6–2003
» да Зьместу «

Эўропа на ўсход ад Эўропы
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

крытыка

Анатоль Сідарэвіч
Убоства тэорыі

---

У сучасным кніжным моры практычна няма працаў беларускіх аўтараў, прысьвечаных гісторыі, тэорыі і праграматыцы сацыялізму і камунізму. Што такія распрацоўкі патрэбныя, няма спрэчак, асабліва беручы пад увагу эксплюатацыю цяперашнім рэжымам тэрміналёгіі, якою карыстаюцца дэмакратычныя сацыялісты: “рынкавы сацыялізм”, “сацыяльная дзяржава” і г.д. Што маюць супрацьпаставіць гэтаму сацыял-дэмакраты? Кнігі праф. Леаніда Сечкі і чальца-карэспандэнта НАН Станіслава Шушкевіча павінны былі б прыцягнуць увагу адмыслоўцаў ужо хаця б таму, што іх пісалі старшыня Сацыял-дэмакратычнай партыі народнай згоды і старшыня Беларускай сацыял-дэмакратычнай грамады. Натуральна чакаць, што ў гэтых творах выкладзеныя крэда лідэраў партыяў, іх погляды на праблемы сацыялізму. Урэшце, пішучы такія кнігі, лідэры партыяў проста ці ўскосна выказваюць прэтэнзіі на званьне тэарэтыкаў, знаўцаў прадмету.

Вось з гэтым — зь веданьнем прадмету — і ёсьць праблемы. Напрыклад, з брашуры Л.Сечкі мы можам даведацца, што ў 1904 г. была заснаваная Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада і што яна карысталася вялікай папулярнасьцю сярод працоўных Заходняй Беларусі. Уславіўшы такім чынам і Беларускую сацыялістычную грамаду, і Беларускую сялянска-работніцкую грамаду, Сечка хацеў высьцебаць сваіх цяперашніх апанэнтаў, але прадэманстраваў няведаньне гісторыі сацыял-дэмакратычнае праграматыкі. Калі б ён пагартаў праграмы Швэдзкае СДРП (1989) і СДП Нямеччыны (1990), дык убачыў бы, што складальнікі праграмы “старое” БСДГ дбайна вучыліся ў швэдаў і асабліва ў немцаў, і не сьцьвярджаў бы, што яны сьпісвалі праграму БНФ. У 1992 г., калі БСДГ прымала сваю праграму, мелася толькі праграма руху БНФ. Праграма зьявілася на сьвет у 1993 г. І калі гэта здарылася, кожны мог убачыць, што фронтаўцы пазычылі ў БСДГ разьдзел пра сацыяльную палітыку. Вялікія фрагмэнты праграмы БСДГ былі перанесеныя і ў праграму Беларускае партыі працы.
 

Мала таго: праграма БСДГ легла ў аснову праграмы Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Народнай грамады), сустаршынём якое некалькі месяцаў быў Л.Сечка. Галасуючы за гэтую праграму, ён у 1996 г. ня бачыў яе “бээнэфаўства”.

Так складваюцца справы зь веданьнем прадмету ў Л.Сечкі. Ягонае ж саматужнае — без уліку дасягненьняў сучаснае сацыялістычнае думкі — тэарэтызаваньне наводзіць сум.

Што датычыць працы С.Шушкевіча, дык у самой яе назьве — «Нэакамунізм у Беларусі» — ужо ўтрымліваецца клубок праблемаў. Па-першае, які зьмест укладае аўтар у панятак “камунізм”? Па-другое, якая гістарычная форма камунізму — бальшавізм, мааізм і г.д. — узнаўляецца ў Беларусі? Па-трэцяе, як разглядаюцца камунізм і нэакамунізм у Беларусі: як тэорыя, рух, мэта ці рэжым?
 

У кнізе ёсьць параграф «Вызначэньні». Аўтар цытуе дэфініцыю камунізму з праграмы КПСС (1961). І адразу ж дапускае некарэктны ў навуковай і больш прыдатны ў публіцыстычна-прапагандысцкай працы выраз: “Далей у Праграме, як тады было прынята, гаварылася, што камунізм, які ўзводзіцца савецкім народам, — гэта фактычны рай на зямлі...” Потым ідзе цытата з тае ж праграмы, у якой мы не знаходзім слова “рай”, затое знаходзім пастуляты камунізму: пераадоленьне адрозьненьняў паміж горадам і вёскай, супярэчнасьцяў паміж разумовай і фізычнай працай, гарманічныя адносіны паміж асобаю і грамадзтвам, бясклясавае грамадзтва... “Адкінуўшы патэтыку, усхваленьні, патас”, С.Шушкевіч прапануе чытачам кароткую дэфініцыю камунізму, якая “атрымала прызнаньне палітолягаў і заняла месца ў энцыкляпэдычных слоўніках і даведніках апошняга часу”, не называючы, што праўда, гэтых слоўнікаў і даведнікаў. Увага, вось яно, новае слова навукі: “Камунізм — адна з вэрсіяў грамадзкага ідэалу, што базуецца на міце пра ўсеагульную роўнасьць людзей на аснове поўнага багацьця”. Да гэтае куртатае дэфініцыі можна дадаць яшчэ дзясятак гэткіх жа куртатых, а плёну ня будзе ніякага, бо з падручнікаў лёгікі вядома, што найбольш цяжка вызначыць аксіялягічныя паняцьці (а ідэалы камунізму — грамадзкія вартасьці). Гэта разумелі і складальнікі праграмы КПСС, а таму ўжылі ня ўласна дэфініцыю, а хутчэй апісаньне камунізму.

