6–2003
» да Зьместу «

Эўропа на ўсход ад Эўропы
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

лірыка

Нік Кейв
І ўбачыла
асьліца анёла

---

Тры бліскучыя браты-груганы, дзюбатыя, хвастатыя, кружляюць, наразаюць кругі ў сырым трывожным небе, пакідаюць лётныя змрочныя колы на густых пухлінах дыму.

Дагэтуль празрыстае і блакітнае скляпеньне над далінай цяпер, далібог, раве. Сьсюль, дзе я ляжу, хмары здаюцца мохам; яны выплёўваюць вялізарных безаблічных зьвяроў, і гэныя курчацца і мруць гэнак, угары.

А груганы ўсё лётаюць, усё кружляюць, толькі цяпер бліжэй — цяпер бліжэй — цяпер бліжэй да мяне.

Гэтыя хітрыя птахі — птушкі сьмерці. Яны цікуюць мяне ўсё жыцьцё. І толькі цяпер я магу прывабіць іх. Сваімі зрэнкамі.

Па-мойму, я чы не прыпамінаю, як сьпіцца на гэтым мяккім цёплым коле гразі, бо рытмы майго цела адмяніліся. Але.

Бяззубы рот гэтай магілы засмоктвае мяне; я падаю ў гэтую багну, у гэтую яму — хоць я й баюся замачыць сваю руку-забойцу. Папраўдзе, покуль я гэта кажу, два груганы сочаць мае вочы, а гэныя вочы — як шпурнутыя на падлогу манэткі, а груганы кружляюць і ждуць. Тым часам аблокі дыму курчацца і мруць угары; і я бачу, што ўжо цямнее і што я зьнік ужо на чвэрць, чы амаль на чвэрць; і мяне засмоктвае ўсё глыбей.

Там, унізе! О, далінка!

Два зьбітыя калены зямлі падымаюцца й агаляюцца, і між імі ўтвараецца складка. І во мы рухаемся ўніз па яе шурпатым міжножжы, дзе на хісткіх схілах пад цяжарам густой лазы прыгінаюцца дрэвы. Некаторыя зь іх зьвісаюць у даліну пад небясьпечным вуглом, іх патрывожаныя карані вылазяць з глебы на схілах, бо яны пакутуюць ад паўзучага цяжару, які і падтрымлівае, і зьвязвае, і навальваецца, нібы сусьвет, на іх галіны. Гэты навіслы апоўзень, гэтыя дрэвы сплеценыя міжсобку, прыкутыя да зямлі лазой.

Вандруючы з поўдня на поўнач — за лётам гругана, мы рушым галоўнай дарогай, што бяжыць у плоскім жываце даліны. Адсюль, з вышыні, дарога нагадвае стужку, і мы праводзім позіркам першыя з сотняў гектараў трысьнягу, што тлее ўнізе.

Сёньня першы вечар сэзоннага “падпалу”, важная і надта ж сьвяточная падзея для даліны Юкулор, калі ўсе жыхары выходзяць на палеткі паназіраць, як сьцяна агню зрывае з трысьнягу непатрэбную лістоту, яго “сьмецьце”. Але сёньня тут, на начных загонах, — дзіўная цішыня: мокрыя мяхі ды кіі-зьмеябоі ляжаць параскіданыя абы-як; яскі агню і шэры попел моўчкі плывуць над зямлёй на крылах павольнага ветру.

Цукровая фабрыка распаўзлася ўздоўж усходняга боку даліны, за мілю ад места. Можна чуць роўнае бурчаньне матораў. Ваганэткі — некаторыя пустыя, а некаторыя крыху загружаныя — стаяць на рэйках, бы забытыя.

Ляцім далей наперад, над самім местам, дзе ржавыя рыфленыя дахі гуртуюцца ўсё шчыльней і дзе мы можам убачыць дзіцячую пляцоўку, будынак суду і мэмарыял плошчы.

Там унізе, пасярэдзіне плошчы, у самым сэрцы даліны, разломваецца і бурыцца пад ударамі трох мэханічных молатаў мармуровы склеп, у якім ляжаць мошчы прарока.

