6–2003
» да Зьместу «

Эўропа на ўсход ад Эўропы
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

крытыка

Янка Трацяк
Анталёгія бяз духу

---

Я мог бы стаць сьвятым, цудатворцам. Але я стаў літаратарам.

Леон Блюа.

Складальнік анталёгіі адначасна зьяўляецца аўтарам прадмовы да яе і камэнтароў. У прадмове, зноў жа, аўтар выступае ў трох іпастасях: тэарэтык паэзіі, гісторык літаратуры, абаронца праваслаўя. Нічога ў гэтым крыклівага няма. Усё залежыць ад прафэсійнасьці, бо справу маем ня толькі з паэзіяй, але і асэнсаваньнем літаратуры праз кантэкст хрысьціянскага сьветаўспрыманьня. Але ўжо ў прадмове Іван Чарота піша:

Можна было б згадзіцца з такім высокім азначэньнем ролі паэзіі, калі б не адчуваньне нейкай спрошчанасьці. Такое азначэньне больш адпавядае мастацтву ўвогуле, чым паэзіі, але калі б яно было ўжытае ў іншым кантэксьце, дык мо не выглядала б такім дыскусійным, як тут. Шлях, які прапануе кожнаму паэту Іван Чарота, здаецца, больш прымальны для манаха, чым для паэта. Што будзе з паэзіяй, калі творчую інтуіцыю, пачуцьцё, эмацыйнасьць, экспрэсію і ўвогуле ўсё, што зьвязана з творчым працэсам, мы падпарадкуем такому вузкарэлігійнаму сьветасузіраньню? Нічога кепскага няма ў тым, калі будзе і такая паэзія, якой яе хоча бачыць І.Чарота. Але быць такой яна можа толькі ў супрацьстаўленьні, як і сьцьвярджэньне ідэй Дабра, Справядлівасьці, Любові, Хараства. У гэтым сэнс працягу чалавечага існаваньня, але не эсхаталягічны сэнс. Ацаніць сьвятло можна па-сапраўднаму тады, калі ведаеш, што такое цемра (хаця і банальна, але пераканаўча).
 

Дарэчы, наконт цемры: “Д’ябал можа рабіць многія рэчы. Але д’ябал ня можа тварыць паэзію. Ён можа папсаваць паэта, але ён ня можа стварыць паэта… Д’ябал можа выць, але не было чуваць, каб ён сьпяваў” (Фрэнсыс Томпсан). Калі ж прызначэньне паэзіі будзем бачыць у тым, каб “у жыцьці зямным падтрымліваць сілы стваральныя і супрацьстаяць сілам разбуральным”, што само па сабе зьяўляецца прэрагатывай духавенства, але не паэзіі, прыйдзем да таго (а можа, ужо і прыйшлі), што зь літаратуры зробім служанку тым сілам, якія будуць успрымацца як стваральныя. Гэтыя ж сілы сёньня могуць быць адны, а заўтра — другія. Сёньня можа быць адна спэкуляцыя Хрыстовымі ідэаламі, а заўтра — другая. То мы абвінавачваем Вялікага Інквізытара ў Каталіцкай Царкве (Ф.Дастаеўскі), то — у Праваслаўнай (М.Бярдзяеў). Усё залежыць ад той канфэсіі, якая бліжэйшая да ўлады, — адсюль і сілы (у гэтым сэнсе можна гаварыць пра спэцыфічны беларускі фактар). Сапраўдная мастацкая літаратура павінна быць убаку ад гэтых “разборак”. Бо калі кінецца ў тую ці іншую крайнасьць — можа загубіць сябе “папсутасьцю”, бо спакуса ўладаю найбліжэй стаіць да гэтага.

Хрысьціянскія ідэалы могуць быць узорам для кожнага грэшніка, у тым ліку і для паэта. Яны могуць быць арыенцірам праз усё жыцьцё і праз усю творчасьць, але паэту неабавязкова быць сьвятаром, а яго паэзіі — казаньнем, агіткай для няверных паганцаў, іншаверцаў, атэістаў. Аспэкт увасабленьня хрысьціянскай паэзіі таксама можа быць розны: ад шчырай споведзі і пакаяньня блуднага сына, грэшніка да чыстага царкоўнага патасу і ўсхваленьня ідэалу Хрыста. Яшчэ можна гаварыць пра містычную паэзію як пра адзін зь відаў. Мы бачым узоры высокай паэзіі ў Старым і Новым Запаветах. Паэзія звычайна там, дзе Слова набывае Сэнс, Праўдзівасьць, Любоў, Веру, Прыгажосьць, Сілу. Апошняе (Сіла) — як вынік гармоніі папярэдніх якасьцяў. І калі мы з такімі крытэрамі будзем падыходзіць да нашай творчасьці, дык ня столькі ўжо важна, пра што мы будзем пісаць: пра блудную авечку альбо пра Хрыста. І ня трэба баяцца, калі штосьці пачварна-ганебнае ўсхваліцца з вуснаў мадэрнова-хворага пііта і ўзвысіцца ў мастацкім слове. Нічога, апрача фальшу і падробкі, хай нават і добрай якасьці, у пііта ня выйдзе. І ці варта царкоўнымі канонамі заціскаць і абмяжоўваць паэзію?! Калі ж паэт прыслухаецца да Чароты, то яму нічога не застаецца, як толькі пасьпешліва рыфмаваць усьлед за казаньнямі папа ў царкве. Для літаратара можа быць толькі адзін канон — мастацкае Слова, ад якога зыходзяць натхняльныя імпульсы радасьці жыцьця і радасьці тварэньня — тое, што можа зыходзіць толькі ад Творцы. І гэтага дастаткова, каб быць творцам (ад слова poietas) і быць аўтарам (autor — пашыраю).

