6–2003
» да Зьместу «

Эўропа на ўсход ад Эўропы
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Эўропа
на ўсход ад Эўропы

Стывэн Уайт
Эўрапейскі
ці славянскі выбар?

---

Заканчэньне халоднай вайны паставіла заходнія ўрады і грамадзтвы перад шэрагам новых пытаньняў, найважнейшае зь якіх — будучая форма адносінаў з новымі дзяржавамі, што зьявіліся ў эўрапейскай частцы посткамуністычнай прасторы. Чэхія, Польшча, Вугоршчына і яшчэ дзесяць іншых дзяржаваў рухаюцца да паўнапраўнага сяброўства ў Эўразьвязе. Але для краінаў, якія раней належалі да Савецкага Саюзу, уступленьне ў Эўразьвяз ня можа разглядацца як найбліжэйшая пэрспэктыва. Мы называем гэтыя краіны аўтсайдэрамі, і ў агляднай будучыні яны будуць ствараць буфэр паміж паўнапраўнымі чальцамі эўрапейскай сям’і і рэштаю эўразійскай прасторы. Але адносіны зь імі будуць надзвычай важнымі для Эўропы, што так хутка мяняецца, а таксама для эканамічнай і палітычнай стабільнасьці яе новых усходніх сяброў.

У гэтым артыкуле мы паспрабуем разгледзець магчымасьці пашырэньня Эўразьвязу на краіны-аўтсайдэры, кіруючыся ўзорам чатырох былых савецкіх рэспублікаў — Расеі, Украіны, Беларусі і Малдовы.

Ці мысьляць сябе эўрапейцамі звычайныя грамадзяне гэтых краінаў? Ці, можа, адносяць сябе да нейкай іншай цывілізацыі, якая падзяляе некаторыя, але ня ўсе вартасьці заходніх суседзяў? Гаворачы больш абагульнена — якая падтрымка можа быць у тых грамадзтвах на карысьць “эўрапейскага выбару”, што мае на ўвазе больш цеснае партнэрства з краінамі Эўразьвязу, у супрацьлегласьць “славянскаму выбару”, які разумее ў якасьці галоўнага прыярытэту адносіны з Садружнасьцю Незалежных Дзяржаваў?
 

Геапалітычны кантэкст

Аўтсайдэрства гэтых чатырох краінаў выклікана ня толькі іх геаграфічным становішчам, але і шэрагам унутраных рэаліяў. Самая значная з унутраных праблемаў — эканамічны крызыс. У Расеі на працягу 90-х валавы нацыянальны прадукт няспынна падаў. Беларусь пацярпела меней за Расею, у той час як Малдова і Ўкраіна апынуліся ў найгоршым з усяго рэгіёну становішчы — узровень эканамічнай актыўнасьці там у 1998 годзе склаў меней за траціну ад таго, што быў зарэгістраваны на пачатку дзесяцігодзьдзя. Малдова пацярпела больш за ўсіх — і ўлетку 2000 году яе можна было б назваць найбяднейшай краінай Эўропы.
 

Такое падзеньне вытворчасьці і эканамічнай актыўнасьці нэгатыўна адбілася на геапалітычнай вазе краінаў — асабліва на былой “супэрдзяржаве”. Зразумела, што зьвесткі розных крыніцаў могуць разыходзіцца, але паводле ацэнак Сусьветнага банку аб’ём расейскай эканомікі цяпер у абсалютных лічбах ня большы за аб’ём эканомік Паўднёвай Карэі ці Нідэрляндаў. Заняпад гэты мае ня толькі эканамічны вымер. У Расеі назіраецца дэмаграфічны крызыс, што было выклікана каляпсам савецкай дзяржаўнай сыстэмы сацыяльнага забесьпячэньня, якая не была замененая на адпаведныя новыя інстытуты сацыяльнай дапамогі. Колькасьць хваробаў павялічылася, сярэдняя працягласьць жыцьця (асабліва мужчынаў) зьнізілася, а ўзровень нараджальнасьці стабільна падае пачынаючы з 1992 году. У сьвятле гэтых тэндэнцыяў цалкам зразумелае папярэджаньне Ўладзімера Пуціна ў ягоным звароце ад 1999 году, што Расея стаіць перад пагрозаю пераходу ў другі ці нават трэці эшалён краінаў.

