6–2003
» да Зьместу «

Эўропа на ўсход ад Эўропы
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Эўропа
на ўсход ад Эўропы

Яанна Такарска-Бакір
Польшча
як хворы чалавек Эўропы
 
Ядвабнае, “постпамяць” і гісторыкі

---

Гэты артыкул тычыцца польскае спрэчкі вакол кнігі Яна Томаша Гроса «Суседзі» (2000). Ён спрабуе ўпісаць ахоўныя мэханізмы, якія выявіліся падчас яе, ува ўнівэрсальны эўрапейскі кантэкст пасьляваеннай дыскусіі пра будучыню. Кантэкст гэты дваісты. З аднаго боку, яго стварае супольны для ўсіх эўрапейцаў, хоць і нераўнамерна разьмеркаваны ды па-рознаму ўсьвядомлены, комплекс віны за Галакост¹. Зь іншага боку, гэты кантэкст фармуе эўрапейская культурная традыцыя, мову якой мы ўжываем для развагаў аб гэнай віне. Як і трэ было чакаць, у выпадку ядвабнаўскіх дэбатаў, падобна як у выпадку аналягічнае дыскусіі ў Нямеччыне ці Францыі, мова вызначальных размоваў і ўзровень вызначэньня рашэньняў абумоўліваліся не рэлігіяй (у Польшчы нібыта гэткай моцнай), а навукай. Да яе, да мовы гістарычных навук, адсылалі ўсе іншыя ідыялекты (улучна з касьцельным), якія гучалі ў спрэчцы. Гэта было не выпадкова. Насуперак рупліва падтрымліванай ілюзіі акурат навука, а не рэлігія ёсьць lingua franca польскай палітыкі, грамадзкага жыцьця, бізнэсу і забаўляльнай індустрыі. Гэткія рэаліі, бо пры ўсёй вонкавай моцы каталіцызму Польшча сёньня перажывае стан глыбокай духоўнай няпэўнасьці.

Тым большая адказнасьць кладзецца на гісторыкаў. У гэтым артыкуле мы зоймемся тымі аспэктамі іх мовы — а яны ня вузка польскія, — якія ў часе дыскусіі вакол Ядвабнага не дазволілі гісторыкам ажыцьцявіць поўнае пераасэнсаваньне мінулага. Польская гістарыяграфія, захавальніца польскай нацыянальнай тоеснасьці за часоў няволі, гістарыяграфія, напоўненая мартыралягічнымі сантымэнтамі, уцісканая пры камуністах цэнзурай, рэдка ідзе на рызыку і выконвае задачы, што ставіць перад ёй дэмакратычны грамадзкі дыялёг.

Тым часам, як даводзіў Юрген Габэрмас у пару «Historikerstreit» у Нямеччыне, падмацаваная гісторыкамі “дакладная, крытычна вывераная памяць пра падзеі, якія адыгрывалі вызначальную ролю ў калектыўным мінулым, ёсьць важным элемэнтам палітыкі. Больш за тое, дакладная, крытычна вывераная памяць захоўвае сувязь з працэсам актыўнага забыцьця мінулага (якое зьяўляецца не альтэрнатываю памятаньню, але ягоным элемэнтам), дае дазвол мінуламу адысьці” (цытуецца паводле: D, P.96)². Да выкананьня такое ролі найлепш падрыхтаваныя гісторыкі. Яе значэньне расьце, у меру таго як у эўрапейскіх дэбатах узрастае ірацыянальны элемэнт. Іх рэгулярнасьць, масавасьць, выразная храналёгія, нязьменны падзел роляў і, што самае галоўнае, іх вартая жалю безвыніковасьць выразна сьведчаць пра наяўны ў іх элемэнт міту, які патрабуе разгляду³.
 

Храналёгія гэтых дыскусіяў наступная. Звычайна спачатку зьяўляецца фільм (такі, як «Галакост» Клёда Лянзмана ці «Суседзі» Агнешкі Арнольд), кніга («Добраахвотныя памочнікі Гітлера» Даніэля Гальдгагена ці «Суседзі» Яна Томаша Гроса) ці выстава («Злачынствы Вэрмахту» Гамбурскага інстытуту сацыяльных дасьледаваньняў). Фільм, кніга ці выстава стварае правакацыю, асьвятляючы пэўныя факты з надзвычайнай сьмеласьцю. Часам высновы грунтуюцца на памылковых перадумовах (напрыклад, расісцкія ноткі ў канцэпцыі Гальдгагена аб “прыроджаным” антысэмітызьме немцаў) ці надзвычай няпэўнай або памылковай інтэрпрэтацыі крыніцаў (як у выпадку выставы «Злачынствы Вэрмахту», дзе зьмяшчаўся шэраг здымкаў масавых забойстваў, учыненых Чырвонай арміяй, а таксама — што недаравальна з польскага пункту гледжаньня — замоўчваўся размах злачынстваў Вэрмахту ў 1939—1940 гадах⁴). Фактаграфічныя памылкі раздражняюць гісторыкаў, частка якіх любой цаной спрабуе скампрамэтаваць тэму (у дыскусіі пра Ядвабнае гучэлі аргумэнты пра “непрафэсіяналізм” ці “прадпрыемства Галакост”), што, аднак, не ўдаецца, бо грамадзкасьць вельмі хоча ў справе разабрацца. Разгараецца дыскусія, да яе далучаюцца людзі культуры ды інтэлектуалы. У Нямеччыне найбольш характэрнай у гэтым кантэксьце была прамова Юргена Габэрмаса аб “праніклівасьці і маральнай сіле” кнігі Гальдгагена як “крыніцы істотных імпульсаў для грамадзкай сьвядомасьці”⁵. Выступы інтэлектуалаў канчаткова выводзяць з раўнавагі гісторыкаў, і яны абражана замаўкаюць.
 

У сувязі з тым, што дэбаты, пра якія вядзецца гаворка, паводле азначэньня ўтрымліваюць элемэнт крытыкі традыцыйнай гістарыяграфіі, нэрвовая рэакцыя гісторыкаў зразумелая. Горш, калі іх галасы выяўляюць поўнае неразуменьне таго, што такое грамадзкі дыскурс і якую ролю ў ім адыгрываюць як яны самі, з аднаго боку, так і мы, іх чытачы, — зь іншага боку.

Скуль узьнікаюць жарсьці ў гэтай спрэчцы? У тым, што адны прымаюць за гістэрычны эпіфэномэн, пабочны прадукт “траўма-бізнэсу” ды ідэалягічных маніпуляцыяў, іншыя схільныя бачыць ні больш ні менш толькі “праяву сакральнага” (D, P.23)⁶. Яны ўсьлед за Вальтэрам Бэньямінам тлумачаць, што масавыя фэномэны бываюць там, дзе ў нашым дэсакралізаваным сьвеце хаваецца мітычнае. Ня ўчора стала вядома й тое, што міт зьяўляецца ў працэсе вяртаньня і паўтарэньня. Увогуле ня йдзецца пра рэабілітацыю міту як крыніцы праўды. Гаворка пра тое, што небясьпечна пагарджаць мітамі (фашызм, нацызм, камунізм, антысэмітызм і г.д.). Тут ня досыць, як рабіў Імануэль Кант, “асьцерагацца благіх сноў”. Благія сны трэба распазнаваць.