Словам, Беларускі народ, будучы раздвоены рэлігійна, духова, мусіць шукаць адзінства, мусіць шукаць сваёй рэлігійнай і нацыянальнай сынтэзы…
… Адзінства гэта належа прадусім праводзіць у плошчы гарманійнага нацыянальнага і рэлігійнага сужыцьця Беларусаў каталікоў і праваслаўных…
… У нашых узаемных адносінах павінны больш зварочваць увагі на тое, што нас луча ў хрысьціянстве, чым на тое, што нас дзеліць.

Адам Станкевіч

Разумныя парады даваў вялікі беларускі мысьляр ХХ стагодзьдзя. Паслухаем, што ж нам гаворыць Іван Чарота:

Цяжка зразумець, які сэнс укладае аўтар у панятак “народнае хрысьціянства беларусаў. Але “пры падыходзе аб’ектыўным” трэба ведаць, што “ўсе народныя пачаткі ў нас” пайшлі ад паганства — этнічнай культуры дахрысьціянскага пэрыяду. Трансфармацыя хрысьціянскай ідэі ў народнай сьведамасьці перакрыжавалася зь сьведамасьцю паганскай і надоўга застыла ў часе. Больш аб’ектыўна было б гаварыць пра іх сынтэз ня толькі ў дачыненьні да народных пачаткаў, але і да народнай сьведамасьці. Магчыма, “народнае хрысьціянства беларусаў” — гэта і ёсьць сынтэз паганства і праваслаўя? Ці гэта — традыцыйнае, прымітыўна-ваяўнічае атаясамленьне сябе з праваслаўем? Урэшце, можна згадзіцца зь меркаваньнем Ф.Дастаеўскага, што “ўсе народныя пачаткі ў нас, па існасьці сваёй, выйшлі з Праваслаўя”. У тым і справа, што яны выйшлі і засталіся па-за Праваслаўем. Але пры чым тут Дастаеўскі? Можа, І.Чарота хацеў сказаць пра ўплывы Праваслаўнай царквы на фармаваньне беларускай нацыянальнай культуры — тады яму варта было б зьвярнуцца да Адама Станкевіча:

Але, відаць, Іван Чарота прынцыпова не чытае тых беларускіх аўтараў, якія не належаць да яго канфэсіі, што, дарэчы, пацьвярджаецца ня толькі прадмовай, але і падборкай твораў. Між тым, чытаем далей:

Калі б аўтар быў яшчэ езуітам, можна было б зразумець такі падыход, хаця, здаецца, езуітам далёка да І.Чароты. Згадваецца “сведчанне ісціны і гістарычнай праўды, а яшчэ папярэджанне…”. Той факт, што ў кожнага сваё сьведчаньне і свая праўда, гаворыць пра тое, якія мы далёкія ад сапраўднай праўды. Але чытаем далей:

Мы ж, як народ адметны, самабытны, з уласнай псыхікай, сьведамасьцю, мэнтальнасьцю, характарам, сьцьвярджаліся ў часе і прасторы ня толькі тымі сьвятымі, да якіх апялюе Чарота, але яшчэ і Язафатам Кунцэвічам, Андрэем Баболем, сьв. Казімерам… Бо вельмі вялікі сумнеў бярэ наконт таго, што існасьць і сьвядомасьць нашых прарокаў (можна іх яшчэ назваць патрыярхамі і апосталамі беларускага нацыянальнага адраджэньня) Ф.Багушэвіча, Б.Эпімах-Шыпілы, Янкі Купалы, В.Ластоўскага, братоў Луцкевічаў і шмат-шмат каго іншых сьцьвярджалася праз уяўленьне духоўных падзьвіжнікаў, якіх пералічыў Чарота (апрача Кірылы Тураўскага і Эўфрасіньні Полацкай). Ня верыцца ў тое, што К.Каліноўскі, альбо Ф.Багушэвіч, ці Янка Купала захапляліся і натхняліся (сьцьвярджаліся ў прасторы і часе) дзейнасьцю Апанаса Берасьцейскага. А вось той факт, што сьвяты Баболя быў для Янкі Купалы прыкладам сьвятасьці, мужнасьці, чалавечнасьці, сьцьвярджаецца паэмай самога паэты “Сьвяты Андрэй Баболя” (у анталёгіі адсутнічае).

Можна і трэба гаварыць пра духоўную пераемнасьць, і лепш, як сказаў Іван Чарота, ня скажаш: “Калі няма працягу, тады знікае пераемнасць, абрываецца традыцыя, а гэта значыць разбураецца этнадухоўная прастора ўвогуле — разбураецца намі, тымі, хто спыніў працяг і пераемнасць”. Але ў зразуменьні чаротаўскага кантэксту пераемнасьці можна гаварыць і пра насельніцтва Пскова, Курску, Ноўгараду і г.д. на ўсход, бо ўсе вышэйзгаданыя сьвятыя ня розьняцца сваёй сьведамасьцю ад іншых сьвятых Расейскай Праваслаўнай Царквы (РПЦ), гэтак жа, як Барыс і Глеб альбо Аляксандар Неўскі ў Беларусі. Ёсьць і яшчэ адна пераемнасьць: Іван Грозны, Аляксей Міхайлавіч, Пётар Першы, Кацярына ІІ, Сувораў, Мураўёў Вешальнік, Ленін, Сталін… Але пры чым тут яны? А можа, і пры тым, што “ў нас народныя пачаткі выходзяць з Праваслаўя”…

Бокам выходзяць.