Ня меней разбуральным стаў каляпс дзяржавы як такой — гэта тычыцца ня толькі распаду Савецкага Саюзу. Ніводная з чатырох краінаў, пра якія мы вядзем гаворку, ня мае жыцьцяздольнай партыйнай сыстэмы, якая б зьявілася на месцы камуністычнай манаполіі нядаўняй мінуўшчыны. Дамінантнай мадэльлю ў гэтых краінах зьяўляецца моцнае прэзыдэнцтва і слабы, падзелены электарат. Выбары даюць магчымасьць толькі фармальнага выбару — яны праводзяцца заўжды такім чынам, які гарантуе існым рэжымам перамогу, пераважна дзякуючы кантролю над сродкамі масавай інфармацыі. У некаторых з гэтых краінаў назіраліся даволі працяглыя канстытуцыйныя крызысы, што палягалі ў барацьбе паміж прэзыдэнтам і парлямэнтам за вяршэнства (выняткам у гэтым шэрагу стала Малдова, дзе пасьля працяглага супрацьстаяньня ўлетку 2000 году перамог парлямэнт, адстаяўшы сваё права выбіраць прэзыдэнта). Адносіны паміж цэнтрам і пэрыфэрыяй застаюцца даволі “кантэкстуальнымі” — урад зь цяжкасьцю зьбірае падаткі і падтрымлівае грамадзкі парадак. У Эўропе падобныя функцыі ў раду зьяўляюцца сынанімічнымі дзяржаўнасьці. У Расеі мы бачым сытуацыю адкрытага ўзброенага паўстаньня ў Чачэніі, а ў Малдове сэпаратысцкі ўрад трымае ўладу ў Прыднястроўі. З пункту гледжаньня міжсуб’ектных адносінаў СНД пакуль што ня стала і, мабыць, ніколі ня стане эфэктыўным і скаардынаваным міждзяржаўным утварэньнем.

Няпэўнасьці і праблемы застаюцца таксама ў сфэры нацыянальнае самаідэнтыфікацыі. У часе перапісу насельніцтва 1989 году больш за 25 мільёнаў расейцаў жыло за межамі Расейскай Фэдэрацыі ў іншых саюзных рэспубліках. Раптам яны сталі грамадзянамі, а часам і не-грамадзянамі новых незалежных дзяржаваў. Яны складаюць больш за траціну насельніцтва ў Латвіі і Казахстане і больш за адну пятую ў Эстоніі і Ўкраіне. Таксама і 6 мільёнаў украінцаў жывуць у той ці іншай з былых савецкіх рэспублік, тое самае тычыцца двух мільёнаў беларусаў і паўмільёна малдаванаў. Гэта прапарцыйна, а ў выпадку беларусаў нават болей за долю расейцаў, што апынуліся за мяжою. Межы паміж новымі дзяржавамі адносна стабільныя, хаця да гэтага часу ня вырашана спрэчнае пытаньне наконт расейска-балтыйскай мяжы, таксама застаецца праблемным непаўнапраўны статус расейскамоўнага насельніцтва ў некаторых з новаўтвораных дзяржаваў. Яшчэ адною праблемай зьяўляецца адсутнасьць у гэтых краінах нацыянальных ідэяў і вартасьцяў для аб’яднаньня грамадзтваў, што паўсталі б на месцы афіцыйнай ідэалёгіі нядаўняй мінуўшчыны. Асабліва цяжка перажывае гэта Расея. Параза ў халоднай вайне і дамінантная пазыцыя ЗША ў цяперашнім сьвеце сталі для яе невыносным псыхалягічным ударам. Гаворачы аб страце Расеяй ейных былых пазыцыяў, трэба сказаць пра маргіналізацыю Расеі і ўсяго расейскага ў тых частках сьвету, што калісьці знаходзіліся пад значным уплывам СССР.

Замежная палітыка і абарона

Усе былыя савецкія рэспублікі сутыкнуліся ў гэтым выпадку зь цяжкімі альтэрнатывамі, найцяжэйшай зь якіх стаўся выбар паміж ідэйна і палітычна супрацьлеглымі “эўрапейскай” і “славянскай” арыентацыямі. У Расеі, выбар якой можа стаць вырашальным для ўсёй постсавецкай прасторы, супрацьстаяньне паміж “эўрапейскім” і “славянскім” вэктарамі нагадвае колішнюю барацьбу “заходнікаў” і “славянафілаў”. “Заходнікі” зьяўляюцца носьбітамі новага палітычнага мысьленьня, характэрнага для часоў Гарбачова і Шэварднадзэ, якое робіць стаўку на супольнае вырашэньне Ўсходам і Захадам задачаў, што стаяць перад усім сьветам. “Заходнікі”, аднак, пачалі страчваць свае пазыцыі, бо Захад у сваіх дзеяньнях мала лічыўся з інтарэсамі Расеі. Расчараваньне грамадзкае думкі расло ў меру таго, як рэформы, што ажыцьцяўляліся паводле рэцэптаў заходніх дарадцаў, сталі прыводзіць да ўсё большага падзеньня ўзроўню жыцьця простых людзей. Спадкаемца Ельцына Ўладзімер Пуцін падзяляў погляды Прымакова на пытаньні замежнай палітыкі і таму прыняў шэраг дакумэнтаў, у якіх ішла гаворка пра абарону дзяржаўных і нацыянальных інтарэсаў Расеі. Паводле новай Абароннай дактрыны, прынятай у красавіку 2000 году, магчымасьць буйнамаштабнай вайны прызнавалася малаімавернай, але замежная і ўнутраная пагрозы для расейскай бясьпекі разглядаліся як актуальныя; у ёй таксама сьцьвярджалася, што міжнародная супольнасьць павінна прызнаць за Расеяй права на выкарыстаньне атамнай зброі ня толькі ў выпадку ядравай атакі на Расейскую Фэдэрацыю, але і нападу з ужываньнем звычайных узбраеньняў, які б сур’ёзна пагражаў нацыянальнай бясьпецы. Гэты змрочны тон, што застаўся ў спадчыну ад савецкіх часоў, а бадай, і з часоў царызму, адлюстроўвае, аднак, бачаньне ўнутранай і міжнароднай сытуацыі даволі шырокімі коламі расейскага грамадзтва. Амаль чвэрць расейцаў, апытаных на пачатку 2000 году, былі ўпэўнены ці амаль упэўнены ў тым, што цягам найбліжэйшых пяці гадоў іншая краіна можа распачаць ваенную кампанію супраць Расеі, хаця толькі 6% апытаных былі заклапочаныя пашырэньнем NATO на Чэхію, Польшчу і Вугоршчыну (і нават далучэньне да Паўночнаатлянтычнага альянсу Прыбалтыкі толькі 14% палічылі б сур’ёзнай пагрозаю расейскай бясьпецы, а значная большасьць апытаных увогуле ня мелі наконт гэтага ніякіх меркаваньняў). Значна большая пагроза, на думку многіх расейцаў, зыходзіць з Каўказу і Цэнтральнай Азіі. Гэта пагроза тэрарызму, ісламскага ды іншых рэлігійных экстрэмізмаў, і, на думку большасьці апытаных (70%), за апошнія два—тры гады гэтая пагроза значна ўзрасла. Беручы пад увагу нестабільнае міжнароднае становішча, 60% апытаных выказаліся за павышэньне вайсковых выдаткаў і толькі 14% — супраць. Таксама вельмі мала апытаных (17% супраць 82%) выказаліся за аднабаковую адмову Расеі ад атамнай зброі, і, нягледзячы на заканчэньне халоднай вайны, другую пагрозу, пасьля той, што зыходзіць ад нерасейскага насельніцтва Расейскай Фэдэрацыі, апытаная большасьць бачыла ў ЗША (гл. табліцу 1).