Калі праз шэсьцьдзесят гадоў пасьля вайны ў нейкай краіне імгненна разыходзіцца ўвесь наклад выдадзенай у элітарным выдавецтве кнігі, што апавядае, як у стадоле спалілі людзей (Грос), калі ў нейкай іншай краіне насельніцтва разьмятае кнігі, што забаўляюць чытача сцэнамі карнавальнае жорсткасьці й прыпісваюць чытачам штосьці кшталту “гену антысэмітызму” (Гальдгаген), — словам, калі з спазьненьнем на некалькі дзесяцігодзьдзяў дзесьці выбухае якоесьці посттраўматычнае расстройства, дасьледчык грамадзтва мусіць двойчы падумаць, перш чым пакінуць па-за ўвагай гэткую зьяву.

“Посттраўматычная культура”

Што хаваецца за трагедыяй, якая не адступае ўжо шэсьцьдзесят гадоў, за зьявай, якая, бы навязьлівы сон, захоплівае ўсё новыя і новыя сцэны, хоць акторы даўно ўжо пакінулі тэатар? Чаму адбываецца так, што “час мінае, вайна і зьнішчэньні аддаляюцца, але мёртвыя ўсё бліжэйшыя і бліжэйшыя да нас”⁷? Як так можа быць, што за паўстагодзьдзя не загаіліся раны? На гэтае пытаньне ніхто не адкажа паасобку. Тут трэба “браць, не пытаючы, хто дае”. Сацыёляг павінен цікаваць псыхоляга, антраполяг — філёзафа, літаратуразнаўца — гісторыка. І наадварот.

У катэгорыі “постпамяці”⁸, зь якой я хацела б пачаць свой уласны адказ на пастаўленыя пытаньні, знаходзіць адлюстраваньне кожная з гэтых навук, а таксама сьвет, у якім ужо ўсё не такое, як раньш было. Сёньняшняя памяць — гэта ўжо ня памяць. “Постпамяць, — тлумачыць свой тэрмін Марыяна Гірш, — гэта асаблівасьць досьведу тых, хто гадаваўся на аповедах пра падзеі, што адбываліся зь іх народам. Іхныя ўласныя ўспаміны саступілі месца гісторыям ранейшых пакаленьняў, сфармаваных у траўматычных умовах, якія ніколі не былі да канца ні зразуметымі, ні ўзноўленымі”.

Зьяўленьне постпамяці зразумелае ў сем’ях, абцяжараных траўматычным мінулым. Але чаму яна вырываецца за кола непасрэдна закранутых ім? Чаму, насуперак старому інстынкту ізаляцыі “заражаных няшчасьцем”, выліваецца за межы госьпісаў ды псыхіятрычных установаў і ўплывае ня толькі на індывідаў, але й на цэлыя грамадзтвы? Найвыразьнейшая рыса гэтае зьявы — перамяшчэньне: яна мае месца ў паралельных, сымбалічных прасторы і часе — у іншым месцы і з значным спазьненьнем адносна падзеяў, да якіх яна адсылае. Тым, што насамрэч прыводзіць яе ў рух, зьяўляецца паступовы адыход “сапраўдных” ахвяраў траўмы. Масавасьць постпамяці, яе шматгалоснасьць, фэномэны ў духу Вількамірскага (чалавека, які дасканала, хоць і невядома навошта, ужывіў у сябе чужую траўму (D, P.207—209)), а таксама такія зьявы, як Галакост у амэрыканскім грамадзкім жыцьці⁹, сьведчаць, што ў гульню ўступае асаблівая мітатворчая стыхія. Гэта памяць падмененая і прыўлашчаная, памяць не на сваім месцы, і таму таксама — зусім як гістарызм у Ніцшэвых «Нясвоечасовых развагах» — яна ня можа памерці сваёй сьмерцю. Постпамяць хутчэй выбухне, чым адыдзе ў нябыт, а аднавіўшыся пасьля выбуху, ізноў пачне сваю сызыфаву, par excellence мітычную працу.

Гэтая зьява выдатна ўпісваецца ў кантэкст “посттраўматычнай культуры”¹⁰, што бурліва разьвіваецца ад канца 1980-х гадоў як рэакцыя на ранейшую гераічную “культуру маўчаньня”. Зьдзіўляючы здольнасьцю паядноўваць зацыкленасьць на мінулым з куртатай гістарычнай сьвядомасьцю¹¹, посттраўматычная культура канцэнтруецца вакол цэнтральнай траўмы, застарэлай і выцесьненай, якая неўспадзеўкі вяртаецца і паддае рэвізіі ўсю навакольную рэчаіснасьць. Гэтае ўтварэньне ня хоча загойвацца, яно хутчэй знаходзіць задавальненьне ў маніякальным сузіраньні незагоеных ранаў. Траўма робіцца яе фэтышам, маскай “чагосьці іншага”, таямніцай, якой сама культура не ўсьведамляе і ня можа іншым чынам раскрыць.

“Дом, у якім я не хачу болей жыць”

Адною зь некалькіх мэтафараў, да якіх зьвяртаюцца дасьледнікі гэтае дзіўнае траўмы, зьяўляецца мэтафара “шкілетаў у шафе” ці “дому з зданямі”. “Духі мінулага, — тлумачыць яе Дамінік Лякапра, аўтар грунтоўнай кнігі пра посттраўматычную культуру, — гэта сюжэты, якія дакучаюць нам; якія праз парушэньні ў сымбалічным парадку, нястачу рытуалаў ці сьмяротныя выпадкі, трансгрэсійныя і незразумелыя настолькі, ажно цяжка ці ўвогуле немагчыма насіць па іх жалобу, бесьцялесна блукаюць па нашым посттраўматычным сьвеце. На добры лад ніхто, ніводная асоба ці група, ня можа мець на іх манаполіі. Калі яны наведваюць чыйсьці дом (народ, групу), дык непакояць усіх, хто там ёсьць, нават тых, хто трапіцца выпадкова” (D, P.215).

Лякапра належыць да тых, хто на посттраўматычную культуру глядзіць падазрона. Крытыка злоўжываньняў ёю — (casus Вількамірскага, casus Гальдгагена-“расыста”, casus Лянзмана-помсьніка, які наўмысна высьмейвае сваіх нацыстоўскіх суразмоўцаў¹², і casus фальшаваньняў (элемэнты “выратавальнага кічу” ў «Сьпісе Шындлера» С.Сьпілбэрга, у «Корчаку» А.Вайды і ў «Жыцьці цудоўным» Р.Бэніні), усьведамленьне маны, што вынікае з надмернага болю і добрых намераў¹³ альбо, наадварот, з апатыі ды надмернай асьцярожнасьці, няведаньня посттраўматычнай культурай “меры” (пачынаючы ад некантраляванай ідэнтыфікацыі з ахвяраю, празь іншыя разнавіднасьці “пераносу” і “замяшчэньня”, аж да паўторнага прычыненьня ахвяры псыхічных пашкоджаньняў) — гэта і ёсьць зыходны пункт ягоных разважаньняў. Крытыцызм што да зьявы адначасна выступае прычынай, дзеля якой Лякапра лічыць, што якраз гісторыкі прызначаны прадухіляць сваімі сьведчаньнямі эксцэсы “дэнатуралізаванай” постпамяці.