Адтуль недзе, з чаротаў, выплываюць тэндэнцыі ў абвінавачаньні і асуджэньні тых, хто думае трохі ня так. А напачатку, як гістарычна-абумоўленая заканамернасьць, ставяцца дзіцячыя пытаньні, кшталту “хто лепшы?” альбо “хто першы?”. Нічога ў гэтых пытаньнях няма ад хрысьціянства, затое вельмі шмат ёсьць ад надуманага самім духавенствам: і праваслаўным, і каталіцкім, а яшчэ больш — ад палітыканаў.

Але пры чым тут паэзія?

Адам Станкевіч імкнуўся давесьці, што кожная хрысьціянская канфэсія ў роўнай ступені спрычынілася да гістарычнага лёсу беларускага народу, да разьвіцьця яго духоўных якасьцяў і ўвасабленьня духоўных каштоўнасьцяў. І ці трэба акцэнтаваць увагу на тым, хто больш зрабіў дзеля гэтага: праваслаўныя Эўфрасіньня Полацкая і Кірыла Тураўскі, ці каталік Францішак Скарына, ці пратэстанты Сымон Будны і Васіль Цяпінскі, ці ўніяты Іпаці Пацей і Язафат Кунцэвіч, ці тыя сьвятыя, якія празьзялі ў зямлі беларускай, ці тыя беларусы-каталікі ХІХ стагодзьдзя, дзякуючы якім быў закладзены трывалы фундамэнт беларускай нацыянальнай ідэі і дзякуючы чаму мы існуём у сьвеце як самабытны народ.

…Навука Хрыста зрабіла на яго толькі фармальны ўплыў: селянін нізашто ня сядзе за стол, ня вымавіўшы пацеры, але вымаўленых пацераў ён не разумее.

Вінцэсь Каратынскі

Чаму духавенства не сфармавала чыстага, трывалага і ўстойлівага хрысьціянскага сьветапагляду — трошкі іншая тэма, але варта адцеміць, што гэта, хутчэй за ўсё, было вынікам прыманьня і шырэньня хрысьціянства не паводле духоўных патрэбаў, а, хутчэй за ўсё, паводле сацыяльна-палітычнага фактару, які, магчыма, ня меў нічога супольнага, апрача вонкавага абраду, з хрысьціянствам. Пазьней дзяржаўна-палітычнае панаваньне некаторых канфэсій (інакш нельга разглядаць адзінства мэтаў і мэтадаў супрацоўніцтва з уладамі), міжканфэсійны супраціў і барацьба за ўплывы нічога ня мелі супольнага з хрысьціянскім ідэалам, апрача злоўжываньня і выкарыстаньня самога ідэалу дзеля сваіх патрэбаў. У такой барацьбе, якая ніколі не заціхала ў Беларусі, заўсёды дамінаваў дзяржаўна-канфэсійны інтэрас, але не хрысьціянскі. Любоў да бліжняга трактавалася як любоў да князя, пана, памешчыка, урадоўца, цара-бацюшкі і прадстаўнікоў духавенства. Часам здаецца, што хрысьціянствам, як тым фігавым лістком, прыкрывалі сваё брыдоцтва выканаўцы ролі кесара і тыя, хто славіў кесара і служыў яму. І ня кожны кесар і служылы мог падзяліцца з Богам, вызначыць крытэры Богавага і кесаравага. На службе кесараў у Беларусі стаяла і духавенства, толькі з той розьніцай, што калі да кесара былі бліжэйшымі прадстаўнікі адной канфэсіі, дык прадстаўнікі другой былі бліжэйшымі да народу, і наадварот, — усё залежала ад канкрэтнай палітычнай сытуацыі. А калі яшчэ згадаць чужароднасьць духоўных іерархаў, панаваньне чужамоўя ў рэлігійнай сфэры, падмену культурна-этнічных каштоўнасьцяў, у чым было задзеяна і каталіцкае, і праваслаўнае духавенства, дык з сумам прыходзіцца адзначаць, што беларусы былі і ёсьць самай непісьменнаю нацыяй у Эўропе. Адсюль шматлікія нашы беды, адсюль і наша нацыянальная непаўнавартасьць — сьведамая і нясьведамая. Беларусам больш уласьцівая стыхійная рэлігійнасьць, інтуіцыйна-містычнае ўспрыманьне і асэнсаваньне хрысьціянства; уласьцівы свой погляд на Бога, на канфэсіі й іх барацьбу, на сьвятароў, угоднікаў, сьвятых — магчыма, гэта і ёсьць тое, што І.Чарота называе “народным хрысьціянствам”, але яно не абмяжоўваецца толькі адной канфэсіяй. У сувязі з гэтым глыбокай хрысьціянскай перакананасьці ад беларусаў патрабаваць ня варта.