Беларусь, Украіна і Малдова маюць больш шанцаў для “эўрапейскага выбару” — усе гэтыя краіны маюць фармальнае права прэтэндаваць на ўваходжаньне ў Эўразьвяз і прытрымліваюцца нэўтралітэту ці стратэгіі недалучэньня ў сваёй замежнай палітыцы. У прыватнасьці, дзяржаўная палітыка Ўкраіны і Малдовы накіраваная на інтэграцыю ў эўрапейскія альбо нават “эўраатлянтычныя” структуры, што выразна гаворыць пра магчымае ў будучыні чалецтва ў NATO. Усе тры краіны цяжка пацярпелі ад расейскага дэфолту 1998 году і ня маюць ніякага жаданьня быць уцягнутымі ў адноўлены чачэнскі канфлікт. (Непрыняцьце чачэнскага канфлікту асабліва ўласьціва беларусам.) Адначасова значная частка насельніцтва гэтых краінаў расейская паводле нацыянальнасьці, мовы, а часам і паводле грамадзянства. Усе тры краіны ў значнай ступені залежалі ад паставак расейскіх энэрганосьбітаў, і да гэтага часу Расея застаецца галоўным рынкам іх экспарту (надзвычай актыўным зьяўляецца памежны гандаль: пры канцы 1990-х штогод фіксавалася больш за 20 мільёнаў перасячэньняў мяжы паміж Украінай і Расеяй). У Беларусі, якая ёсьць часткай сыстэмы калектыўнай абароны СНД, больш аргумэнтаў на карысьць эканамічнай блізіні з Расеяй, што была дасягнутая праз увядзеньне адзінай мытнай мяжы і абароннае супрацоўніцтва. Такім чынам, Беларусь сталася найбліжэйшым хаўрусьнікам Расеі. Першапачаткова новы ўрад незалежнай Беларусі арыентаваўся на Захад, былі падпісаныя пагадненьні з шэрагам міжнародных арганізацыяў, у тым ліку зь Міжнародным валютным фондам і Эўрапейскім банкам рэканструкцыі і разьвіцьця. Беларускі парлямэнт ратыфікаваў START-1 і Дамову аб нераспаўсюджваньні атамнай зброі (1993); усе боегалоўкі былі зьнішчаны да 1996 году. Таксама былі ўсталяваныя дыпляматычныя адносіны з Эўразьвязам, і ў 1994 годзе было ўкладзена Пагадненьне аб партнэрстве і супрацоўніцтве. Але абраньне ў тым жа годзе энэргічнага папуліста першым прэзыдэнтам краіны прывяло да ўсё больш відавочнага ўхілу ў бок Расеі і СНД. Пагадненьне аб партнэрстве з Эўразьвязам так і не было падпісана, а ў красавіку 1996-га была ратыфікавана першая дамова з шэрагу тых, што адзначылі пачатак інтэграцыі Беларусі зь яе вялікім славянскім суседам. У лістападзе таго ж году адбыўся рэфэрэндум, які пашырыў паўнамоцтвы прэзыдэнта і тэрмін яго кіраваньня ў такой ступені, што быў прызнаны большасьцю заходніх краінаў нелегітымным. Фактычна Беларусь была змушана да “шматвэктарнасьці”. Як зазначаў прэзыдэнт Лукашэнка ў сваім звароце ў красавіку 2000 году, важна стварыць “пояс добрасуседзкіх адносінаў” вакол Беларусі, часткаю якога быў бы “актыўны дыялёг” з Эўразьвязам. Таксама мае быць “канструктыўнае супрацоўніцтва” з Злучанымі Штатамі і “нармальныя адносіны” з NATO і яго дзяржавамі-чальцамі. Але Расея, як ён зазначыў, мусіць стаць “галоўным вэктарам”, і асноўнай мэтай ураду Лукашэнкі павінна стаць стварэньне саюзнай дзяржавы згодна з дамоваю ад сьнежня 1999-га. Такім чынам, “шматвэктарнасьць”, на думку аналітыкаў, існуе толькі на паперы, і фактычна замежная палітыка Беларусі круціцца вакол Усходу, у прыватнасьці вакол Расеі.