Купка апранутых у чорнае людзей у жалобе, збольшага жанчынаў, назірае, як руйнуюць помнік. Паглядзіце, як яны выюць і скрыгочуць зубамі! І паглядзіце на велічнага мармуровага анёла: ягоны твар захоўвае сьвяты спакой, адна рука высока ўзьнятая, трымае пазалочаны серп; няўжо анёла таксама збураць?

І далей, праз гэтую мітусьню, праз навальнічнае сэрца места, дзе жанчыны смуткуюць, нібы на хаўтурах, разаграваючы сваё гора так, што ўласнаруч зьбітыя грудзі чарнеюць, а на костачках кулакоў выступае кроў. Зірнеце, як яны абмахваюць вуліцы сваімі дзікімі чорнымі рухамі, скручваюць у кулаках складкі гаматнае апраткі ў здрыготах маленьняў пад трагічныя ўсхліпы.

Адсюль зьверху яны выглядаюць індычкамі.

Зробім кола над гэтымі стварэньнямі смутку, а потым — далей над местам, над купкамі вагончыкаў, у якіх ля ўзножжа рухавых палёў жывуць секары трысьнягу. Тут, у гэтую цёмную пару, засталіся толькі іхныя жонкі і спалоханыя дзеці. Стоячы каля вокнаў, выпускаючы на шыбы здані свайго духу, яны слухаюць, як маторы — а дзе маторы, там і іх мужчыны — з рыкам рухаюцца на поўнач, а потым сьціхаюць сярод шоргату і трэску палёў.

Але рушым далей. Ляцім наперад. Ці вы ўжо стаміліся, браты?

Рушым за дарогай на Мэйн, пакуль трысьнёг рэзка ня спыніцца, утыркнуўшыся ў голы паркан з калючым дротам, за чатыры мілі ад места, за дзьве мілі ад паўночнага ўезду ў даліну. Тут можна пабачыць пікапы, грузавікі і трактары, якія падымаюць коканы чырвонага пылу, збочыўшы з галоўнай дарогі ў напрамку закурэлых фанэрных халупаў. Тут жывуць выгнанцы, бадзягі, набрыдзь вакольная.

Самотная халупа на гары сьмецьця гарыць а гарыць, рыгаючы пурпуровым дымам у трывожнае паветра.

Хоць крылы ўжо стаміліся — яшчэ крыху далей.

За халупай зямля вільгатнее, дрыгвянее, і з балота падымаецца купка расьлінаў — высокія дрэвы, народжаныя ў балотным прыгоне, вылезьлі з паўзучага пырніку і бадзякоў і накінулі на свае драўляныя плечы шаты кручанай лазы.

Тут мы спускаемся ніжэй, даем нырца, бо гэта каралеўства багны. Плывучы над балотам, мы бачым ланцуг паходняў, якія міргаюць пад цёмнай павалокай, рухаючыся да сярэдзіны балотнага круга вузкай істужкай сьвятла.

У самым сэрцы багны — невялічкая пляцоўка, круглая, бы талерка. Унутры гэтай пляцоўкі, як кола ў коле, круг чорнай дрыгвы, ад якой падымаецца пара; круг дастаткова вялікі, каб паглынуць быка. Але стоп! Ляцім! Кружляйма! Глядзіце, хто ляжыць на паверхні гразі, скурчаны, нібы немаўля! Глядзіце, як ягоныя косьці выпінаюцца з-пад скуры. Як ягоныя рэбры мякка рухаюцца ад кожнага ягонага подыху. Глядзіце, ён амаль голы. І глядзіце, ён зусім нерухомы.

Акрамя гэтага вока.

Яно круціцца ў вачніцы, нібы рыбінае, і гіпнатызуе нас. Мы заміраем і даем круга.

Тым ранкам, калі яны нараджаліся, першым з улоньня вырваўся ягоны брат, і гэты адзіны сьцьвярджальны акт нібы стварыў супрацьлеглую інэрцыю ў ягоным далейшым жыцьці. Эўкрыд, тады яшчэ безымянны, ухапіўся за братавы ногі й пляснуўся ў сьвет ува ўсёй славе няпрошанага госьця.