Але гэтая “прызначанасьць” не безумоўная. “Мэтай гістарычнага разуменьня, — піша Лякапра, — зьяўляецца ня толькі карысны з прафэсійнага пункту гледжаньня спосаб фіксацыі мінулага, але і фармаваньне крытычнай, дакладнай і ўсім даступнай памяці пра значныя падзеі, якія сталіся часткай грамадзкага цэлага. Зь імі зьвязаны цяжкі, часта невыканальны абавязак хоць бы сымбалічна, пасьмяротна вярнуць ахвярам годнасьць, адабраную ў іх іхнымі забойцамі. Гістарычны дыскурс тут часткова ангажуецца ў сам працэс аплакваньня і падрыхтоўкі хаўтураў, а на справе — у дзейнасьць, якая ёсьць істотнай часткай пераасэнсаваньня мінулага” (D, P.95). Бо з дапамогай гісторыкаў “дакладная, крытычная “праца памяці” захоўвае сувязь з працэсам актыўнага забыцьця мінулага, дае дазвол мінуламу адысьці”, — каб грамадзкая энэргія, зьвязаная з выцясьненьнем кашмару, магла ўрэшце вызваліцца.

Калі пагадзіцца з пазыцыяй Лякапра наконт абавязкаў дасьледнікаў мінулага, аргумэнт зламыснасьці, недавучанасьці й пагоні за сэнсацыяй у высьвятленьні прычынаў падзеньня даверу да традыцыйных гісторыкаў¹⁴ трэба ўважаць такім сама аблудным, як і зьвядзеньне “посттраўматычнай культуры” да цынічнага “прадпрыемства Галакост”. Адказ на пытаньне, чаму большасьць сёньняшняга грамадзтва масава адкідае “сур’ёзную” гістарыяграфію, быў бы ў яе сьвятле наступны: грамадзтва не давярае гістарыяграфіі, бо гістарыяграфія не паклапацілася пра “крытычна вывераную і ўсім даступную памяць” і ўжо напэўна ня вызвалілася ад ролі галашэньніцы. У кнігах Гроса і Гальдгагена людзі шукаюць таго, чаго не знаходзяць у іншых: маральнага кіслароду, які вызваляецца, калі закранаюцца пытаньні, на якія няма адказу.

Табу ля крыніцаў

“Чаму дасьледнік (а таксама любы іншы чалавек) замест таго, каб канфрантаваць з уплывам, які — у цесным зьвязку зь ягонай ідэнтычнасьцю — аказвае на яго мінулае, намагаецца гэты ўплыў праігнараваць? Пашыраны погляд, зафіксаваны ў прымаўцы “чаго вочы ня бачаць, таго сэрцу ня шкода” (альбо “невядомае ня шкодзіць”¹⁵), моцна розьніцца ад меркаваньня псыхолягаў, якія сьледам за стваральнікам псыхааналізу паўтараюць, што псыхічныя субстанцыі несьмяротныя, таму што іх выцясьненьне ня толькі не азначае іх выдаленьня, але фармуе яшчэ глыбейшую, яшчэ больш складаную залежнасьць ад іх. Якраз пра гэта гаворыцца ў «Няздольнасьці да жалю» Аляксандра і Маргарэты Мічэрліхаў, дасьледаваньні аб неадольнай нямецкай любові да моцных людзей. А таксама ў рэфлексіі Даніэля Кон-Бэндыта і Герда Кенэна¹⁶ пра тое, што левы тэрарызм 60-х у Нямеччыне быў рэакцыяй на схаваную памяць пра гітлераўскае мінулае.

Гістарычная траўма, якая была адмоўленая зь якіхсьці прычын, выклікае дзьве паталягічныя зьявы. Звонку, сярод маладзейшага пакаленьня, зьяўляецца ўзгаданая ўжо постпамяць, ля крыніцаў якой бясьпечна разьлягаецца тэрыторыя гістарычных табу¹⁷. Гістарычныя табу ўзьнікаюць вакол сьлядоў гісторыі, палічаных некалі за траўматычныя для “псыхічнае раўнавагі ці ідэнтычнасьці”, а ў сувязі з гэтым загнаных глыбока ў падсьвядомасьць (SP, P.101). Сілу адмаўленьня кнігі Гроса (а яшчэ раней — артыкулу Міхала Ціча «Чорныя карты Паўстаньня») можна патлумачыць, сярод іншага, і парушэньнем гэных табу. У дэбатах пра Ядвабнае выступілі ўсе чатыры роды зьвязаных зь імі абарончых стратэгіяў:

— адмаўленьне, што выклікае наўмыснае, ідэалягічнае выцясьненьне¹⁸;

— несьвядомае выцясьненьне¹⁹;

— выцясьненьне кагнітыўнага тыпу²⁰;

— выцясьненьне мітычнага тыпу²¹.

Найбольш выразным было апошняе з памянёнага — падмацаванае цьверджаньнем Томаша Стжэмбаша, нібыта разьню ў Ядвабным зьдзейсьнілі “23 вырадкі й калябаранты”, зь лягічнай высновай, што любы, хто зьдзяйсьняе такое злачынства, паводле азначэньня робіцца вылюдкам і такім чынам народ, зь якога ён паходзіць, застаецца незаплямленым. “Тэорыю падонкаў” таксама, відавочна, можна пашырыць і на польскую калябарацыю — зьяву, якая заслугоўвае табуізацыі ў першую чаргу. Падобную функцыю мелі і натужныя, не падмацаваныя фактамі²² пошукі прысутнасьці немцаў у мястэчку 10 ліпеня 1941 году.

Ход далейшых развагаў Томаша Стжэмбаша, цьверджаньне, што антысэміцкія настроі ў Ядвабным былі вынікам супрацоўніцтва мясцовых жыдоў з НКВД падчас савецкай акупацыі, знаходзяцца між мітычным і кагнітыўным тыпамі выцясьненьня²³. Гэтаксама як і ў спробах кампрамэтацыі Яна Гроса як “сацыёляга”, выкрыцьця Шмуйлы Васэрштайна як “агента польскага КГБ”²⁴, ён ставіў за мэту зьменшыць пазнавальны дысананс між тым, што вядома пра ўласнае мінулае (разьня польскімі рукамі), і тым, што народ думае пра сябе (палякі ня рэжуць; яны здольныя забіваць, толькі абараняючыся, хоць саміх іх ня раз нішчылі), гэтаксама як і ў сувязі з тым, ці хацелася б пра тое мінулае памятаць (разьня ў Ядвабным як крывавая помста калябарантам, што часткова апраўдвае разьню; нельга верыць “сацыёлягам” і “агентам”).

Катэгорыяй несьвядомага выцясьненьня ў кантэксьце дэбатаў пра Ядвабнае прасякнуўся і жывіўся апошнія шэсьць дзесяцігодзьдзяў зьбіральны пэрсанаж — гісторыкі, якія, вывучаючы рэгіён Ломжы, не цікавіліся тэмаю разьні ў Ядвабным, Радзівілаве ці Вансошы, пакуль ня выйшлі фільм Агнешкі Арнольд і кніга Гроса. Падобнае адценьне (адценьне аргумэнту з рэпэртуару несьвядомага выцясьненьня, што час ад часу пераходзіць у выцясьненьне кагнітыўнае) можа мець таксама параўнальная панарама габрэйскіх пагромаў у іншых эўрапейскіх краінах, выкладзеная ў апошняй кнізе Томаша Шароты²⁵. Дзякуючы ёй удаецца крыху зьмякчыць значэньне разьні ў Ядвабным, зьмясьціўшы яе ў кантэкст тыповых злачынстваў, арганізаваных нацыстамі.