Украіна больш зацікаўленая ў правядзеньні незалежнай палітыкі і ў блізкіх адносінах з эўрапейскімі краінамі, але яе памеры, колькасьць насельніцтва і геаграфічнае становішча робяць гэтыя рашэньні асабліва важнымі для расейскага суседа. Іншыя эўрапейскія краіны стараюцца будаваць свае адносіны з украінскай уладай такім чынам, каб гэта не псавала больш важных адносінаў з Масквой. Гэта значыць, што эканамічнае супрацоўніцтва будзе разгортвацца хутчэй за вайсковае. Украіна першай з былых савецкіх рэспублікаў уклала Пагадненьне аб партнэрстве і супрацоўніцтве з Эўразьвязам у чэрвені 1994 году, але яно набыло моц толькі ў сакавіку 1998 году. Грамадзтва Ўкраіны вельмі неадназначна ставіцца да супрацоўніцтва з NATO, бо яно наўрад ці падыме ўзровень жыцьця, але можа запатрабаваць значна большых вайсковых выдаткаў. Ніводны з кандыдатаў на пасаду прэзыдэнта на выбарах у кастрычніку 1999 году, адпаведна, не рабіў супрацоўніцтва з NATO прыярытэтным пунктам сваёй выбарчай праграмы.

Малдова таксама будуе сваю замежнапалітычную дактрыну на канцэпцыі “поўнага нэўтралітэту”. У гэтай краіне жывуць значныя па колькасьці расейскія і ўкраінскія этнічныя меншасьці, а Прыднястроўе — увогуле амаль цалкам славянскі рэгіён, які падпарадкоўваецца хутчэй Тыраспалю, чым Кішынэву, і знаходзіцца пад кантролем расейскіх узброеных сілаў. Для нацыяналістаў, якія былі пры ўладзе на першапачатковым этапе малдаўскай незалежнасьці, тая незалежнасьць была ня болей чым прамежкавым крокам перад узьяднаньнем з Румыніяй, але зь перамогаю Аграрнай партыі ў парлямэнцкіх выбарах 1994-га акцэнты зрушыліся ў бок стварэньня незалежнай дзяржавы ў існых межах, а рэфэрэндум, праведзены ў тым жа годзе, пацьвердзіў, што 95 адсоткаў насельніцтва падзяляе гэтыя погляды. Пераход да цалкам парлямэнцкай рэспублікі ў 2000 годзе стварыў значны ўхіл у бок “славянскага выбару”, асабліва калі браць да ўвагі колькасную перавагу камуністаў у парлямэнце і (пасьля выбараў у лютым 2001-га) іх абсалютную большасьць.

Эўрапейская самаідэнтыфікацыя?

Куды, у гэтых складаных і зьменлівых міжнародных у мовах, адносяць свае краіны звычайныя грамадзяне? Ці лічаць яны сябе проста эўрапейцамі, ці, у выпадку Расеі, маюць больш складаную ідэнтыфікацыю, асабліва калі браць да ўвагі эўразійскае геаграфічнае становішча гэтай краіны, а таксама вельмі амбівалентнае стаўленьне Расеі і расейцаў да рэшты кантынэнту? Ці можна гэтыя складаныя і супярэчлівыя прыхільнасьці апісаць простай дыхатаміяй Захад / Усход? Сьведчаньні можна пабачыць у табліцы 2. Дзіўна, але менавіта расейцы часьцей за ўсё адносілі сябе да эўрапейцаў, дарма што чвэрць насельніцтва Расеі жыве ў геаграфічнай Азіі, і з усіх чатырох групаў менавіта расейцы адчувалі найменшую складанасьць у адказе на гэтае пытаньне. Беларусы, якія цалкам адчуваюць сябе эўрапейцамі, на афіцыйным і на масавым узроўні схіляюцца да альянсу з сваім усходнім суседам, бо адказвалі вельмі падобна да расейцаў. Малдаване і ўкраінцы ў найменшай ступені адчувалі сябе эўрапейцамі (хаця іхныя краіны цалкам эўрапейскія паводле сваёй геаграфіі), а на ўрадавым і грамадзкім узроўні быў зроблены недвухсэнсоўны выбар на карысьць эўрапейскай інтэграцыі. Але ўва ўсіх чатырох краінах ня больш за палову апытаных думалі пра сябе як пра эўрапейцаў і толькі невялічкая меншасьць думала так “часта”.