Паўдзённае сонца круцілася ў небе, як расплаўленая жалязяка, грукаючы па прасмоленых дошках, зь якіх былі зьбітыя сьцены, па блясе, якою халупа была крытая. За сталом у хатцы, у атачэньні хітрамудрых самаробных прыладаў — змацаваных спружынаў ды сталі — сядзеў Татулька. Ад невыноснай сьпякоты зь яго ліўся пот; ён змазваў свае пасткі й марна спрабаваў абараніць вушы ад жончынага трызьненьня. Тая сп’яну дзіка раўла, распластаўшыся на заднім сядзеньні згарэлага «Шэўрале». Гэтая машына — гонар сьметніку — стаяла на цаглінах за халупай, нібы здаравязнае ракавіньне, якое з агідай адкінуў нейкі волат.

Там між родавых сутаргаў ягоная вечна п’яная сяброўка жыцьця праклінала той цуд, што набракаў і варушыўся ў яе ў жываце. Смокчучы пляшку з уласнаручна выгнаным пойлам «Белы Ісус», яна разгойдвала «Шэўрале» і стагнала, крычала, крычала і стагнала “Та! Та-а! Та-ат-ка!”, пакуль не пачула, як дзьверы халупы двойчы грукнулі. Тады яна разьвіталася з раніцай і згубіла прытомнасьць.

“Была надта бухая, каб тужыцца”, — неяк потым сказаў Эўкрыду Татулька. Выцягнуўшы выпіўку зь ейных зацятых абдымкаў — бо нават непрытомная, жонка ўсё чаплялася й чаплялася за бухло, — Татка асьцярожна разьбіў пляшку аб іржавы бампэр машыны.

Паклікаўшы на дапамогу ў якасьці павітухі інтуіцыю і падрыхтаваўшы для рэзаньня вялікі кавалак шкла, ён разьвёў ногі сваёй непрытомнай жонкі-парадзіхі і лінуў ёй на срамоцьце самагону. І вось пасьля шэрагу бацькавых праклёнаў, сярод гудзеньня летняй жамяры, пад небам, дзе вісела сонца і не было ніводнай аблачынкі, з жудасным крыкам і патокам сікаў, навонкі вываліліся два сьлінявыя пакункі.

“А божачкі! Два!” — ускрыкнуў Татка, але адзін зь іх хутка памёр.

Унутры халупы на стале стаялі побач дзьве скрыні з-пад садавіны, засьцеленыя газэтай. Пасткі на зьвяроў Татулька перанёс і разьвесіў на сьцены.

Дзьве скрыні, і ў кожнай — па немаўляці. Татка зазірнуў усярэдзіну.

Ніводнае дзіцё ані піскнула; абодва даволі спакойна ляжалі на сьпінах, голенькія, як белы дзень, з расплюшчанымі вачыма, што ўвесь час блукалі. Татка выцягнуў абгрызены аловак з кішэні штаноў і, прыжмурыўшыся, нахіліўся да малых ды накрэсьліў на сьценцы скрыні зь першынцам «№1»; потым, пасьлінявіўшы кончык алоўка, «№2» — на скрыні, дзе ляжаў Эўкрыд. Потым ён зрабіў крок назад і пачаў па чарзе разглядаць малых, а тыя ахвотна адказвалі яму тым самым.

Дзіўныя былі ў іх вочы — абрысамі яны нагадвалі мігдаль, з крыху набрынялымі павекамі і амаль бязь вейкаў, блакітныя, але такія бляклыя, што колер амаль межаваў з ружовым, пільныя, старанныя, яны не спыняліся ні на хвілю — яны кружлялі, загадкавыя вочы-заблуканцы кружлялі і падрыгвалі ў бязбровых вачніцах.

Маленькі Эўкрыд кашлянуў, коратка і рэзка, ягоны цацачны ружовы язычок лізнуў вусны, а потым зноўку схаваўся. І, нібыта чакаў сыгналу і пазнаў яго ў Эўкрыдавым нясьмелым кахіканьні, сьмелы першынец заплюшчыў вочы і праваліўся ў сон, зь якога ўжо так і не прачнуўся.
 

“Бывай, браце”, — сказаў я сабе, калі ён сыходзіў прочкі, і цэлую хвіліну я думаў, што мне таксама капцы — настолькі блядзкім холадам патхнула ад ягонага паміраньня.

Потым празь мёртвую ноч данёсься шалёны гармідар, ад гэтай сучкі, маёй маці, Матулькі. Яна выдавала найдзічэйшыя, блюзьнерскія клёны, нібы дрыстала матамі, і адначасова лупіла па дзьвярох «Шэўрале», але гучней за ўсё чулася: “Дзе-е-е маё-о-о бухло-о-о!”