Але, можа быць, дзякуючы такому супраціву і барацьбе выкрышталізоўвалася і мацнела беларуская душа. Інакш які ў гэтым сэнс?

Варта літаратуры адкрыцца грамадзтву ці, імаверней, быць нявольна зацягнутай у яго, як яна робіцца прадметам барацьбы інтарэсаў…

Генрых Бёль

Паводле зьместу многіх твораў, якія ўключаныя ў анталёгію, няцяжка прасачыць гэтую барацьбу інтарэсаў. А зь іх насычанасьці ў анталёгіі складваецца ўражаньне, што такая барацьба для складальніка зьяўляецца больш важнай, чым сама хрысьціянская ідэя, а творы такога кшталту аўтар прадмовы вельмі ўдала спрабуе ўвесьці ў кантэкст хрысьціянскай паэзіі. Шмат у прадмове і тэкстах спрэчнага, яшчэ больш аднабокасьці.

Так, разглядаючы верш «Мая малітва», І.Чарота дакарае Янку Купалу ў тым, што ён моліцца абы-каму, але толькі ня Госпаду Ісусу Хрысту, Сьвятой Тройцы, сьвятым. Можна зразумець паэта і лірычнага героя, які ўспрымае існасьць і прыгажосьць сусьвету душою і пакланяецца яму як тварэньню Божаму. Можна было б гаварыць і пра нейкія паганскія матывы… можна было б, калі б не ў другім творы, як гэта сьцьвярджае І.Чарота, а менавіта ў гэтым вершы Янка Купала не канкрэтызаваў свой аб’ект пакланеньня:

Што гэта: няўважлівасьць з боку аўтара прадмовы ці штосьці іншае?..

Дык вось, паводле такой мэтоды, “давяраючыся зноў-такі арыентацыі па назвах, возьмем верш “На біблейныя матывы (З псалму 78)”, і вось што піша І.Чарота: “Прачытаўшы яго, цяжка пазбавіцца ад недаўмення: нашто было паэту, скарыстоўваючы такія загаловак і падзагаловак, настолькі адыходзіць ад жанру псалмаспеваў па сутнасці; чаму сапраўдны змест псалма гэтак рызыкоўна, мякка кажучы, мяняецца?..” Цікавае, мякка кажучы, прачытаньне твору. А вось што ў гэтым жа вершы ўбачыла Ірына Багдановіч: “Мастацкая думка Купалы ў перадачы духу і энергіі біблейскага тэксту здзіўляе сваёй дакладнасцю, урачысты купалаўскі рытм адпавядае ўзвышанай трагічнасці біблейскай фразы: <…> Аднак у Купалы адчувальна прысутнічаюць свае гістарычныя каардынаты. Яго Іерусалім — гэта Беларусь, божы народ — гэта беларускі народ, панявольны драпежнымі суседзямі (“язычнікамі”), якія “нябожна паганьбілі нас” (Багдановіч І. Авангард і традыцыя: Беларуская паэзія на хвалі нацыянальнага Адраджэння. — Менск, 2001).

А вось як зразумеў І.Чарота яшчэ адзін верш Янкі Купалы: “Не менш пытанняў таго самага характару з’яўляецца і пры знаёмстве з вершам «Вялікдзень», у якім на рэвалюцыйны лад пераасэнсавана Свята Свят і ўсяленская радасць з нагоды Уваскрэсення Хрыста заменена змагарска-правадырскімі заклікамі”. І каб сьцьвердзіць свае высновы, І.Чарота вырывае з кантэксту і цытуе некалькі радкоў: “Наперад па шчасце! Хай злое ўсё дрогне…”. У Купалы ідзе лягічная завершанасьць: “Вясна ўжо на свеце, — Хрыстос Уваскрос!”.
 

Можна зразумець Івана Чароту: вызначыць “хрысьціянскую духоўнасьць” толькі “па назвах вершаў” вельмі цяжка. Назвы, як бачым, падводзяць і Янку Купалу, і Янку Чароту. І нялёгка тут разабрацца, што да чаго: калі ў вершах Янкі Купалы была “хрысьціянская духоўнасьць”, трэба было б яе і сьцьвярджаць; калі яе не было, тады навошта было чапаць Янку Купалу, тым больш што ў прадмове аўтар папярэджваў і абяцаў не кранаць “іншыя сферы”.

Але, відаць, не падабаецца каталік Янка Купала праваслаўнаму артадоксу ад літаратуры, не падабаецца, і ўсё тут. І яму — як, дарэчы, і савецкім літаратуразнаўцам — вельмі важна падкрэсьліць атэізм Янкі Купалы. А таму і нядзіўна, чаго толькі ён ні знаходзіць у творчасьці паэта: “Не што іншае як апантанасць ідэяй пераўладкавання свету ўвасабляецца таксама ў вершы «Цару неба й зямлі», прычым якраз супярэчнасцямі гэтай ідэі абумоўлены папрок Богу”. Яно дык, можа, і нядрэнна, што Чарота бачыць паэта ў вобразе такога магутнага Дэміюрга, але ўсё значна прасьцей: “Вярні нам Бацькаўшчыну нашу, Божа, // калі Ты цар і неба, і зямлі”.