Сяброўства ў Эўразьвязе — гэта адзін з найпрасьцейшых шляхоў, на якім краіна можа праявіць сваю эўрапейскасьць. Аднак адказы апытаных застаюцца супярэчлівымі і неадназначнымі (гл. табліцу 3). Значная частка людзей — менш у Расеі, але большасьць у Малдове — ставіцца вельмі ці ў значнай ступені дадатна да мэтаў і дзейнасьці Эўразьвязу; вельмі малая частка апытаных (ад 6% да 12%) ставіцца да Эўразьвязу ў значнай ступені нэгатыўна ці вельмі нэгатыўна. У трох з чатырох краінаў большасьць апытаных (а таксама вялікая колькасьць апытаных з Расеі) дадатна ўспрымае сяброўства ў Эўразьвязе. Але гэта ня сьведчыць пра тое, што грамадзкасьць ці палітыкі ў сваёй масе добра інфармаваныя ў гэтай тэматыцы. Значная колькасьць апытаных ня мела яснага адказу на пытаньні аб дзейнасьці і мэтах Эўразьвязу ці аб дадатных аспэктах такога чалецтва для іх краінаў. Зразумела таксама й тое, што эўрапейская самаідэнтыфікацыя, прынамсі на масавым узроўні, не абавязкова зьвязаная з жаданьнем увайсьці ў склад Эўразьвязу. Нашыя малдаўскія рэспандэнты, якія найменш адчувалі сябе эўрапейцамі, з найбольшым энтузіязмам паставіліся да ідэі ўступленьня, у той час як расейцы, якія ў найбольшай ступені адчувалі сябе эўрапейцамі, паставіліся да гэтага найбольш скептычна.

Узровень ведаў апытаных аб сьвеце быў разьмеркаваны згодна з геаграфічным становішчам іх краінаў, і нельга назваць яго прыдатным для эфэктыўнага фармаваньня эўрапейскай самаідэнтыфікацыі ці схільнасьці да сяброўства ў Эўразьвязе. Расейцы выказалі менш меркаваньняў аб самім Эўразьвязе і аб чалецтве ў ім, чым апытаныя зь іншых краінаў. Таксама яны маюць меншы за ўсіх досьвед вандровак па іншых краінах, уключаючы былыя савецкія рэспублікі. Але беларусы, якія маюць погляды, падобныя да расейскіх, зьяўляюцца найбольшымі касмапалітамі з прадстаўнікоў усіх апытаных краінаў. У сувязі з гэтым мы пыталіся ў нашых рэспандэнтаў, ці часта ім удавалася наведваць балтыйскія рэспублікі і краіны — кандыдаткі на чалецтва ў Эўразьвязе ў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе. Расейцы, з зразумелых прычынаў, часьцей за малдаван наведвалі балтыйскія рэспублікі. Але значна меншая колькасьць расейскіх рэспандэнтаў бывала ў краінах Усходняй ці Цэнтральнай Эўропы, такіх, як Баўгарыя, Вугоршчына, Польшча і Чэхія, і значна менш за беларусаў ці ўкраінцаў яны наведвалі балтыйскія рэспублікі. Толькі 15% з апытаных расейцаў (у параўнаньні з 31% беларусаў) калісьці адведвалі Латвію, траціну насельніцтва якой складаюць расейцы; 14% апытаных расейцаў бывалі ў Літве (у параўнаньні з 42% беларусаў). І толькі 5% бывалі ў Польшчы, у параўнаньні з 16% малдаван і ўкраінцаў і 36% беларусаў.

У парадку экспэрымэнту мы правялі апытаньне — у якім зь пяці прапанаваных гарадоў знаходзяцца кіраўнічыя органы Эўразьвязу? Каля траціны апытаных справіліся з заданьнем (украінцы горш за ўсіх, малдаване лепш за ўсіх), але 30% — гэта ня значна больш за тых, хто мог бы назваць Брусэль выпадкова. Лепшая сытуацыя была з пытаньнем наконт NATO — больш за палову апытаных адказалі, што гэта “вайсковы альянс пад кіраўніцтвам ЗША”.

Статыстычная агенцыя “Эўрабаромэтар” праводзіла аналягічныя апытаньні спачатку сярод насельніцтва краінаў-кандыдатак, а з 1997 году — сярод насельніцтва Беларусі і Ўкраіны. Пытаньні тычыліся крыніцаў інфармацыі пра Эўразьвяз, даступных жыхарам той ці іншай краіны. Каля 12% апытаных беларусаў паведамілі, што ўвогуле нічога ня ведаюць пра Эўразьвяз; тое самае адказалі 21% украінцаў (гэта самы высокі адсотак неінфармаванасьці сярод рэспандэнтаў ува ўсіх краінах, дзе праводзілася апытаньне).

Славянскі выбар?