Да тае самае катэгорыі замоўчваньня можна таксама залічыць іншы аргумэнт назіральніка, што падаецца ў размове з журналістамі «Tygodnika Powszechnego»: “Я ня пэўны, што падтрымка Лігі польскіх сем’яў на апошніх выбарах не была ў нейкай меры пратэставай рэакцыяй на дэбаты вакол Ядвабнага”, — кажа прафэсар Шарота²⁶. Хоць той аргумэнт і сфармуляваны ex post, але мае такую ж нарматыўную (прагнастычную?) сілу, як прымаўка “памалу едучы, далей заедзеш”, што ўпарта вяртаецца²⁷ ў польскі й сусьветны дыскурс пра габрэяў. Яго імплікацыяй зьяўляецца перасьцярога перад фурыямі міжнацыянальнае варажнечы. Разгледжаная ў псыхааналітычных катэгорыях — Фройд пісаў, што парушэньне табу “павінна быць сурова пакаранае альбо выкупленае ўсімі членамі грамадзтва, раз ужо яны ня здольныя яго датрымлівацца”²⁸, — яна можа прывесьці да думкі, што ў сувязі зь ня дужа складным, неадназначным абвінавачаньнем Яна Гроса вынікі ягонага блюзьнерства («Суседзі») на нашых вачах кідаюць цень на ўсю Нацыю (у ролі фурыі выступіла Ліга польскіх сем’яў).

Апошні тып замоўчваньня, найменш цікавы, мы знойдзем у тэкстах гісторыкаў, якія друкуюцца ў газэце «Nasz Dziennik». Для іх справа Ядвабнага — гэта “фальшаваньне гісторыі” і “падрыхтоўчыя акцыі” перад “патрабаваньнямі ад Польшчы найбольшае ў сьвеце кампэнсацыі за габрэйскую маёмасьць”. Зь імі салідарызуецца частка гіерархаў каталіцкага Касьцёлу, якія, кшталту біскупа Ломжынскага Стафанака, сьцьвярджаюць, што прычынаю абвінавачаньняў зьяўляюцца маёмасныя прэтэнзіі габрэяў. Такія галасы не заслугоўвалі б увагі, калі б ня той нюанс, што яны адсылаюць да старога міту пра “жыдоўскую хцівасьць” і “жыдоўскую змову”, гістарычнымі канкрэтызацыямі якога бывалі зьвінавачаньні жыдоў у атручваньні студняў, апаганьваньні аплатак і рытуальных забойствах. Гэты шматаблічны міт абуджаўся кожны раз, калі здаралася штосьці, што парушала пачуцьцё бясьпекі яго носьбітаў, і мог правакаваць гвалт (Кельцы, 1946). Чатыры згаданыя вышэй тыпы замоўчваньня складаюць важную, але параўнальна малапрадстаўнічую паталёгію мысьленьня, прэзэнтаванага польскімі гісторыкамі ў часе ядвабненскіх дэбатаў. Больш масавай, небясьпечнай і адначасова непрыметнай была пазыцыя “прафэсійнае апатыі”, на якой стаяла большасьць дасьледнікаў, што бралі слова ў дыскусіі. Прычыны апатыі, вельмі складаныя, карэняцца ў навуковым сьветапоглядзе гэтае групы і выяўляюцца ў гіпэртрафаваным датрыманьні спэцыфічна зразуметых прынцыпаў прафэсіяналізму. Ім таксама будзе прысьвечаная частка гэтага тэксту.

Польшча як хворы чалавек Эўропы

Паводле клясычнага азначэньня, траўма выклікае расшчапленьне “афэкту”, г.зн. перажываньняў, і “рэпрэзэнтацыі”, г.зн. пазнавальных здольнасьцяў. “Страціўшы арыентацыю, чалавек перажывае штосьці, чаго ня можа сабе ўявіць, і адначасова, здранцьвелы, намагаецца ўявіць сабе штосьці, чаго ня можа перажыць”²⁹. Аналізуючы ход дэбатаў вакол кніг Гальдгагена і Гроса, цяжка не паддацца ўражаньню, што грамадзтва і гісторыкі — гэта два разьдзеленыя аспэкты аднаго хворага на постпамяць чалавека, аспэкты, якія дакладна падзялілі між сабою “перажываньне” і “пазнаньне”: адчувала грамадзтва, а пазнавалі, з свайго боку, гісторыкі.

Якая траўма хаваецца ў постпамяці гэтага “чалавека”? Недастаткова сказаць, што гэта сканцэнтраваная траўма вайны, якая ахоплівае некалькі гадоў перад яе пачаткам і некалькі дзесяцігодзьдзяў пасьля яе сканчэньня. Гэтая траўма ёсьць па сутнасьці сукупнасьцю траўмаў, а постпамяць “гэтага чалавека” ёсьць па сутнасьці некалькімі ўзаемна варожымі, хоць цесна між сабою зьнітаванымі, памяцямі.

Мы маем тут, з аднаго боку, жыдоўскую памяць пра нарастаньне антысэмітызму перад вайной, пра трагедыю польскіх жыдоў, асыміляваных і неасыміляваных, пакінутых у гета як народам, які яны абралі, так і “народам абраным”, таксама ня скорым тады на своечасовую дапамогу. Далей — Галакост і вяртаньне на гістарычную радзіму, рашэньне пра якое не далося лёгка.

Зь іншага боку, мы маем ня менш складанае ўяўленьне палякаў пра сябе як пра “ахвяраў здрады”. З гэтага боку сьпіс здрадаў даўжэйшы, а вінаватыя менш схільныя каяцца. У сьпісе, акрамя немцаў і саветаў, ёсьць таксама найбліжэйшыя саюзьнікі Польшчы ў верасьні 39-га і з пары Ялты; саюзьнікі гэтыя пасіўна згадзіліся ня толькі з сталінскай акупацыяй краіны, але, як даводзіць гісторыя, прынялі і “катынскую трагедыю”, чынна яе падтрымліваючы. Можна спрачацца, ці жыды, што якраз у той момант зьявіліся ў сьпісе здраднікаў (найперш у 1939 годзе, калі “хлебам і сольлю віталі бальшавікоў”, а потым як “жыдакамуна” і “каты з спэцслужбаў”), вінаватыя тут найбольш. Рэзкасьць, зь якой іх абвінавачваюць, падказвае, што за абвінавачаньнямі на іх адрас могуць стаяць і іншыя, несувымерна большыя крыўды, выказаць якія складаней.

Уражвае сымэтрыя між згаданымі тут “дзьвюма памяцямі” і “дзьвюма праўдамі” ды іх зьдзеклівым адмаўленьнем. Калі першую зь іх прыніжае і мабілізуе “асьвенцімская хлусьня”, другую раніць і натхняе “брахня катынская”.

У спрэчцы вакол «Суседзяў» гэтыя асобныя памяці сутыкнуліся міжсобку і пачалі выцясьняць адна адну, пасьля чаго кожная пачала гучна дамагацца для сябе выключнасьці. “Чалавек”, усярэдзіне якога адбылося сутыкненьне, захварэў, а хвароба яго выявілася ў згаданым ужо расшчапленьні “перажываньня” і “пазнаньня”, цяпер падзеленых так асновасяжна, што першае цалкам апынулася на баку грамадзтва, а другое — гісторыкаў. Паколькі грамадзтва падчас дыскусіі вакол Ядвабнага збольшага атаясамлівала сябе то з ахвярамі, то з катамі, пазыцыя прафэсійных гісторыкаў нагадвала згаданае раней посттраўматычнае здранцьвеньне.
 