Далей С.Шушкевіч робіць гістарычны экскурс і спрабуе ўпэўніць нас, што “зыходнае навуковае абгрунтаваньне ідэі камунізму імкнуліся даць К.Маркс і Ф.Энгельс”. Такім чынам, аўтар прызнае існаваньне навуковага камунізму. (Вось дзе блытаніна: Энгельс пісаў пра сацыялізм як навуку, а бальшавікі прыдумалі навуковы камунізм.) Мы ж, адмаўляючы магчымасьць навуковага сацыялізму (і камунізму), скажам — усьлед за Антоніё Лябрыёлам і Эдуардам Бэрнштайнам, — што Маркс і Энгельс стварылі тэорыю крытычнага сацыялізму (і камунізму). І дадамо, што ідэалы грамадзкае ўласнасьці на сродкі вытворчасьці, усеагульнае роўнасьці людзей, бясклясавага грамадзтва, эмансыпацыі жанчынаў, пераадоленьня адрозьненьняў паміж вёскай і горадам, разумовай і фізычнай працаю, самі паняткі “сацыялізм” і “камунізм” выпрацаваныя да Маркса і Энгельса. Маркс і Энгельс крытычна прааналізавалі ранейшыя дасягненьні сацыялістычнае і камуністычнае думкі ды зьвялі іх у не зусім завершаную сыстэму.
 

Паставіўшы знак роўнасьці паміж марксізмам і камунізмам, С.Шушкевіч цытуе расейскага акадэміка Аляксандра Якаўлева: “...марксізм-ленінізм — гэта не навука, а публіцыстыка — людажэрчая і самаедзкая”.

Стоп! Пра што гаворка, панове? Пра марксізм ці пра марксізм-ленінізм? Вось гэтак у працы С.Шушкевіча дапускаецца яшчэ адна падмена паняткаў. Яна, мусіць, вынікае з таго, што аўтар, выхаваны ў савецкай ВНУ, ня бачыць адрозьненьня паміж вучэньнем Маркса і Леніна. Калі б ён прачытаў і выкарыстаў у сваёй працы трохтамовае дасьледаваньне Лешака Калакоўскага «Główne nurty marksizmu» (у Нацыянальнай бібліятэцы маецца) ці кнігу таго ж А.Якаўлева «Омут памяти» (2001), то зразумеў бы: марксізм-ленінізм ня тоесны марксізму. Акадэмік Якаўлеў, між іншым, пісаў: “...я і цяпер адкідаю для сябе ролю нейкага абвінаваўцы Маркса”; “Мы прызвычаіліся да формулы «марксізм-ленінізм». Але ў ёй няма адзінага зьместу. Такога адзінага вучэньня няма. У значнай меры гэта розныя паняткі. Марксізм — адна з культуралягічных канцэпцыяў XIX стагодзьдзя, якіх было нямала. Ленінізм — паліталягічная канструкцыя, на аснове якой узьнік бальшавізм...”; “Ленін быў пасьлядоўным рэвізіяністам. Марксізм быў для яго адно шырмаю для палітычнай дэмагогіі”.

Атаясаміўшы марксізм і камунізм, потым марксізм і марксізм-ленінізм, С.Шушкевіч у параграфе «Асновы ідэалёгіі камунізму» атаясамлівае камунізм і сацыялізм. Наагул, у аўтара выбудоўваецца бальшавіцкая схема: марксізм — марксізм-ленінізм — навуковы сацыялізм (камунізм). Іншым плыням і адценьням марксісцкае, сацыялістычнае і камуністычнае думкі месца ў гэтай схеме няма. І гэта вельмі дзіўна, калі мець на ўвазе, што аўтар кнігі — сацыял-дэмакрат. У сувязі з гэтым кідаецца ў вочы, што ў сьпісе літаратуры няма твораў сацыялістычных крытыкаў камунізму: Карла Каўцкага, Вілі Бранта, Інгвара Карлсана ці нашага Антона Луцкевіча.
 