Расея, зразумела, займае дамінантнае становішча ў замежнай палітыцы і эканоміцы астатніх краінаў-аўтсайдэраў. Рэспандэнты з Малдовы, Украіны і Беларусі выказалі амаль аднолькавае меркаваньне аб тым, што добрыя адносіны з Расеяй для іх краінаў “надзвычай важныя”, значна важнейшыя за добрыя стасункі з Кітаем, Вялікай Брытаніяй, ЗША, Нямеччынай, Японіяй і Эўразьвязам (гл. табліцу 4). Важнасьць добрых адносінаў з Расеяй — ня толькі пытаньне гандлю і стабільнага міжнароднага становішча. Адна з найважнейшых прычынаў такой пазыцыі палягае ў тым, што апытаныя ўва ўсіх чатырох краінах маюць асабістыя і сваяцкія сувязі, якія яны вельмі жадалі б захаваць. У сувязі з гэтым мы запыталіся ў нашых рэспандэнтаў, ці маюць яны блізкіх сваякоў у Расеі. Больш за палову нашых рэспандэнтаў у Беларусі маюць аднаго (16%) ці некалькіх (44%) сваякоў; і палова ўкраінскіх апытаных мае аднаго (10%) ці некалькіх сваякоў у Расеі. Нават сярод больш далёкіх геаграфічна малдаван траціна мае аднаго (15%) ці некалькіх (18%) блізкіх сваякоў у Расеі. Такія ж колькасьці апытаных (41% у Беларусі, 24% ува Ўкраіне і 31% у Малдове) маюць блізкіх сваякоў у іншых краінах СНД, а самі расейцы маюць аднаго (11%) ці некалькіх (25%) блізкіх сваякоў у іншых краінах СНД. Як мы й меркавалі, упэўненасьць у неабходнасьці добрых адносінаў з Расеяй знаходзіцца ў яўнай залежнасьці ад наяўнасьці ў апытаных аднаго ці некалькіх сваякоў у Расеі. Залежнасьць жаданьня інтэграцыі ці больш блізкіх палітычных зносінаў ад наяўнасьці сваякоў у іншых рэспубліках СНД (асабліва ў славянскіх — ува Ўкраіне і Беларусі) мае месца і ў расейскіх рэспандэнтаў. А ўвогуле, сярод многіх апытаных была вельмі празрыстай прыхільнасьць да ідэі аднаўленьня СССР (гл. табліцу 5). Толькі 9% апытаных беларусаў і 15% апытаных украінцаў выказалі меркаваньне, што іх краіны мусяць мець з Расеяй такія ж самыя межы, як зь іншымі дзяржавамі, — з мытнямі і візавым рэжымам. Але ня болей за 25% у краінцаў і 33% беларусаў лічаць неабходным стварэньне палітычнага саюзу з Расеяй. Найбольш тыповым адказам на гэтае пытаньне як ува Ўкраіне, так і ў Беларусі было выказваньне “Неабходна падтрымліваць сяброўскія, але незалежныя адносіны” — вельмі падобныя да тых, што існуюць у цяперашнім саюзе Беларусі і Расеі, дзе кожны з суб’ектаў захоўвае сваю палітычную самастойнасьць¹. Нават расейскія рэспандэнты даволі адмоўна ставіліся да ідэі больш цесных аб’яднаньняў у выпадку, калі дзеля гэтага давялося б павялічыць выдаткі Расеі на ўтрыманьне гэтага саюзу.

Узровень падтрымкі ідэі эўрапейскага выбару ў параўнаньні з славянскім ува ўсіх чатырох дзяржавах быў даволі розным. Гэтую статыстыку мы прыводзім у табліцы 6, абмяжоўваючыся толькі Беларусяй, Украінай і Малдовай. У гэтай сувязі мы вылучаем чатыры розныя пазыцыі. Эўрапрагрэсістамі мы называем тых, хто стаіць за сяброўства ў Эўразьвязе і не шкадуе аб распадзе СССР. Эўрарэалісты — тыя, хто прыхільна ставіцца да чалецтва ў Эўразьвязе, але шкадуе аб распадзе СССР з далейшым пагаршэньнем узроўню жыцьця ў былых рэспубліках. Незалежнікі выступаюць супраць уваходжаньня ў Эўразьвяз, але не шкадуюць аб распадзе СССР, таксама як і ня маюць асаблівай прыхільнасьці да іншых славянскіх рэспублікаў былога СССР. І, нарэшце, славянскія традыцыяналісты — тыя, хто таксама супраць чалецтва ў Эўразьвязе, вельмі шкадуюць аб распадзе СССР і падтрымліваюць устанаўленьне больш блізкіх адносінаў паміж былымі савецкімі рэспублікамі. Як можна ўбачыць у табліцы 6, “эўрапрагрэсісты” складаюць паміж 20% і 28% у трох дзяржавах (Беларусь, Украіна і Малдова) з самым высокім адсоткам ува Ўкраіне. Значна большую колькасьць складаюць “эўрарэалісты”, асабліва ў Малдове, — тыя, у каго падтрымка эўраінтэграцыі спалучаецца з шкадаваньнямі аб распадзе СССР з усімі яго адмоўнымі наступствамі для краіны рэспандэнта. Ува ўсіх трох краінах славянскі выбар быў падтрыманы меншасьцю рэспандэнтаў, хаця ў Беларусі гэтая меншасьць наблізілася да колькасьці тых, хто падтрымлівае эўрапейскі вэктар. Але ўва ўсіх трох краінах колькасьць славянскіх традыцыяналістаў пераважае над колькасьцю эўрарэалістаў прыкладна ў суадносінах два да аднаго. І, натуральна, у Малдове прыхільнасьць да славянскага выбару значна меншая, чым у Беларусі ці Ўкраіне, дзе меркаваньні падзеленыя больш-менш роўна з трохі большым “праславянскім” ухілам у Беларусі.