Калі гэтае параўнаньне спрэчкі вакол Ядвабнага з траўмаванай псыхікай чалавека працягнуць яшчэ далей і запытацца пра магчымасьць тэрапіі пацыента, то папраўка, безумоўна, будзе залежаць ад падбору лекаў, што могуць, з аднаго боку, вывесьці яго з здранцьвеньня, а зь іншага — навучыць крытыцызму. Калі б мы раптам уявілі сабе нейкі іншы, лепшы сьвет, такімі лекамі магло б быць тое, пра што нават згадка ў кантэксьце актуальнага гістарычнага дыскурсу гучыць як жарт: эмпатыя, спагада³⁰.

Адзначым найперш, чым ня ёсьць такая эмпатыя. Яна ня ёсьць поўнай ідэнтыфікацыяй, такой сабе безумоўнай “сымпатыяй”, пры якой, якімі б высакароднымі ні былі яе намеры, другі бок звычайна губляецца і яго месца займае сам мэдык-сымпатык, які несьвядома прысабечвае чужы голас і атрыбуты. У адрозьненьне ад такой “сымпатыі”, эмпатыя была б суадчуваньнем, у якім ніхто не выступаў бы ў ролі лекара, а лячэльным прэпаратам, пакліканым склейваць траўматычнае расшчапленьне, былі б уважлівасьць і павага, а таксама ўсьведамленьне таго, што чыйсьці непамысны досьвед ніколі ня будзе нашым. Ня будучы мэханічным кампрамісам, эмпатыя мела б шанец замірыць абодва бакі спрэчкі, не нівэлюючы іх пры гэтым³¹. Якраз такім мог бы быць happy end постпамяці. Дзякуючы пасярэдніцтву эмпатыі, эмоцыі грамадзтва і пазнаньне гісторыкаў маглі б ізноў спалучыцца. Грамадзтва ўзбагацілася б “крытычнай, дакладнай і ўсім даступнай памяцьцю”, а гісторыкі атрымалі б страчаную адчувальнасьць. На жаль, гучыць гэта як вядомы фрагмэнт Псальмаў (“Вернасьць і мілата сустрэнуцца, справядлівасьць і мір пацалуюцца”, Пс.84: 11), і, напэўна, гэта надзвычай цяжка ажыцьцявіць.

Замоўчваньне (голасу) ахвяраў

Гэта зьвязана найперш зь сілай уяўленьняў пра тое, чым павінна быць гістарычнае дасьледаваньне. Погляд, што “гісторык найперш мусіць быць крытычным інтэлектуалам”, што “разгляд прэтэнзіяў на праўду (гістарычных крыніцаў) зьяўляецца абвязковай, але недастатковай для гістарыяграфіі ўмовай”, ня кажучы пра тое, што пошуку праўды мусяць спадарожнічаць “спагадныя, адпаведныя зьяве разуменьне і дыялягічнае ўжываньне мовы” (D, XII), у Польшчы можа абуджаць хутчэй усьмешку, чым зацікаўленьне. Дасьледнік робіць вялікія мэтадычныя намаганьні, каб ня ведаць таго, што ведае, і ня чуць таго, што чуе. Яму ўдасца “ўтаймаваць” уласную адчувальнасьць толькі тады, калі ён з усяе сілы будзе намагацца выканаць патрабаваньні сваёй прафэсіі.

Прыкладам можа быць павучальны тэкст Анджэя Пачкоўскага пад назвай «Спрэчка вакол «Суседзяў». Спроба папярэдняй тыпалёгіі»³². Гэтая тыпалёгія вызначае чатыры асноўныя пазыцыі, вакол якіх круцілася леташняя дыскусія над кнігай Гроса. Яна складзеная бездакорна — у тым сэнсе, у якім гэтае азначэньне функцыянуе ўва ўяўленьнях пра дасьледаваньне гісторыі, і паказвае, што дасьледнік не выяўляе эмоцыяў. Погляды аўтара, аднаго з найбуйнейшых гісторыкаў сучаснасьці, у ёй цалкам незаўважныя. Непрыкметнасьць неяк перадаецца і самому пытаньню, аб якім ідзе спрэчка. Паколькі пра яго гаворыцца так, каб не было відаць месца, адкуль даносіцца голас, па сутнасьці невядома, чаго дэбаты тычацца: ёсьць там нейкія палякі, нейкія жыды, немцы, а таксама іх матывы, аднак нішто не названае па імені. Дасьледнік толькі раз наважыўся сказаць штосьці ад сябе — гэтая папраўка тычыцца... паходжаньня аўтара «Суседзяў». Такі вынятак з правілаў, што кіруюць дадзеным тэкстам, здаецца абмоўкай, але — як здараецца з абмоўкамі — зьяўляецца яго абсалютнай заслугай (meritum).

У польскім грамадзкім дыскурсе інфармацыя пра тое, што хтосьці габрэй, доўга адыгрывала вялізную ролю (пар. вынікі апошняга дасьледаваньня на тэму габрэяў, ажыцьцёўленага CBOS — «Centrum Badania Opinii Społecznej», «Цэнтрам вывучэньня грамадзкай думкі»). Анджэй Пачкоўскі, “баронячы” Гроса, як у свой час арцыбіскуп Гацлоўскі — Тадэвуша Мазавецкага, паводзіць сябе згодна з прынцыпамі гэтага дыскурсу. Я не зьбіраюся прыпісваць яму благіх намераў. Я хачу толькі паказаць, што, круці ні круці, нават самы стрыманы гісторык залежыць ад грамадзкіх умоўнасьцяў, і тым больш, чым больш ён запярэчвае гэта.

Падобнае адмаўленьне цікава асьвятляецца ў памянёнай кнізе Дамініка Лякапра. Мэтай самацэнзуры, заўважнай у працах гісторыкаў фармалісцкай або пазытывісцкай школы, ёсьць, на ягоную думку, “адмаўленьне ўзьдзеяньня, якое — згодна з прынцыпам перанясеньня — дасьледаваная праблема магла б аказваць на актуальную сытуацыю дасьледніка” (D, P.78). У клясычным фройдаўскім разуменьні перанясеньне выражаецца звычайна ў паўтарэньні ці аднаўленьні ўва ўласным дыскурсе працэсаў, якія адбываюцца ў абсягу прадмету дасьледаваньня. Як бы ненатуральна гэта ні гучала для нашага нязвыклага да псыхааналізу вуха, у гістарыяграфіі працэсы перанясеньня ідуць як між дасьледнікамі, так і між дасьледнікамі й гістарычнымі пэрсанажамі ды працэсамі, што дзеяліся ў мінулым. На пэўным узроўні — гэтыя словы адносяцца, напрыклад, да судовых экспэртаў і гісторыкаў — “існуе тэндэнцыя да паўтарэньня траўмы, і, калі не адбудзецца вочнай стаўкі, гэтая траўма будзе вяртацца выпадкова і некантралявана, як тое, што выцесьненае і расшчэпленае” (D, P.143). Гэтая зьява дзеецца заўсёды, і сьвядомасьці яна непадуладная. Праблема ня ў тым, што яна дзеецца, але ў тым, як ёй супрацьстаяць (D, P.36).
 