“Дзе-е-е маё-о-о бухло-о-о!!”

Татулька замацаваў мне лыткі і тулава нейкімі стужкамі, што трапілі яму пад руку, прымусіўшы мяне захоўваць гарызантальнае становішча ў маёй скрыні — у маёй калысцы, — але мяне грызла неадольная патрэба паназіраць, што мой брат зьбіраецца рабіць цяпер, калі ён так зьнянацку скочыў у Вечнасьць. Таму я адважыўся падняць галаву, у надзеі хаця б на момант убачыць ягоны вобраз.

Мяне выпхнулі ў Жыцьцё без папярэджаньня, кінулі за борт з гэтай п’янай сыраквашы цяжарнасьці — о гэтая ўтульнасьць, дзе мы плавалі б і плавалі! — і я быў цяпер пакінуты сабе, яшчэ не ачуняўшы ад траўмы народзінаў, — натуральна, што маё разуменьне гэтай апошняй Таямніцы, як вы самі можаце здагадацца, не грунтавалася на багатай інфармацыі. То бок скуль я мог ведаць, як па-сьвінску Сьмерць была падобная менавіта да сьмерці?

У любым разе, колькі я ні рваўся й ні цягнуў шыі, мае путы ня слаблі — не-а, зусім ня слаблі, і ўрэшце я кінуў усялякую надзею. Задыхаўшыся й змучыўшы сябе бясплённай працай, я ляжаў і думаў — думаў пра свайго сьвятога брата ў суседняй скрыні з-пад садавіны, думаў: як жа ён, нахер, трапіць на Нябёсы, калі яму хаця б напалову гэтак жа цяжка, як мне, высьлізнуцца з сваіх путаў?

Але я здолеў вызваліць адну ручку за час сваёй першай, вялікай, бясплённай і ўрэшце злавеснай барацьбы — і малюпусенькай костачкай я прастукаў пасланьне, карыстаючыся сыстэмай стукаў, грукаў ды паўзаў, якую мы з братам распрацавалі, калі плавалі ў мяккім цурчаньні ўлоньня.

Не- -Забывайся- -Свайго- -Брата- -Адкажы

Але брат не адказаў. Я прастукаў другі раз, дадаўшы напрыканцы Калі ласка, але ён ізноў не адказаў. Калі ласка. Не губляючы рашучасьці, я распавёў яму пра Жыцьцё й запытаўся, ці не надала яму раптам Сьмерць нейкіх чарадзейных сілаў. Мае сыгналы зрабіліся настойлівыя й бязладныя. Бясплённыя стукі гучалі пуста і самотна, завісаючы без адказу над маёй скрыняй.

Жыцьцё- -Дрэнь- -Пекла- -Ці- -Можаш- -Ты- -Лятаць- -Бля- -Бляха- -Памажы

Нарэшце я набраўся моцы і зьбітым, вільготным ад сьлёзаў кулачком прастукаў апошняе пасланьне па сьценцы сваёй скрыні.
 

Спусьцілася ноч — цяпер я гэта ведаю, — аднак, лежачы ў сваіх путах, згублены ў сваёй самоце, назіраючы з усё большым страхам за тым, як дзённае сьвятло ператвараецца ў сутоньне, запаўняючыся вычварнай музыкай цемры — крыкамі соваў, няспынным скавытаньнем, хапатлівымі крокамі ды выцьцём, ад якога халаднела кроў, — я падумаў, што сьвету гамон.

Распачаўся Судны Дзень, але я мог толькі ляжаць — і больш нічога ня мог рабіць. Во я акурат і ляжаў — ляжаў там, даючы цемры паглынаць мяне, пакуль я чакаў на Ягоны Суд, на маланкі і галасы, навальніцы, землятрусы і вялікія пошасьці.

Мой сьвет павольна задыхаўся ў дамавіне страху і цёмных ценяў. Калі я ўжо ня бачыў нічога, акрамя густога змроку, я пачуў, як нехта злавесным крокам — цяжкім і няроўным — падняўся на ганак і спыніўся ля дзьвярэй.

Я сьцяўся ад страху ў сваёй скрыні.