Пазыцыі, грамадзтвы і палітыка

Зразумела, што “нацыянальныя грамадзтвы” ў значнай ступені зьяўляюцца абстракцыяй. Адрозьненьні, якія мы назіраем, могуць у рэальнасьці быць вельмі ўмоўнымі і залежаць хутчэй ад рознага ўзроўню ўрбанізацыі і адукацыі, уласьцівага розным рэгіёнам гэтых чатырох краінаў, чым ад простых варыяцыяў у разьмеркаваньні поглядаў асобных індывідаў, з у лікам таго, што іншыя фактары застаюцца аднолькавымі. У прыватнасьці, ува Ўкраіне адрозьненьні паміж меркаваньнямі ўнутры адной дзяржавы, мабыць, нават большыя, чым паміж грамадзтвамі розных краінаў: заходнія ўкраінцы значна больш дадатна ставяцца да эўрапейскага выбару, у той час як усходняя і паўднёвая, больш русіфікаваныя часткі Ўкраіны схільныя да славянскага выбару. Суадносіны паміж славянскім і эўрапейскім выбарам і тымі палітычнымі прыхільнасьцямі, што вынікаюць зь іх, паказаныя ў табліцы 7. У кожнай з чатырох краінаў мы пыталіся ў нашых рэспандэнтаў, як яны прагаласавалі на апошніх парлямэнцкіх ці прэзыдэнцкіх выбарах і як яны плянуюць галасаваць наступным разам. Але ў дадатак, каб палепшыць параўнальнасьць, мы пыталіся пра тыпы партый (нацыяналісты, партыі прарынкавай арыентацыі, камуністы, зялёныя і да т.п.), да якіх схільныя нашыя рэспандэнты. Гэта давала добрую магчымасьць высьветліць хутчэй агульнапалітычныя схільнасьці рэспандэнтаў, чым іх непасрэдны электаральны выбар: у грамадзтвах, дзе партыйная сыстэма яшчэ не ўкаранілася ў сацыяльна-эканамічных структурах і ня мае сталай ідэалягічнай базы, у адрозьненьне ад заходніх грамадзтваў, электаральны выбар зьяўляецца хутчэй выпадковым і няпэўным, чым сталым і ўзважаным. Значная колькасьць апытаных цалкам падтрымлівала якую-небудзь адну партыю ці, часьцей за ўсё, увогуле ніякай. Да другой групы мы аднесьлі тых, хто быў няўпэўнены ці адмовіўся адказаць. Але сярод тых, хто быў падрыхтаваны да сьвядомага выбару на карысьць той ці іншай групы партыяў, у прыватнасьці, ува Ўкраіне і ў Малдове, назіраецца простая сувязь паміж “прагрэсіўнай” пазыцыяй і падтрымкай прарынкавых партыяў. І наадварот, відаць простая сувязь паміж падтрымкай прарынкавых партыяў і “прагрэсіўнай” пазыцыяй, якая натуральна дапасуецца да ідэяў свабоднай цыркуляцыі працоўнай сілы і капіталаў паміж краінамі — сябрамі Эўразьвязу. “Прагрэсіўная” пазыцыя таксама зазнала значную падтрымку нацыяналістаў, для якіх уваход у Эўразьвяз стаў бы самым эфэктыўным шляхам для збавеньня сваіх краінаў ад той абмежаванасьці сувэрэнітэту, ад якой яны пакутавалі ў савецкія часы.

Традыцыяналісты таксама часта зьвязваюць сябе з пэўнай партыйнай групай, але ў гэтым выпадку — з камуністычнымі ці, радзей, з сацыялістычнымі партыямі. Амаль заўсёды большасьць “традыцыяналістаў” падтрымлівала камуністычную партыю (гэта больш за палову “традыцыяналістаў” Украіны, трохі менш за палову ў Малдове і толькі на другім месцы пасьля зялёных у Беларусі). Ізноў назіраецца простая сувязь у супрацьлеглым кірунку: прыхільнікі камуністычных партыяў ува ўсіх трох краінах амаль заўсёды асацыююцца з традыцыяналісцкай пазыцыяй, непрыманьнем чалецтва ў Эўразьвязе і прыхільнасьцю да прынцыпаў СССР. Таксама, асабліва ўва Ўкраіне, існуе сувязь паміж традыцыяналістамі і сацыялістычнымі партыямі. Калі браць да ўвагі долю падтрымкі, якая прыпадае на камуністычныя партыі — самую вялікую партыйную групу ўва Ўкраіне ды Малдове і другую па велічыні ў Беларусі, — то мы маем досыць шырокую электаральную базу, якая сумяшчае ў сабе непрыманьне інтэграцыі з Эўразьвязам і моцнае імкненьне да ўсталяваньня цясьнейшых адносінаў паміж іншымі рэспублікамі былога СССР.