У абсягу гістарычных табу чалавечая псыхіка выяўляе проста тэлепатычную пагарду да дыстанцыяў і бар’ераў сьвядомасьці. Усе мінулыя сытуацыі яна трактуе як аднолькава цяперашнія, прычым у тым большай ступені, чым гвалтоўней іх выцясьнялі³³. У аповедах нават найбольш адстароненых гісторыкаў Галакосту штохвіліны разносіцца рэха аналізаваных жудасьцяў, зьяўляюцца словы, ацэнкі і алюзіі, якія прыблукалі адтуль³⁴. Гісторык удзельнічае ў гэтых сэансах, выступаючы напераменку ў дзьвюх ролях: то як сьведка, якога мучаюць згрызоты сумленьня (і які намагаецца іх пазбыцца; для гэтага служаць чатыры стратэгіі змаганьня з гістарычнымі табу), то як віноўнік зла, дэман ці забаўка ў руках “гістарычнае непазьбежнасьці”. Нават калі — што бывае рэдка — гісторык ідэнтыфікуе сябе з ахвярамі, прагнучы пазьбегчы абвінавачаньняў у неаб’ектыўнасьці (цікава, што, толькі даючы голас ахвярам, гісторык робіцца “небесстароньнім”), ён не рашаецца ні пагадзіцца з гэтым, ні прызнацца ў ім, бо непаказаныя ў яго аповедзе пункты гледжаньня праточваюцца на ўсё новыя экраны постпамяці і машына міту працуе на поўную магутнасьць.

Зрэшты, замоўчваньне голасу ахвяраў ёсьць, на думку Лякапра, паталёгіяй зразумелых ахоўных мэханізмаў, якія падсьвядома ўжываюцца гісторыкамі. Гэтыя мэханізмы адыгрываюць важную ролю, баронячы асабістую тэрыторыю дасьледніка ад агрэсіі субстанцыяў, перад якімі ён ня можа ўстояць. Калі, аднак, працэс набліжэньня да мяжы такой “стойкасьці” ня будзе своечасова ўсьвядомлены, ён набывае характар паталёгіі, што пераходзіць у “суцішваньне” ахвяраў і іншыя наратыўныя тэхнікі, пра якія — ніжэй.

Замоўчваньне голасу ахвяраў зьяўляецца ня толькі звычайнаю рысай гістарыяграфіі, але і par force правасудзьдзя. Гэта выразна праглядаецца ў пасьляваенным судзе над забойцамі зь Ядвабнага, пра які Анджэй Жаплінскі казаў: “...пацярпелых увогуле (на ім) няма (...), няма прозьвішчаў і імёнаў гэтых людзей. Нават калі ў залі суду прысутнічае пацярпелы, суд яго не разглядае пацярпелым”³⁵. За “бесстароннасьць” і “памкненьне да поўнае аб’ектыўнасьці” прыходзіцца плаціць. Цягам гэтага працэсу “замоўчваньне голасу ахвяраў” перажыло значнае, ня толькі моўнае спрашчэньне, зрабіўшыся ўжо папросту “замоўчваньнем ахвяраў”. Анджэй Жаплінскі: “Эксгумацыя не праводзілася. У гэтым працэсе не было ахвяраў. Злачынства палягала толькі ў тым, што жыхары Ядвабнага і ваколіцаў выгналі жыдоў на рынак і там іх вартавалі. У прысудзе спаленьне жыдоў не фігуруе”³⁶.
 

Замоўчваньне (голасу) ахвяраў, асабліва калі яны належаць да нацыянальнае меншасьці, — прыкмета ня толькі польскае гістарыяграфіі. Кансэрватыўныя гістарычныя школы, сфармаваныя яшчэ ў ХІХ стагодзьдзі ў Нямеччыне і іншых эўрапейскіх краінах, зацікаўленыя ў станаўленьні ды ўмацаваньні нацыянальнае ідэнтычнасьці, таксама не давалі ім слова. Толькі фігуры маштабу Вальтэра Бэньяміна наважваліся крытыкаваць ідэнтыфікацыю гісторыка з мацнейшым. У нашумелым тэксьце «Пра паняцьце гісторыі» Бэньямін пісаў: “Да каго фактычна прыслухоўваецца прадстаўнік гістарызму? (...) Да пераможцы. (...) Няма такога дакумэнту культуры, які б ня быў адначасова дакумэнтам барбарства. А паколькі сам дакумэнт ня вольны ад барбарства, дык ня вольны ад яго і працэс перадачы, падчас якога ён пераходзіць з адных рук у другія”³⁷.

Ходзячы па барах, гісторыі не напішаш

Лякапра заўважаў, што ў той самай ступені, у якой гісторык адмаўляе факт перанясеньня і аспрэчвае “афэктыўны, эмпатычны кампанэнт у разуменьні”, ён будзе пярэчыць меркаваньню, што ў адносінах да мінулага ён сам адыгрывае ролю сьведкі (D, P.97). Тым больш неахвотна ён будзе ўцягвацца ў гэтую ролю, правакуючы, зьбіраючы і ўдзельнічаючы ў стварэньні вусных сьведчаньняў.

Як даводзіць цытаванае ніжэй выказваньне, прычыну таго, што польскія гісторыкі так доўга пагарджалі вуснымі сьведчаньнямі, тлумачыць спэцыфічнае ўяўленьне гісторыкаў аб прафэсіяналізьме: “Грос ня можа зразумець, — казаў Томаш Шарота, — чаму ніхто раней не займаўся Ядвабным — маўляў, варта было толькі зьезьдзіць, зайсьці ў бар і пагутарыць зь людзьмі. На гэта адкажу: ходзячы па барах, гісторыі не напішаш. Гэта якраз праблема прафэсіяналізму” (JBS).

Бязь цяжкасьці можна рэканструяваць прычыны агіды дасьледніка да барнай “oral history”. Кожны, хто “хадзіў па барах”, ведае, што мы ўдзельнічаем ува ўзьнікненьні вуснага сьведчаньня ў нашмат большай ступені, чым гэта дапускаюць агульнапрынятыя мэтады дасьледаваньня. Бо кожная размова, нават такая яе асаблівая форма, як допыт ці іспыт (ня кажучы ўжо пра размову за гарэлкай), раскрывае абодвух суразмоўцаў, таму гісторыкі ўдзельнічаюць у ёй неахвотна. Нельга збудаваць дасьледаваньня толькі на гэтым, але высакамернае адкіданьне самой магчымасьці пазнаёміцца з тым, пра што гавораць людзі ў піўніцы, і тым самым — з свабодна выражанай самасьвядомасьцю групы, нельга патлумачыць рацыянальна. Кшыштаф Чыжэўскі казаў мне, што ў паваеннай Югаславіі існуе выказваньне “чаршыя зна”, што можна перакласьці “гэтак гавораць на рынку”. Каб належна ацаніць чаршыю, ня трэба быць нават этнографам, дастаткова чытаць дэтэктывы.

Той, хто размаўляе з ахвярай злачынства, самім злачынцам або сьведкам, мае нашмат меншыя шанцы выйсьці з размовы нязьмененым, чым той, хто ў цішы архіваў чытае напісаныя ад трэцяе асобы пратаколы допытаў. Той, хто ўвогуле слухае, хоцькі-няхоцькі дазнаецца, якое вялікае значэньне мае тое, як зададзеныя пытаньні, а адгэтуль ужо недалёка да таго, каб улавіць і ацаніць “афэктыўны, эмпатычны кампанэнт у разуменьні”. Добра прадуманымі пытаньнямі можна выцягнуць з суразмоўцы пэўныя зьвесткі, але так жа сама можна няўдалымі пытаньнямі перашкодзіць яму выгаварыцца, асабліва калі прадмет гаворкі выклікае псыхалягічны дыскамфорт. Ілюстрацыяй могуць быць словы Леана Керэса, прэзыдэнта Інстытуту нацыянальнай памяці: “Уласны прафэсійны досьвед дазваляе мне сьцьвярджаць, што гатоўнасьць сьведак распавядаць залежыць у вялікай меры ад асобы таго, хто зьбірае іх сьведчаньні”³⁸. Хто ня ставіць перад сабой пэўных пытаньняў, не атрымае і адказу на іх.

