і ў мае школьныя ды ўнівэрсытэцкія гады шанавалі магілу гэтага пакутніка, але я пра гэта тады нічога ня ведаў. У пэўным сэнсе я мог бы паслужыць прыкладам дэфармацыі ідэяў шляхам выхаваньня ў нацыяналістычным духу, ад якога я пазьней зь цяжкасьцю мусіў вызваляцца сам. Вось перасьцярога для маладых летувісаў, каб не паддаваліся новым дэфармацыям, гэтым разам — летувіскім.

Цяпер мае веды пра габрэйскую Вільню паходзяць пераважна з кніжак, нават аб справах, што адбываюцца тут, побач, на адлегласьці выцягнутай рукі. Хаця трэба прызнаць, што наша літаратурная група “Żagary”, спрабуючы перамагчы нацыяналізм, падтрымлівала прыязныя стасункі з групай паэтаў левай арыентацыі, што пісалі ў “Jung Vilne” на ідыш. З гэтай групы Галакост перажылі паэты Абрам Суцкевэр, Качаргінскі і Хаім Градэ (апошні пасьля вайны пісаў у Нью-Ёрку прозу пра жыцьцё габрэйскіх мястэчак на Віленшчыне). На думку шматлікіх чытачоў, якія ведалі ідыш, Нобэлеўскую ўзнагароду належала даць не Башэвісу Зынгеру, а Хаіму Градэ…

Цяпер я зь зьдзіўленьнем думаю пра назаўсёды згубленую габрэйскую Вільню. Гэта быў горад вялізарнай сканцэнтраванай энэргіі, сталіца выдавецтваў, што друкавалі кніжкі на ідышы і іўрыце, асяродак літаратурных часопісаў і тэатраў. З гэтага гледзішча зь Вільняю мог канкураваць адно Нью-Ёрк. Няма чаго дзівіцца, што сярод амэрыканскіх габрэяў найбольш шануецца паходжаньне зь Вільні, і, як мне з гумарам апавядала Сьюзан Зонтаг, яе дзед прыпісаў сабе такое паходжаньне, хоць напраўду паходзіў зь мястэчка на Віленшчыне.

Габрэйская Вільня гаварыла й пісала пераважна на ідыш. Дзеля захаваньня й вывучэньня народнай культуры Вільні й навакольных shtetl у горадзе заснавалі Габрэйскі гістарычны інстытут. Яго працяг — JIVO ў Нью-Ёрку, інстытут, які захоўвае ўратаваныя віленскія архівы свайго папярэдніка.

У палітычнай гісторыі гэтай часткі Эўропы важкую ролю адыгрываў Бунд. Габрэйская сацыялістычная партыя Бунд была заснаваная ў 1897 годзе і ў царскай імпэрыі спаборнічала з бальшавікамі й эсэрамі. Для мяне слова “Бунд” асацыюецца не з далёкім мінулым, а з постацямі шчэ жывымі. Напрыклад, з Маркам Эдэльманам — бундаўцам і адным з правадыроў паўстаньня ў варшаўскім гета, які застаўся верным ідэалёгіі сваёй партыі й пасьля вайны не эміграваў у Ізраіль. Цягам значнай часткі майго жыцьця Бунд існаваў у маёй сьвядомасьці як сацыялістычная партыя, настолькі ненавісная Сталіну, што той загадаў арыштаваць і расстраляць яе лідэраў. У часе другой сусьветнай вайны бундаўцы, супрацоўнічаючы з польскімі сацыялістамі, арганізавалі актыўны супраціў у віленскім, беластоцкім і варшаўскім гетах. Адным з герояў маёй маладосьці ў Вільні быў студэнт і сацыялістычны дзяяч Лешак Раабе, які быў расстраляны гітлераўцамі за тое, што, хаця й ня быў габрэем, працаваў сувязным паміж Бундам віленскага гета й Бундам гета варшаўскага.

Думаю, што разьвітаньне з прамінулай Вільняй як “Паўночным Ерусалімам” — цяжкае й балючае, але непазьбежнае, калі мы хочам, каб духі памерлых пакінулі нас у спакоі.

Я хацеў бы зьвярнуць увагу на пэўную асаблівасьць Вільні. Гэта горад сэмантычных непаразуменьняў. Калі Вільню называюць гістарычнай сталіцай Летувы, гэта недакладна, бо цягам некалькіх стагодзьдзяў яна была сталіцай Вялікага Княства Літоўскага, а гэта ўжо вельмі адрозны ад нацыянальнай дзяржавы палітычны арганізм. Згадайма, што насельніцтва гэтага краю было пераважна праваслаўным і карысталася не літоўскай, а старабеларускай альбо стараўкраінскай мовай, і гэта не магло не паўплываць на сталіцу. Мне здаецца, што гісторыкам цяжка ўявіць сабе Вільню як сялібу праваслаўных купцоў зь вялікай колькасьцю праваслаўных цэркваў. У гісторыкаў, як польскіх, так і летувіскіх, можна заўважыць жаданьне паменшыць усходні элемэнт. І гэтаму цяжка дзівіцца, бо расейская прапаганда любіла падкрэсьліваць адвечную славянскасьць гэтага гораду. Але, безумоўна, сіла прыцягненьня ўсходняга элемэнту была значнаю, паколькі жыцьцё й гандаль віленскіх купцоў рэгуляваў усходні каляндар і да XVII стагодзьдзя гарадзкая Рада складалася напалову з праваслаўных, а напалову з прыхільнікаў заходняга календара, то бок каталікоў і пратэстантаў.