Неаднойчы прыходзілася сутыкацца з такою зьявай, як няўважлівае прачытаньне літаратуразнаўцамі твораў Янкі Купалы. Не зьяўляецца выключэньнем і І.Чарота, які таксама не зьвярнуў увагі на ўстойлівую і абарончую трактоўку Янкам Купалам вобразу самога Ісуса Хрыста. Для сьцьверджаньня сваёй пазыцыі паэт выкарыстоўвае адпаведную сымболіку крыжа. Сустракаецца яна ў многіх вершах паэта: «Крыжы», «Сядзь тут пад крыжам», а чаго варты для зразуменьня яго сьветапогляду адзін толькі радок: “Пад крыжам бацькавым сканаць” («Прыстаў я жыць»), альбо:

Гэтыя радкі паэт, напэўна, адрасаваў бы крытыку ХХІ стагодзьдзя Івану Чароту, якому не было калі пачытаць клясыка і генія беларускай літаратуры Янку Купалу, а што ўжо гаварыць пра астатніх…

Дарэчы, пра астатніх!.. З такой жа нехрысьціянскай непрымірымасьцю ставіцца І.Чарота і да іншых вядомых паэтаў. Вось як ён прачытаў верш Цёткі «Скрыпка»: “Паэтка бярэцца не больш не менш усталёўваць нейкі “новы алтар”, а “пры алтары тым” — “галасіць”, “склікаць”, “суседзяў весяліць”… Усё гэта, на ўспрыманне хрысціяніна, проста блюзнерства, кашчунства”. Нішто так ня ўражвае, як гэтая цытата доктара філялягічных навукаў і ператлумача паэтычных твораў. Але І.Чарота выступае ня толькі як літаратурны крытык, але як і судзьдзя. Голас судзьдзі набірае імпэт і моц, калі ён згадвае пра багаборчыя матывы і богаадступніцтва (прыводзім тэкст цалкам, каб не было прэтэнзій у няправільным яго зразуменьні):

Дык вось хто ўва ўсім вінаваты: Кастусь Каліноўскі і нават Казімер Сваяк.
 

Ад такіх заяваў, высноваў робіцца няёмка, быццам прысутнічаеш пры ўкрыжаваньні. Рэч ня ў тым, што чуецца голас Вялікага Інквізытара паводле М.Бярдзяева, і ня ў тым, што праваслаўны мараліст далёка не хрысьціянскімі меркамі судзіць і абвінавачвае гонар нацыянальнай літаратуры, — няёмка ад таго, што такія чароты імкнуцца перапісаць гісторыю беларускай літаратуры на свой праваслаўна-расейскі капыл. І ў такой гісторыі калі й будзе месца В.Дуніну-Марцінкевічу, К.Каліноўскаму, Ф.Багушэвічу, Я.Купалу, Цётцы, К.Сваяку, дык тое, якое рыхтуе ім І.Чарота, — незайздроснае месца.

Але чытаем далей:

Няўжо беларусам-праваслаўным больш і ганарыцца няма кім, як толькі Апанасам Філіповічам? Крыўдна за беларускую хрысьціянскую паэзію паводле І.Чароты. Крыўдна ад таго, што пранёсься над ёю падзел на прымальную і непрымальную (угодную і няўгодную), а літаратура, дарэчы, як і гісторыя Беларусі, робіцца зьявай дзяржаўна-канфэсійнай прыналежнасьці.

Бо ўсё ён сказаў, як з-пад Пінску зімою
Дайшоў да Масквы, да сівога Крамля:
“О цар, мы — браты, я прыйшоў за табою —
Кліча цябе Беларусі зямля!”

Алег Лойка
«Балада пра Філіповіча»

Але, “каб не быць галаслоўнымі, звернемся да канкрэтных аўтараў і канкрэтна ўзятых твораў, якія прыцягваюць да сябе ўвагу адпаведнымі назвамі” і, дадамо, ня толькі назвамі, але і сваім зьместам.

У разьдзеле «З вуснай народнай творчасці» і «Богагласнікаў» пададзеныя ў асноўным калядныя і вялікодныя тэмы. Народ сьпяваў і сьпявае бяз розьніцы веравызнаньняў такія песьні, як «Неба і Зямля», «Нова радасьць стала», «Вялік Сьвяты Дзень» («Хрыстос Уваскрос») і інш. Шэраг песьняў прысьвечаныя Багародзіцы і, у прыватнасьці, пэўнаму культу яе, а менавіта: Жыровіцкай, Холмскай, Лясьнянскай, Пухлаўскай (рэч зразумелая, усё праваслаўным). Між тым, а. Леў Гарошка налічваў больш чым 50 вядомых культаў Багародзіцы на этнічнай тэрыторыі Беларусі. І кожнай зь іх былі прысьвечаныя свае песьні-гімны. Многія зь іх не захаваліся, але некаторыя народныя творы, у тым ліку найбольш папулярныя — да Маці Божай Будслаўскай, Вастрабрамскай, Бялыніцкай, Менскай — няцяжка адшукаць. Але і тут складальнік абмяжоўваецца выбраным паводле ўласнага густу: прыводзіць адзін твор «Да Жыровіцкай іконы Багародзіцы», адзін «Гімн да Пухлаўскай іконы Божай Маці», два творы, якія прысьвечаныя Холмскай Багародзіцы («Пречистая Дево, Мати Руськаго краю», «Пречистая Дево, Мати Холмския Руси»), два — Лясьнянскай Багародзіцы («Спевайте, люди, кто жие на свете…», «Чудотворной иконе Божией Матери Леснянской»). Цяжка сказаць, чым выкліканая такая пільная ўвага менавіта да гэтых абразоў. Здаецца, ні адзін, ні другі культ Багародзіцы не каранаваныя на “Ўладарку Беларускага народу”, дый творы, якія падае Чарота, не на мове беларускай. Дарэчы, зьвернемся да тэкстаў і прывядзём колькі цытатаў: “Когда нашу Русь Святую громил страшный враг…” — вось так, паводле І.Чароты, сьпяваў просты беларускі народ у гонар Холмскай Багародзіцы недзе пад Менскам і Полацкам. А вось як сьпявалі беларусы ў Бельскім павеце: “В Лесной нам её объявила, о Марие! Руський народ полюбила, аллилуя!”. І гэта ўсё чытач павінен успрымаць як узоры беларускай хрысьціянскай паэзіі. А вось народнай псальмы «Матачка Божая» (мэлёдыя а. Фабіяна Абрантовіча) у кнізе, укладзенай у выдавецтве «Ўраджай», вы ня знойдзеце:

Ці не таму і не крануў, што няма ў ім “рускага начала”, а ёсьць толькі агульначалавечае… А яшчэ ў гэтым ёсьць сапраўдная народная паэзія; а яшчэ гэтую песьню спяваюць, у большасьці, беларусы каталікі і ўніяты — а таму, відаць, і няма яе ў чаротаўскай анталёгіі.
 

Цікавы разьдзел у анталёгіі пад назовам «Псалтыр» у вершаваных перакладах”. Не зусім зразумела, пра якія пераклады ідзе гутарка? Можа, пра «Псалтыр» у вершаваных пераказах, варыяцыях, інтэрпрэтацыях? Калі б было так, то не было б патрэбы ў вельмі спрэчным жанравым удакладненьні, кшталту “перастварыў”, “пераклаў” (калі гутарка пра творы Язэпа Германовіча, то ён рабіў вершаваныя пераказы, а не пераклады), “перасьпяваў”. Дарэчы, тэму гэтую мог пашырыць Янка Золак, у яго ёсьць цудоўныя інтэрпрэтацыі псальмаў «Песьні Ўзыходжаньня». Калі чытаеш анталёгію далей, узьнікае пытаньне: ці ўкладальнік сам не разумее, што такое Псальмы, ці тут нейкая недарэчная тэхнічная памылка? Цяжка зразумець, як у разьдзел «Псалтыр» (пра што сьведчыць надпіс на кожнай старонцы) трапілі «Пахвала Эўфрасіньні Полацкай» Кірылы Тураўскага, альбо ананімны твор «Нагробак отцу Афанасию Филиповичу…», альбо «Пролог о Преподобной матери Ефросинии» Сімяона Полацкага, альбо твор з «Загараўскага зборніка» ананімнага аўтара? Тое, што яны трапілі ў «Псалтыр», — гэта яшчэ палова бяды, але давайце прыслухаемся да таго, што гавораць аўтары «Псалтыра» у чаротаўскай «Анталогіі хрысціянскай паэзіі»:

Альбо:

Вось такі «Псалтыр» выходзіць у Чароты. І дарэмна нехта думаў, што «Псалтыр» напісаў юдэйскі цар Давід задоўга да таго, як зьявіліся “праклятыя ўніяты” і “Восточныя Церковъ”. Увогуле, паводле чаротаўскай анталогіі выходзіць, што Давід у “вершаваным перакладзе Сімяона Полацкага” ўжо ставіў пытаньні наконт “Российских стран украшения…” і аб “земле белороссийскай”. А яшчэ згадваецца бедны Янка Купала з сваімі спробамі “На біблійныя матывы (З псалму 78)” у прачытаньні І.Чароты: “Прачытаўшы яго, цяжка пазбавіцца ад недаўмення...” І калі гэта не тэхнічная памылка (будзем лічыць, што нашкодзілі ўніяты), то цяжка сказаць, колькі попелу трэба высыпаць на галаву ўкладальніку за такія выкрунтасы ў дачыненьні да «Псалтыра», каб Давід мог дараваць такі кантэкст. Другая справа, калі ўкладальнік меў на ўвазе псальму як жанр рэлігійнай лірыкі, тады трэба было так і назваць разьдзел — «“Псалтыр” і псальмы», што давала б магчымасьці шырокай інтэрпрэтацыі і твору, і жанру.
 

Размытыя крытэры хрысьціянскай паэзіі з прадмовы аўтара адэкватна расплываюцца ў тэкстах паводле канфэсійнай праблематыкі. Прадмовы магло б і зусім ня быць. Зь вялікім сумам прыходзіцца адцеміць таксама, што хрысьціянская паэзія ў анталёгіі разбаўленая біблійна-рэлігійным ды канфэсійна-праваслаўным вінэгрэтам і каля-паэтычнай матывацыяй вакол яго. Інакш чым можна растлумачыць наяўнасьць шматлікіх твораў у анталёгіі, якія нічога супольнага ня маюць з хрысьціянскай паэзіяй і ўвогуле з хрысьціянскім ідэалам: «Св. Афанасій Брэсцкі (Філіповіч)», «Нагробок отцу Афанасию Филиповичу, игумену берестескому, в року 1648 зешлому», «О лжепастырёх» (ананімны аўтар). У гэтых творах, з чым можна пагадзіцца, ёсьць канфэсійныя праблемы, якія перададзеныя ў вершаванай форме, а паэзія, і тым больш хрысьціянская, — гэта, пэўна, штосьці большае, чым усхваляць дзеяслоўнай рыфмай “пракляцьце уніі”. Дарэчы, канфэсійныя праблемы (праблемы РПЦ альбо Праваслаўя) дамінуюць у многіх вершах, і ў большасьці гэтых вершаў нічога няма супольнага з хрысьціянскай паэзіяй, да прыкладу:

Справа, зразумела, не ў Філіповічу. Не хацелася б кранаць гэтую тэму, але сёньня, відавочна, вельмі хочацца некаму весьці канфэсійную гутарку а-ля Філіповіч і на ўзроўні Чароты. Толькі не стасуецца гэта ўсё з сапраўдным хрысьціянствам, зь яго любоўю да бліжняга, зь яго даравальнасьцю і міралюбствам. Не стасуецца гэта і з сапраўдным мастацтвам.

Нічога ня мае супольнага з хрысьціянскай паэзіяй эпіграф: “Каталіцызм дапамагае апалячваць беларусаў”. Пра гэта звычайна пішуць гісторыкі альбо палітыкі, але не паэты. Калі ж аўтар убачыў аб’ект паэзіі (яго права — выбіраць аб’ект) у тым, што “Але ў касцёл прыйшоўшы памаліцца, // Я, проша пана, мушу быць паляк”, дык ён, у першую чаргу, павінен быць аб’ектыўным: кім ён мусіць быць тады ў праваслаўнай царкве — не чуваць нешта там беларускае мовы і беларускага духу, як і не відаць падтрымкі гэтай царквой беларускасьці, але гэты факт ня стаў чамусьці аб’ектам “паэзіі”. Увогуле, прычым тут паэзія?

У літаратурныя анталёгіі трапляюць звычайна самыя лепшыя творы, якія прайшлі выпрабаваньне часам і апрабацыю крытыкай. А тут цяжка зразумець, якімі крытэрамі альбо выгадамі кіраваўся складальнік, калі ў анталёгіі хрысьціянскай паэзіі надрукаваў графаманскія вершаваныя практыкаваньні Міхаіла Шэлехава «Малітва» (відаць, паводле назвы). Тое самае можна сказаць і пра вершыкі Анатоля Кудласевіча «Паэт спяваў, а людзі ў крамы йшлі», «Мроя Кіцежа».
 

З другога боку, некаторыя цудоўныя мастацкія тэксты прыцягваюцца ў анталёгію “за вушы”, бо хрысьціянская аргумэнтацыя ў іх або адсутнічае, або матывуецца толькі вонкавым фонам: Кандрат Лейка «Апошнія хвіліны», Максім Багдановіч «Перапісчык», Янка Сіпакоў «…Іду звычайнаю сцяжынай», Уладзімер Мархель «І іду між ацішэлых дрэў», Васіль Жуковіч «Кніга», Надзея Артымовіч «Ікона» (і тут, відаць, “паводле назвы”, бо для паэткі “Бельск — ікона, малітва, сон, жыццё”, а не ікона Дэісуса, Багародзіцы, Апанаса Філіповіча), Анатоля Сыса «Маналог Апанаса Філіповіча»… (Складваецца ўражаньне, што рыхтавалася ня столькі анталёгія хрысьціянскай паэзіі, колькі анталёгія твораў, якія прысьвечаныя Філіповічу!)

Пакуючы зьмест, каб анталёгія выглядала паважна, складальнік выкарыстаў многія творы з сумнеўнай паэзіяй — інакш, дзе паэзія падмяняецца апісаньнем біблійна-хрысьціянскіх матываў, і ня больш. Хутчэй за ўсё, такія творы пісаліся для дзяцей альбо мелі іншае прызначэньне і не зь віны аўтараў трапілі ў чаротаўскую анталёгію хрысьціянскай паэзіі, без прэтэнзіі на такую ролю: Віктар Швед «Хадзіла па сяле звязда», Васіль Зуёнак «…Хадзіла вярба»… Шмат, дарэчы, у кнізе розных “хаджэньняў” то сьцяжынкамі, то між дрэў, то вярба… як нейкі зборны вобраз блуканьняў на шляху да хрысьціянскай паэзіі і аўтараў, і ўкладальніка.

Ня лепшая падборка вершаў Алега Бембеля (Зьніча). І яна быццам сабраная не дзеля сапраўдных каштоўнасьцяў паэзіі, а дзеля таго, каб падкрэсьліць:

Так і хочацца крыкнуць наўздагон Бембелю “Жыве Беларусь!”, але згадваецца бедны Янка Купала ў прачытаньні І.Чароты: “Усяленская радасць з нагоды Уваскрасення заменена змагарска-правадырскімі заклікамі…” Зьніч пісаў свой верш з нагоды Сьвята Тройцы, але, паводле Чароты, аднаму можна, другому — не. А калі прыбегнуць да мэтаду чаротаўскага прачытаньня паэтычных твораў, так і хочацца запярэчыць паэту: чаму Сьвятая Імпэратрыца, а не, скажам, Багародзіца? Ці ўсё ж такі Бембель меў на ўвазе імпэратрыцу?.. Але, балазе, ведаем мы гэтых імпэратрыц. І калі так, Багародзіца можа толькі пакрыўдаваць за такое цынічнае блюзьнерства. Бо прыгадваецца расейская “папса”: “Гуляй, шальная імпэратрыца…”.
 