Ці прыглушана адчувальнасьць гісторыкаў?

Якое дачыненьне ўсё гэта мае да прафэсійнае самасьвядомасьці дасьледнікаў мінулага? Цьверджаньне Гейдэна Ўайта, што гісторыкі-прафэсіяналы ўяўляюць сабой “экстрэмальны прыклад прыглушанай адчувальнасьці”, у Польшчы доўга лічылася дурніной, якой ня варта тлуміць сабе галаву³⁹. Калі, аднак, прыняць барбарскую ідэю, што на сьвеце ёсьць рэчы, якія не падпадаюць пад кантроль нашае сьвядомасьці, і што падпарадкаваць іх мы зможам толькі тады, калі захочам зь імі сутыкнуцца, у правакацыйным цьверджаньні Ўайта можна было б знайсьці характарыстыку, зь якой, па даўжэйшай рэфлексіі, згадзіўся б не адзін зацікаўлены.

Становішча гістарычных навук у сёньняшнім сьвеце Дамінік Лякапра падае ў выглядзе кантынууму, што мае з аднаго боку полюс радыкальных канструктывістаў (Г.Уайт ці Ф.Энкерсьміт), прыхільнікаў якіх у Польшчы няма, а зь іншага боку — пазыцыі “самадастатковай” (self-sufficient research model), або “самавытлумачальнай” гістарыяграфіі, да якой належыць мноства польскіх дасьледнікаў мінулага. Другому з гэтых полюсаў — назавём яго для спрашчэньня “пазытывісцкім” — аўтар прыпісвае пяць характэрных уласьцівасьцяў:
— рэзкае разьмежаваньне (якое набывае форму апазыцыі) аб’екта і суб’екта дасьледаваньня;
— схільнасьць да атаесамленьня аб’ектыўнасьці з аб’ектывізмам;
— атаесамленьне гістарычнага разуменьня з тлумачэньнем прычын;
— адмаўленьне перанясеньня (г.зн. узьдзеяньня апісаных здарэньняў на ўласную сытуацыю гісторыка, як дасьледніцкую, так і асабістую), а таксама магчымасьці ўплыву дасьледніка на прадмет дасьледаваньня;
— адмаўленьне ці мінімалізацыя значэньня дыялёгу з тым, што дасьледуецца, г.зн. “сытуацыі, пры якой іншы будзе надзелены голасам ці пэрспэктываю, што можа пашырыць веды пра назіральніка і нават паставіць яго пад сумнеў, праблематызуючы яго дасьледчыя падыходы, эмацыйныя прыхільнасьці і ўласьцівыя яму вартасьці” (D, P.5).

Я ўжо прыгадвала пра гіпотэзу Лякапра, што антырэфлексійнасьць, мэтадалягічная стрыманасьць і дыстанцыяваньне, уласьцівыя традыцыйнай гістарыяграфіі, узьнікаюць ад боязі траўмы, зь якой вымушаны сутыкацца дасьледнік. Як лекар завязвае перад апэрацыяй хвартух, так і гісторык надзявае на сябе кальчугу, якая аберагае ягоную асабістую прастору ад пранікненьня пагрозьлівых сэнсаў (D, P.40). Атрыбутам такога падыходу будзе імкненьне да максымальнага аб’ектывізму, што выяўляецца ў:
— апрадмечваньні таго, што дасьледуецца, каб адсунуць яго на максымальную адлегласьць (табуяваньне мовы, несьвядомае перайманьне мовы злачынцаў⁴⁰);
— замоўчваньні голасу ахвяраў (у гэтым кантэксьце ў спрэчцы пра Ядвабнае іх мова была названая “мовай няшчасьця”⁴¹);
— аддаваньні перавагі “самадастатковым” сьведчаньням, пакінутым зламысьнікамі (як гарачкавы пошук у архівах Людвігсбургу фільму, нібыта паказанага гітлераўцамі ў Ядвабным, а таксама сьлядоў дзейнасьці там “каманды Шапэра”, Біркнэра ці якой-кольвек іншай каманды), канцэнтрацыі на зламысьніках.

Насоўваецца пытаньне: якія шанцы на аб’ектыўнасьць мае дасьледнік, які, зрабіўшы гэткі — аб’ектывісцкі — адбор крыніцаў, сьвядома ідзе на ізаляцыю ня менш як ад паловы рэчаіснасьці? І яшчэ пытаньне: калі б дасьледнік так своечасова ня выключыў “адчувальнасьці”, ці быў бы ён сапраўды задаволены несьвядомай повязьзю, што ўтвараецца — дзякуючы прапорцыі дапушчаных да маўленьня галасоў — між ім і ягонымі чытачамі з аднаго боку ды віноўнікамі зла — з другога.

Сьмерць гераічная і не

Пра цану прыглушэньня адчувальнасьці, а таксама пра тое, што “вяртаньне выцесьненага” тычыцца нават самых сумленных дасьледнікаў, няхай засьведчыць адзін вымоўны прыклад, узяты з размовы Яцака Жакоўскага і Томаша Шароты. Гаворка пачалася цьверджаньнем Жакоўскага: “Вельмі цяжка ўявіць, але ў асэнсаваньні росту тэрору і страху можа шмат даць той факт, што ў першыя дні вайны — яшчэ да таго, як прыехала гестапа, — ня толькі палякі пасіўна назіралі злачынствы супраць жыдоў. Сякія-такія жыды таксама”. Адказ Томаша Шароты: “Не вазьмуся гэтага сьцьвярджаць. Можна, вядома, спаслацца на нэгатыўныя стэрэатыпы. (...) Але стэрэатыпы ніколі не растлумачваюць гісторыі, яны часта яе фальсіфікуюць. Так ці іначай цяжка зразумець — і Грос у сваёй кнізе не спрабуе растлумачыць гэтага — як 1500 здаровых, у росквіце сілаў людзей, якіх вяла на сьмерць меней чым сотня ўзброеных толькі каламі злачынцаў, не спрабавалі ні бараніцца, ні нават уцякаць”. І далей: “У кнізе Гроса апісаная сытуацыя, што можа крыху прасьвятліць гэтую тайну. Гэта гісторыя жыда Міхала Курапатвы — фурмана, які за саветамі хаваў у сябе польскага афіцэра. Перад брамаю стадолы хтосьці выцягнуў яго з натоўпу, каб уратаваць яму жыцьцё. Але фурман выбраў сьмерць разам з усімі. Грос параўноўвае рашэньне Курапатвы з учынкам Януша Корчака, не падаючы фразы, якую, паводле сьведчаньняў відавочцаў, Курапатва тым часам сказаў: “Куды рабін пойдзе, туды і я пайду”. Гэтыя словы таксама варта ўлічыць, калі мы хочам зразумець фэномэн Ядвабнага”⁴². Томаш Шарота намагаецца тут намовіць нас, што, “калі хочам зразумець фэномэн Ядвабнага”, трэба ўлічыць, па-першае, што і самі жыды спрычыніліся да таго, што іх загінула так многа, па-другое, што ня трэба параўноўваць учынку Міхала Курапатвы з выбарам Януша Корчака, бо той, хто ідзе за сваім рабінам, не заслугоўвае такога параўнаньня. У сваёй інтэрпрэтацыі “фэномэну Ядвабнага” Томаш Шарота ідзе сьледам за тымі, хто — часам ад подласьці, часьцей зь літасьці да сябе саміх — зь незапомных часоў вінаваціць і стыгматызуе ахвяраў. Падобныя абвінавачаньні раз-пораз чуліся з боку нашай хрысьціянскай традыцыі, традыцыі людзей, якія самі ніколі не бывалі ахвярамі. Выштурхоўваючы іх, разьмяжоўваючы сьмерць гераічную і негераічную⁴³, нашы суайчыньнікі тым самым выштурхоўвалі саміх сябе, уласныя гістарычныя трагедыі, і несьвядома паўтаралі жэст сэгрэгацыі, якім некалі прыкрывалі гета і Катастрофу. Дрэнь справы, калі пад такі “прымус паўтарэньня” падпадаюць сёньняшнія гісторыкі.