Дзьверы з жудасным віскатам расхінуліся, бразнула клямка, пачулася гучнае: “Ябаныя дзьверы!” Потым — выбух белага сьвятла, ляскат-грукат дзьвярэй, жудасная адрыжка — і ў пакой увалілася мая маці, ня гледзячы навокал, пратупала і зьнікла празь іншы ўваход.

Адзіная голая лямпачка зьвісала з столі проста над маёй скрыняй. Лямпачка падрыгвала, горача, бессаромна й гіпнатычна, а я ляжаў на сьпіне й назіраў, усё больш злуючы, як натоўп начное жамяры кружляў вакол яе, утвараючы клублівае і гудзючае сузор’е. Я бездапаможна глядзеў, як больш-менш штохвілінна нейкая занадта жвавая мошка, матылёк ці муха білася аб сьмяротную лямпачку, перапальваючы ў попел свае крылцы й лапкі. Іхныя марныя палёты сканчаліся балючым спускам і нязьменным прызямленьнем у скрыню, дзе ляжаў я. Маю калыску засьмецілі вусякі з ампутаванымі крылцамі — яны круціліся, дохлі жахлівай сьмерцю; апошняя агонія кожнага зь іх адбывалася ўва ўсёй сваёй крыклівай жудасьці проста перад маімі вачыма, і тут яны ўрэшце сустракалі канец сваіх дзён, пазбаўленыя жыцьця — мёртвыя, як халодны камень.

Тады я даведаўся, чаму мой аплаканы брат-нябожчык выглядаў такім прыгнечаным. У ім не засталося Жыцьця. Толькі Сьмерць.
 

Ну а потым вярнуўся дзень. Набрынялае сонца зараўло з усходу тлустымі гукамі масьляністага сьвятла, абудзіўшы ўсю даліну сваім залацістым шумам.

Два груганы гыкалі й кракалі ў небе. Дзесьці на пагорку завыў дзікі сабака. Я пачуў цвырканьне галодных куранятаў. Недзе побач у адчаі роў мул. Чуваць было дурное шчабятаньне жаўрука. Рупліва гулі пчолы.

Здавалася, увесь сьвет вакол мяне патрабаваў увагі.

Аднекуль з чэрава даліны даносіліся гукі званоў. Крумкала трысьняговая жаба. Гула муха. Сыгналіла машына, выяжджаючы на галоўную дарогу.

Здавалася, увесь сьвет вакол мяне патрабаваў, каб пра яго паклапаціліся. Быў час паклапаціцца пра куранятаў і птушанятаў, цялятаў і казьлятаў, ягнятаў, парасятаў і немаўлятаў.

Мне была дзіка патрэбная ўвага. Далібог. Мне было жудасна патрэбная ежа. Маё цела жадала падтрымаць свае жыцьцёвыя сілы. Як доўга мне давядзецца чакаць? Вы ведаеце? Я хіба не казаў, што я пізьдзец як жраць хачу?

Я падумваў наконт таго, каб зьесьці пару засмажаных вусякоў, што ляжалі ў мяне на пузе... але не...

Замест гэтага я вырашыў нарабіць шуму — абудзіць увагу маіх гадавальнікаў так, як гэта робяць усе забытыя галодныя дзеці, — таму я набраў у лёгкія паветра й завыў, завыў, закрычаў, завіскацеў, зароў, выгукаючы такія рэчы, як “Карміце мяне!”, ды “Есьці!”, ды “Цыцу!”, і ўвесь гэты час я дрыгаўся і тоўк нагамі, спрабуючы вырвацца з путаў, якія так хітра наладзіў Татулька — вядомы майстар на розныя пасткі, — і кожны рывок майго дзіцячага цельца толькі зацягваў путы яшчэ крыху шчыльней, скоўваючы мае рухі яшчэ болей, таму празь нейкую хвіліну маё маленькае буянства было абмежаванае сцыканьнем азадку, дзікім вярчэньнем вачыма, высалопліваньнем языка і, натуральна, гурбой словаў. Як жа яны зьляталі ў мяне зь языка! Як яны выплёскваліся з маіх вуснаў — вялікія жудасныя словы з самай глыбіні майго чэрава — “Карміце мяне!”, “О Сьмерць! Няўжо я мушу галадаць?” і “Сукі, накарміце мяне зара’ жа!” — і, разумееце — вы ведаеце што? — нягледзячы на ўсе мае крыкі ды лямант — усё мае выцьцё ды ныцьцё — увесь мой жывёльны рык і дрыстаньне, і каціныя сьпевы, — нягледзячы на ўсё — вы ведаеце што?