Недахопам кнігі С.Шушкевіча зьяўляецца і тое, што ён крытыкуе камунізм, сацыялізм, марксізм і марксізм-ленінізм не самастойна, не аналізуючы адпаведных першакрыніцаў, а, як правіла, спасылаючыся на кагосьці, але і гэтага кагосьці, як, напрыклад, Міхаіла Бакуніна, ён цытуе пры дапамозе пасярэдніка. Уражвае некрытычнасьць аўтара. Вось ён бярэ на веру і нам прапануе паверыць у справядлівасьць выказваньня Людвіга фон Мізэса: сацыялізм “мае на мэце абавязковую ліквідацыю ўсіх “перажыткаў” свабоды і ператварэньне людзей у поўных рабоў”, якія гатовыя “быць вінцікамі ў гіганцкай машыне, што вынайшаў і прывёў у рух усёмагутны правадыр”. Пра які сацыялізм ідзе гутарка — тэорыю, рух, мэту? Пра дэмакратычны сацыялізм ці “рэальны”? Ні сацыялізм, ні камунізм як тэорыя, рух і мэта не адмаўляюць свабоды. Больш за тое, у Камуністычным маніфэсьце сфармуляваны вялікі ідэал эўраантлянтычнай цывілізацыі: Маркс і Энгельс мараць пра час, калі “на месца старога буржуазнага грамадзтва зь ягонымі клясамі і клясавымі супрацьлегласьцямі прыходзіць асацыяцыя, у якой свабоднае разьвіцьцё кожнага зьяўляецца ўмоваю свабоднага разьвіцьця ўсіх”. За ажыцьцяўленьне гэтага ідэалу, за пабудову салідарнага грамадзтва (сынонім асацыяцыі) і змагаюцца дэмакратычныя сацыялісты, паставіўшы прынцып свабоды на першае месца сярод палітычных і маральных каштоўнасьцяў. Здаецца, гэтая мэта (пабудова салідарнага грамадзтва) запісаная ў праграмах і “старое” БСДГ, і БСДП (НГ), і БСДГ цяперашняй. Падаўленьне свабоды асобы практыкавалася ў грамадзтве “рэальнага сацыялізму”. Але “рэальны сацыялізм” быў “першаю фазаю камунізму”, сынонімам камуністычнага рэжыму, пра які піша далей С.Шушкевіч і які з 1918 г. крытыкуюць дэмакратычныя сацыялісты (згадаем “рэнэгата” Каўцкага) і нават камуністы (пачынаючы з Розы Люксэмбург).
 

У працы С.Шушкевіча марксізм-ленінізм — камунізм. Але і тут ня ўсё так проста — было ж у камунізьме люксэмбургіянства з тэзысам “Свабода заўсёды ёсьць свабодаю для іншадумцаў”. А ад люксэмбургіянства сьцежкі вядуць да эўракамунізму. Ці гэта ня плыні ў камунізьме?

Вось С.Шушкевіч піша, што камунізм — гэта ліквідацыя інстытуту прыватнае ўласнасьці і абагуленьне маёмасьці грамадзянаў. Што ў тэорыі камунізму гэта ня так, можна давесьці цытатамі нават з Камуністычнага маніфэсту. Маркс і Энгельс выступалі перш за ўсё супраць таго грамадзтва, у якім “прыватная ўласнасьць зьнішчаная для дзевяці дзясятых”, г.зн. для пралетараў і паўпэраў, якія й былі гэтымі 9/10 грамадзтва. Ці выступалі б яны за сацыялізацыю прыватнае ўласнасьці, калі б тыя 9/10 былі ўласьнікамі, калі б у сярэдзіне ХІХ ст. склаўся “народны капіталізм”? Далей у працы С.Шушкевіча сьцьвярджаецца, што адна з істотных рысаў камунізму — ваяўнічы атэізм і непрыманьне заходніх вартасьцяў. Калі гэта праўда, немагчыма растлумачыць, як так здарылася, што камуністы ў Італіі, Літве, Польшчы, Вугоршчыне ды іншых краінах стварылі моцныя сацыял-дэмакратычныя партыі, якія выступаюць за адзіную дэмакратычную і сацыяльную Эўропу.

Марна шукаць адказу на гэтыя пытаньні ў кнізе С.Шушкевіча. Дзіўным чынам ён, разважаючы пра камунізм, не заўважыў яго спэцыфічна расейска-ўкраінска-беларускай праявы — бальшавізму. Магчыма, пачаўшы ab ovo, з гэтае канкрэтнае зьявы, ён унікнуў бы тэрміналягічнае блытаніны і надта агульных азначэньняў ды больш ясна выбудаваў бы лінію разважаньняў: камунізм — бальшавізм — бальшавізм у Беларусі — нэабальшавізм у Беларусі. Тут жа выходзіць: не разгледзеўшы грунтоўна спэцыфікі камунізму (бальшавізму) у Беларусі, аўтар пераходзіць да нэакамунізму (а фактычна нэабальшавізму) у Беларусі.

Кнігі Л.Сечкі і С.Шушкевіча выдадзеныя як навуковыя. І гэта прымушае смуткаваць: калі такое веданьне гісторыі сацыялізму і блытаніну выяўляюць правадыры, дык якое такое тэорыі і стратэгіі варта чакаць ад гэтых сацыял-дэмакратычных партыяў? Між тым даўно вядома, што няма нічога больш практычнага, чымся добрая тэорыя.