Вільня — горад памежны, бо збудавалі яго на мяжы бізантыйскай і рымскай цывілізацый. Вялікае Княства, а пазьней і польска-літоўская Рэч Паспалітая доўга й эфэктыўна супрацьстаялі Маскве. Аж да пералому, які, на маю думку, адбыўся ў 1655 годзе. Тады на тэрыторыю Польшчы накінуліся швэды, а з усходу рушыла маскоўскае войска й заняло Вільню. Маскоўцы падпалілі горад і ўчынілі масавую разьніну жыхароў. Толькі ў 1661 годзе іх выгналі зь Вільні. Гэтыя падзеі можна лічыць пачаткам экспансіі Расейскай імпэрыі, чарговыя хвалі якой прынесьлі ў Вільню русіфікацыю. На жаль, у гэтай частцы Эўропы прызвычаіліся раскідвацца паняткамі “палянізацыя”, “русіфікацыя”, “літуанізацыя”. Я памятаю аповеды майго бацькі, які хадзіў у Вільні ў гімназію. Усе заняткі былі на расейскай мове, уключна з заняткамі з рэлігіі. Але ксёндз не рабіў гэтага, і толькі на выпадак інспэкцыі патрабаваў вывучыць на памяць колькі сказаў зь Сьвятога Пісьма, і выкліканы вучань уставаў, гладка цытуючы заўсёды адно й тое самае: “Авраам сидел в своей палатке…”.

Можна зразумець летувіскую настойлівасьць у літуанізацыі Вільні, хаця тут супраць пэўнага мітычнага ўяўленьня выступаюць некалькі стагодзьдзяў гісторыі. Калі ў 1939 годзе Летува атрымала Вільню, у горадзе дзейнічаў Унівэрсытэт Сьцяпана Батуры, мая alma mater. Ён ганарыўся сваім паходжаньнем зь езуіцкай акадэміі, статус якой пацьвердзіў сам кароль Сьцяпан Батура, і ад слыннага ўнівэрсытэту часоў рамантызму, які быў зачынены расейскімі ўладамі пасьля паўстаньня 1831 году. Я такі абавязаны гэтаму ўнівэрсытэту, што было б няўдзячнасьцю, калі б я не паважаў яго прафэсараў. Вось жа, на маю думку, ліквідацыя гэтага ўнівэрсытэту ў 1939 годзе адміністрацыйным загадам уладаў перадваеннай Летувы была памылкаю. Бо менавіта асяродак прафэсараў захоўваў сувязь з традыцыямі Вялікага Княства і супрацьстаяў польскаму нацыяналізму, паводле якога Вільня была звычайнай часткай Польшчы. У гэтым выпадку абстрактная ідэя як мага хутчэйшай літуанізацыі сутыкнулася з арганічным гарадзкім рытмам, які нагадваў шматмоўную мазаіку. Калі б унівэрсытэт і далей існаваў, ён, напэўна, спрычыніўся б да духоўнай інтэграцыі Вільні з усёй Летувой, абуджаючы летувіскі патрыятызм незалежна ад нацыянальнасьці. Відавочна, такія “калі б” губляюць вагу ў сувязі з падзеямі, якія насталі пазьней, — савецкай акупацыяй.

Магу дапусьціць, што Гюнтэр Грас, шматкроць прыяжджаючы ў Гданьск, адчувае тое самае, што я ў Вільні, бо гэта адначасова ягоны й не ягоны горад. І думаю, што польскія літаратары, якія жывуць у Гданьску й пішуць пра яго, ёсьць для Граса тым самым, што для мяне летувіскія літаратары ў Вільні. У нашай частцы Эўропы жыцьцё многіх людзей зьмянілася дзеля масавых дэпартацыяў насельніцтва, што адбываліся пры канцы вайны. На загад Сталіна Польшча пасунулася на захад. Нямецкі народ зусім выганялі зь вялікіх гарадоў: Гданьску, Уроцлава, Шчэціна; а ў ацалелыя дамы сяліліся выгнаньнікі з Усходу — зь Вільні і Львова. Дастаткова трохі ўяўленьня й спагады, каб ацаніць выключнасьць і драматызм гэтых змушаных перасяленьняў, якім па колькасьці перасяленцаў не было роўных у гісторыі.

З тых часоў прайшло паўстагодзьдзя, але мы ўсё жывём псыхалягічнымі наступствамі тых дэкрэтаў, якія для нас, навучаных досьведам Босьніі й Косава, насілі ўсе рысы этнічнай чысткі.