Нарэшце мы мусім разгледзець характарыстыкі, што стаяць па-за славянскай ці эўрапейскай арыентацыяй і па-за палітычным выбарам, зь якім гэтыя арыентацыі асацыююцца². Як мы бачым, у дзьвюх з трох краінаў значную ролю грае полавая прыналежнасьць: жанчыны значна больш “славянскія” за мужчынаў ува Ўкраіне і Беларусі. Ува ўсіх трох выпадках вялікае значэньне мае ўзрост: чым старэйшы рэспандэнт, тым большая імавернасьць славянскага выбару зь ягонага боку. Нацыянальнасьць рэспандэнтаў сталася малаважным фактарам, акрамя выпадку Малдовы, дзе карэнныя малдаване ў значна меншай ступені падтрымліваюць славянскую арыентацыю, чым іх расейска-ўкраінскія суайчыньнікі. Вельмі важным фактарам стаўся моўны падзел ува Ўкраіне — чым больш украінская мова выкарыстоўваецца дома, тым меншая імавернасьць падтрымкі збліжэньня з Расеяй і іншымі рэспублікамі былога СССР. Пры іншых роўных умовах гарадзкія жыхары, што маюць вышэйшы ўзровень адукацыі і заробкаў (ува Ўкраіне і Малдове), з большай варожасьцю ставяцца да славянскага выбару; невялічкім штуршком у супрацьлеглым кірунку зьяўляецца наяўнасьць сваякоў у Расеі. Тыя ж, хто меў досьвед вандровак па Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе, хутчэй схільныя да эўрапейскай арыентацыі.
 

Унівэрсытэт Глазга
Нацыянальны аўстралійскі ўнівэрсытэт
Лёнданская школа эканомікі і палітычных навук

Дадатак:

Табліца 1
Успрыманьне замежнай пагрозы з боку іншых дзяржаваў (% адказаў “так”)

Заўвага: фармулёўка пытаньня была наступнай: “Якую пагрозу бясьпецы і парадку выклікаюць наступныя краіны і групы насельніцтва?” Адказ “так” сумяшчае “вялікую пагрозу” і “некаторую пагрозу”, адказ “не” сумяшчае “малую пагрозу” і “зусім ніякай пагрозы”. Ува Ўкраіне, Беларусі і Малдове Ірак быў заменены на Іран.

Табліца 2
Адчуваньне сябе эўрапейцам (% у кожнай краіне)

Заўвага: фармулёўка пытаньня была наступнай: “Ці думаеце вы калі-нікалі пра сябе як пра эўрапейца?”

Табліца 3
Стаўленьне да Эўразьвязу (% у кожнай краіне)

Заўвага: пытаньні былі сфармуляваныя адпаведна: “Якое ваша агульнае меркаваньне наконт мэтаў і дзейнасьці ЭЗ?” і “Калі б ваша краіна мела далучыцца да ЭЗ у будучыні, былі б вы...?”

Табліца 4
Важнасьць добрых адносінаў з краінамі-суседкамі (% адказаў “вельмі важна”)

Заўвага: пытаньне была сфармулявана наступным чынам: “Наколькі важна для вашай краіны мець добрыя адносіны з наступнымі краінамі?”

Табліца 5
Стаўленьне да распаду СССР (% у кожнай краіне)

Заўвага: пытаньне было сфармулявана наступным чынам: “Ці згодныя вы зь меркаваньнем, што распад СССР — гэта вялікае няшчасьце?”

Табліца 6
Славянская ці эўрапейская арыентацыя
(% у кожнай краіне)

Табліца 7
Падтрымка партыяў. Славянская і эўрапейская арыентацыя ў гэтым кантэксьце

Партыйныя групоўкі (прыблізны адсотак)

Табліца 8
Прагноз славянскага ці эўрапейскага выбару
(у стандартызаваных каафіцыентах рэгрэсіі)

(*) — статыстычна значны пры p<0.05
(**) p<0.01 — раўназначны

Заўвагі: комплексны рэгрэсійны аналіз, які выражае магчымую ў будучыні эўрапейскую ці славянскую арыентацыю ў каафіцыентах рэгрэсіі (1 — эўрапрагрэсіст, 2 — эўрарэаліст, 3 — незалежнік, 4 — славянскі традыцыяналіст). Усе пераменныя выражаюцца нулём, за выняткам узросту і эканамічнай сытуацыі (ад 1 — вельмі благая, да 4 — вельмі добрая).

Сацыялягічныя апытаньні ў кожнай краіне былі праведзены з выкарыстаньнем адзінага сьпісу пытаньняў празь мясцовыя інфармацыйныя агенцтвы. Апытаньне ў Беларусі было праведзена агенцтвам “Новак” пад кіраўніцтвам Андрэя Вардамацкага. Палявая праца праходзіла з 13 да 27 красавіка 2000 г. У Малдове нашае апытаньне было праведзена агенцтвам “Апінія” пад кіраўніцтвам Тудара Даніі, пры супрацоўніцтве з кіеўскім агенцтвам “Соцыс”. Палявая праца праходзіла з 12 да 19 лютага 2000 г. У Кіеве нашае апытаньне праводзілася Кіеўскім міжнародным інстытутам сацыялёгіі пад кіраўніцтвам Уладзімера Панёта і Валерыі Карук. Сьпіс пытаньняў быў вывераны 28—31 студзеня, а палявая праца была праведзена з 18 лютага да 3 сакавіка 2000 г.

Пераклаў з ангельскай з скаротамі
Аляксей Ігнатовіч
паводле: Stephen White. A European or Slavic Choice? Foreign Policy and Public Attitudes in Post-Soviet Europe // Europe-Asia Studies. 2002. March.