Не пачулася ні гуку, ні піску — ані з маёй скрыні, ані з майго сувою.

Так, не пачулася ні гуку, ні піску.

Гэтае адкрыцьцё зьбіла мяне з панталыку. Я адчуваў сябе падманутым. Надураным.

Адчуваў сябе самотным.

Адзінай вольнай рукой я абдзёр газэту, якая высьцілала сьценкі маёй скрыні. Скачуліўшы паперу ў шарыкі, я пачаў яе смактаць, размочваючы яе, а потым глынаў.

Празь нейкі час я здолеў заглушыць голад гэтай мізэрнай пажывай. На поўны жывот я глыбока пазяхнуў і вярнуўся думкамі да свайго брата, які ляжаў у суседняй скрыні. Зноўку пазяхнуўшы, гэтым разам яшчэ глыбей, я заплюшчыў вочы і, засынаючы, падумаў: чы быў мой брат таксама нямы?

“Мусі, я ніколі ўжо дакладна не даведаюся”, — памятаю, што гэтая думка была ў маёй галаве, калі сон абгортваў мяне. “Мусі, ніколі ўжо дакладна не даведаюся”.

Я прысьніў свайго брата й сябе разам на Нябёсах; мы сядзелі на цёплых мяккіх аблоках. Ён кранаў струны сваёй залатой арфы, і кроплі срэбных гукаў падалі на мае цела. Мы лыбіліся.

Брат скончыў іграць і падняўся ў паветра. З набраклых венаў на яго чорных крылах сачыла гразкая сьлізь. Ён пацёр валасатыя ногі і надзеў арфу, якая ператварылася ў вянец, сабе на галаву. Я спрабаваў ляцець, але ў мяне яшчэ не было крылаў, толькі белае безвалосае цела лічынкі — я быў бездапаможны, лежачы на сьпіне — на сьпіне. Мой брат паказаў на мяне пальцам і закрычаў: “Злодзей!!”, “Ідзі ад мяне!!”, “Ідзі ад мяне!!”, “Ідзі ад мяне-е-е!!!” Потым я ўбачыў, што Нябёсы зрабіліся чырвоныя і багністыя і што я павольна плыву, паварочваючыся штораз, калі чую падвойны ўдар: “Бум-бум... Бум-бум... Бум-бум... Бум-бум...” — нібы сэрца.

Я прачнуўся.

Мой бацька схіліўся над мной, як крывы кій. На ягоным шэрым твары два бляклыя вочкі кружлялі ў сваіх вачніцах.

Татулька прысеў, трымаючы ў руках міску ды батон.

Я смактаў лусту размочанага ў малацэ хлеба, якую Татулька мне даў. Яна была цёплая і салодкая.

Татулькавы пальцы пахлі дзёгцем і шмаравілам для пастак.

Спаталіўшы голад, я заткнуў рот і павярнуў галаву ўбок. Болей я ня мог трываць гэтага едкага хімічнага паху.

Бацька падняўся.

Я ўбачыў, што сядзеў ён на перагорнутай скрыні з-пад садавіны!

Я пашукаў вачыма свайго брата. Мой брат зьнік! І скрыня зьнікла! Побач з імной на яе месцы стаяла мэталёвая пастка на зьвяроў, пакуртая чорнай тлустай змазкай. Сківіцы пазяхалі! Спружыны курчыліся! Зубы прагнулі крыві!

Я адвёў погляд, у галаве шумела кроў. Далібог.

Татулька выходзіў з хаты. На ягоным левым плячы ляжала доўгая рыдлёўка. Менавіта тады я скмеціў ягоную сівую галаву, напаўпрыкрытыя валасамі шнары й дзірку на месцы аднаго з вушэй.

У руках ён трымаў скрыню з-пад абутку, перавязаную шпагатам. На ёй было накрэсьлена «№1».

З ангельскай пераклаў Аляксей Знаткевіч
паводле: Nick Cave. And the Ass Saw the Angel. —
Penguin Books, 1990.