Як дасьледнік польскай літаратуры, я заўважыў, што як у паэзіі, так і ў прозе дагэтуль трывае траўма выгнаньня з родных месьцінаў, нават калі пра іх згадваюць успаміны бацькоў альбо дзядоў. Побач выступае зьява, цяжкая для тэарэтычнага вытлумачэньня, складаная й эмацыйна заблытаная. Гэта спроба знайсьці ўласныя карані ў новым месцы, праз наладжаньне мысьленчага кантакту зь людзьмі мінулага, якія некалі хадзілі па гэтых вуліцах. Паляк у Гданьску, напрыклад, адчувае повязь зь нямецкай культурай, што фармавалася тут цягам стагодзьдзяў і цяпер прысутнічае ў кожнай архітэктурнай дэталі. Добра, калі ён аматар Шапэнгаўэра, тады за стрэлку компаса, што паказвае на мінулае, можна ўзяць бацькоўскі дом філёзафа. Ці зрабіць так, як зрабіў Стэфан Хвін у рамане “Ганэман”: уявіць сабе пасажыраў апошняга карабля, што пакідае нямецкі Данцыг і які патапляе савецкая падводная лодка.

Мінулае, пра якое я казаў на пачатку, мінулае, якое на кожным кроку нагадвае пра сябе старымі камянямі Гданьску ці Вільні, просіць у нас спагадлівай дапамогі, то бок прамаўленьня праўды, калі мы думаем і пішам пра тое, што было. Гэта палегчыла зьнікненьне камуністычнай Польшчы, якая карысталася прапагандысцкімі лёзунгамі пра “вернутыя адвечна польскія землі”. Палякі, якія называюць сябе жыхарамі Гданьску ці Ўроцлава, бо ў гэтых гарадох прайшлі іх дзяцінства й маладосьць, ужо нічога не спрабуюць даводзіць і вучацца паважаць спадчыну, якую атрымалі дзякуючы працы шматлікіх пакаленьняў немцаў.

Ня ведаю, што думаюць цяпер віленскія летувісы, у прыватнасьці паэты й празаікі. Яны тут, акрамя нешматлікіх выняткаў, прыхадні. І таму, напэўна, не пазьбягаюць пэўных пытаньняў, што датычаць іх уласнай ідэнтычнасьці. Я сьвядома кранаю цяпер вельмі рызыкоўныя тэмы. Сантымэнтальны патрыятызм схіляе летувісаў да радасьці й трыюмфу, бо яны атрымалі старадаўнюю сталіцу Літвы. І яны шукаюць сьлядоў летувіскасьці, схаваных пад тынкам палянізацыі, і ганарацца летувіскім паходжаньнем архітэктара Гуцэвіча. Але яны ведаюць, што гэта — павярхоўнае, словы для публічнага ўжытку. Але кожны зь іх павінен змагацца ў самім сабе з найцяжэйшай праблемаю: як уявіць сваёй усю гэтую спадчыну, як уліцца ў повязь пакаленьняў гэтага гораду. Гэта можна зрабіць, толькі шукаючы праўды, і ня толькі праўды пра даты й падзеі, але й эмацыйнай праўды асобных людзей, якія жылі тут. Можа, апраўданьнем была б здольнасьць да эмпатыі й напісаньне, дзякуючы ёй, напрыклад, біяграфіі нейкага праваслаўнага купца XVI стагодзьдзя ці сябра масонскай лёжы “Руплівы ліцьвін” 1820 году.

І на заканчэньне прывяду прыклад, які паказвае, як цяжка зразумець праўду, калі гэта чужая праўда, праўда іншага чалавека. Ёсьць карціна, намаляваная віленскім мастаком, якая мяне ўражвае. Яе аўтар, Людамір Сьлядзінскі, быў адным з найбольш вядомых мастакоў міжваеннага пэрыяду. Пэўны час ён вучыўся маляваць у маёй школе, потым кіраваў сваёй майстэрняю ўва ўнівэрсытэце. Ён быў карэнным віленчуком і належаў да дынастыі мастакоў — мастакамі былі ягоны бацька й дзед. Дык вось, Сьлядзінскі, пакідаючы ў 1945 годзе Вільню, намаляваў амаль казачны партрэт гораду: фэерыю касьцельных вежаў і аблокаў. Назваў ён гэта “Араторыяй”. Карціна захоўваецца ў музэі Сьлядзінскага ў Беластоку. Я назваў бы “Араторыю” хвалебным гімнам у гонар віленскай архітэктуры й адначасова песьняй-жальбай. Гэты плач выгнаньніка назаўсёды застанецца ў гісторыі гораду, нават тады, калі ніхто ўжо ня будзе памятаць пра падзел на пераможцаў і пераможаных.

Пераклала з польскай Марына Шода
паводле: “Tytuł”, №4, 2001.

Пачатак Навіны Форум Пошук Аўтары Цалкам Іншае

№ 5 (28) – 2003

да Зьместу

да Пачатkу СТАРОНКІ


A R C H E		П а ч а т а к	^{№ 5 (28) – 2003}

Чэслаў Мілаш Вільня

Чэслаў Мілаш
Вільня