Шмат гадоў таму Маўрыцы Гандэльсман наклаў на дасьледніка “абавязак усёведаньня”, раіў яму займацца інтраспэкцыяй, а “псыхалёгію і лёгіку” ўжываць для мэтадалягічнага росту⁴⁴. Сёньня “абавязак усёведаньня” дзесьці загубіўся, “інтраспэкцыя” зьведзеная да здаровага сэнсу, а так званыя псыхалягічныя праўды і стэрэатыпы гісторык уведвае найперш з уласнага досьведу, не беручы ў рукі ані кніг Лякапра, ані Сандэра Л.Гілмана, выдатнага дасьледніка стэрэатыпаў. Няма дзіва, што з пазыцыі дасьледніка ён пераходзіць на пазыцыю інфарматара.

Клюб гісторыкаў

Уяўленьні гісторыкаў пра тое, што такое добрасумленнасьць у іх дысцыпліне, раз-пораз натыкаюцца на тое, што Ганс-Георг Гадамэр называў самымі падступнымі з прымхаў, — на ілюзіі нэўтральнасьці пазнаньня. Яны зьяўляюцца фактарам, дзеля якога дасьледнік падпадае пад узьдзеяньне як уплывовых гістарычных табу, так і асабістых забабонаў і стэрэатыпаў, якія ў выніку паддаюць іх спакусе цынізму. Уяўная нэўтральнасьць, якая палягае ў здушэньні таго, што мы насамрэч думаем і адчуваем, выклікае напад з засады: забабоны вяртаюцца, толькі мацнейшыя, а сілы, з дапамогаю якіх можна было б іх распазнаць, пайшлі на маскаваньне й рацыяналізацыю поглядаў, ад якіх мы ня можам адмовіцца. Эўрапейская філязофская традыцыя добра ведае пра гэтую пагрозу і акрэсьлівае яе як vis a tergo — удар з найменш спадзяванага боку. Менавіта пад яго ўплывам рэкамэндаваная Тацытам пазыцыя sine ira atque studio ператвараецца ў сваю ўласную супярэчнасьць — у адмову ад крытыцызму і напаўсьвядомую рацыяналізацыю ня-праўды.

У Польшчы гісторык мае незвычайную сілу. Яго можна параўнаць зь вешчуном, старажытнагабрэйскім прарокам (Юзаф Чапскі). Адказнасьць польскага гісторыка сапраўды вялікая.

Гэта той, каму давераны скарб ідэнтычнасьці, хто пакліканы пранесьці яго скрозь хаос, зьберагчы. Каб гэты скарб ня збрыў дзе проч, мала яго добра схаваць. Закапаныя грошы буцьвеюць, валюта абясцэньваецца, мэталёвыя часткі біжутэрыі пакрывае ржа. Нашыя гісторыкі так рэдка пераглядаюць дэпазыт, што я ўжо пасьпела зьняверыцца, каб пры маім жыцьці хтосьці зь іх на гэта наважыўся. І нават на думку мне не прыйшло, што яны могуць ня толькі адмовіцца ад гістарычных табу, але паставіць пад сумнеў сам “прынцып замоўчваньня” (“zasadę dyskrecji”), абавязковы ў іхным клюбе. У межах гэтага прынцыпу прызнаньне, што падзеі, пра якія піша дасьледнік, робяць на яго ўражаньне — трывожаць, турбуюць, перасьледуюць, схіляюць да адмаўленьня ад тэмы або, барані Божа, да зьмяненьня мэтадалёгіі — зьяўляецца чымсьці немагчымым паводле азначэньня. Не, гэтак робяць толькі сацыёлягі і кабеты, бо сацыёляг розьніцца ад гісторыка гэтаксама, як жанчына ад мужчыны.
 

Заслуга Яна Гроса ў тым, што ён меў адвагу засьведчыць, якую ролю ў вызваленьні досьведу, замкнёнага ў постпамяці, адыгрывае сёньня гісторык, і дзеля гэтага ён зрабіў усё, што мог. За гэта яго можна выключыць з клюбу гісторыкаў, а можна зьмяніць клюбныя правілы.

Што да правілаў, то дадам яшчэ, што прынцып замоўчваньня (“пра нас саміх лепей памаўчым”) спачатку зьявіўся ў Эўропе як вымога арыстакратычнай этыкі, а не буржуазнага savoir-vivre. Яго функцыяй была барацьба з нарцысізмам, а не пазьбяганьне рызыкі і не замоўчваньне таго, што ляжыць у думках ці на сумленьні. У двух апошніх выпадках ён супярэчыў бы вышэйшаму за яго прынцыпу праўдзівасьці. Тым часам у буржуазнай вэрсіі гэтага прынцыпу за гонар пачало лічыцца тое, што этыка папярэдніх эпох лічыла ганьбаю: замоўчваньне таго, што насамрэч думаеш і кім зьяўляешся. У спалучэньні з ідэалёгіяй пазытывізму зразуметы такім чынам прынцып замоўчваньня стаўся сапраўднай атрутай для духу, ня кажучы пра цела. Моцнае разьмежаваньне “адчуваньня” і “пазнаньня” — гэта якраз яго справа.

Я ня раз ужо чула, што яго выкрылі як “прадукт мужчынскае аскетычнае традыцыі”, праяву “прагненьня выйсьці ў пошуках праўды за рамкі цела⁴⁵”. Але я ніколі дагэтуль з такой сілаю не ўсьведамляла, як ён адбіваецца на сувязі між свабодай і ведай. Як той, хто ў пошуках праўды “выйшаў за рамкі цела”, можа спатыкнуцца аб чыесьці парэшткі і зусім іх пры тым не заўважыць. І як, трымаючыся нормы прафэсійнага здранцьвеньня, ён ператварае гісторыю ў “аповед вар’ята — голасны, крыклівы, але пазбаўлены сэнсу”. Калі ў сьвеце, дзе пануе гэткае бачаньне гісторыі, зьяўляецца кніга, такая, як «Суседзі», а сьледам за ёй —“посттраўматычнае расстройства”, гэты факт варта лічыць не праявай хваробы, але адзнакай здароўя і нават “доказам існаваньня” — у значэньні, пра якое піша Ганна Краль.

Пераклаў з польскай Андрэй Скурко