Анталёгію беларускай хрысьціянскай паэзіі варта было б выдаць толькі дзеля таго, каб у ёй можна было б надрукаваць верш Зьніча «Хрыстос і Айчына»:

Альбо «Гімн Уваскрасеньню»:

Вось дзе яны — узоры сапраўднай хрысьціянскай паэзіі! І якія ўзоры! Бачыць сваю Айчыну ў Хрысьце і праз Хрыста… Бачыць асобу ў сьцьверджаньні гэтых высокіх ідэалаў… Хіба ж гэта не крытэры хрысьціянскай паэзіі?! Але такіх твораў у анталёгіі акурат і няма.

Ня я пяю — народ Божы.

Уладзіслаў Сыракомля

Тым ня менш (калі хтосьці ўсё ж такі захоча даведацца, што такое сапраўдная хрысьціянская паэзія, паводле гэтай анталёгіі), трэба аддаць належнае, — ёсьць узоры і ў анталёгіі, якія адпавядаюць высокім крытэрам. Да такіх твораў можна аднесьці «Дай, добры Божа, зару і сонца бачыць» (Язэп Германовіч), «Хрыстос Васкрос» (Янка Купала), «Цемень» (Максім Багдановіч), падборку вершаў Натальлі Арсеньневай, а таксама творы Янкі Золака, Ларысы Геніюш, Майсея Сяднёва, Міхася Кавыля, Валянціна Лукшы, Рыгора Барадуліна, Сяргея Законьнікава, Марыі Баравік, Таісы Бондар, Галіны Каржанеўскай, Яўгеніі Мальчэўскай, Алеся Сьпіцына.

Ёсьць і іншыя творы, вартыя анталёгіі хрысьціянскай паэзіі, але яны засталіся па-за ўвагаю ўкладальніка. Лічым сваім абавязкам згадаць толькі некаторыя моманты.

Найперш, анталёгіі моцна не стае духоўнай паэзіі XVI—XVIII стагодзьдзяў, таго самага хрэстаматыйнага ўніяцкага гімну «О, мой Божа! Веру табе!», зь якога пачыналася знакамітая «Беларуская хрэстаматыя» Эпімах-Шыпілы і факт распаўсюджанасьці якога адлюстраваны ў «Вечарніцах» Дуніна-Марцінкевіча. Да гэтага ж гімну А.Рагоўскі напісаў музыку, і ён выконваўся ў многіх каталіцкіх храмах.

Усю адказнасьць за хрысьціянскую паэзію ХІХ стагодзьдзя ўкладальнік узваліў на Францішка Багушэвіча. Кепска, што ўкладальнік не зьвярнуўся да такіх дасьледнікаў, як Генадзь Кісялёў, Кастусь Цьвірка, Адам Мальдзіс, Уладзімер Мархель, дзякуючы якім была адкрытая беларуская літаратура, а ў больш шырокім сэнсе — беларуская культура ХІХ стагодзьдзя. Калі б зьвярнуўся да іх, дык не пераблытаў бы Янкі Лучыны з Уладзіславам Сыракомлем. А яшчэ, магчыма, палічыў бы патрэбным уключыць у анталёгію цікавы твор Арцёма Вярыгі-Дарэўскага «Гімн да іконы цудатворнай Багародзіцы Бялыніцкай над Дняпром» ці верш Зафіі Манькоўскай «Беларуская малітва»:

Можна падыскутаваць наконт паэтычнае тэхнікі, але ўва ўсякім разе, твор гэты ня горшы за многія вершы, прапанаваныя ў анталёгіі. А калі яшчэ згадаць, што гэта адзін зь першых беларускіх паэтычных твораў у жанры малітвы (як вядома, жанр стаў пазьней вельмі папулярным і распаўсюджаным у беларускай лірыцы — можна сабраць цэлую анталёгію вершаў (гімнаў-малітваў), дык публікацыя яго ў анталёгіі была б апраўданай і патрэбнай.

Нельга не згадаць у гэтым кантэксьце Вікенція Дуніна-Марцінкевіча:

А яшчэ ёсьць у Дуніна-Марцінкевіча цудоўны твор «Дзіця і маці» — чым не хрысьціянская паэзія?

Думаю, што вельмі патрэбным будзе знаёмства літаратара-ўкладальніка яшчэ з адным паэтам, публіцыстам, празаікам, творчасьць якога не зьяўляецца закрытаю тэмай ані ў школах, ані на філялягічных факультэтах. Напачатку прывядзём яго цытату, якая, здаецца, арганічна ўпісваецца ў кантэкст нашай гутаркі: “Высакародная мэта — праўдзівая, а што праўдзівае, тое прыгожае ў мастацкім сэнсе, гэта значыць, можа быць прадметам мастацтва. Так разумеючы задачы мастацтва, мы ні ў якім разе не падпарадкуем яго маральнасьці, бо маральнасьць у звычайным яе значэньні абапіраецца, як вядома, на пачуцьці і звычаі, якія самі маюць патрэбу ў падначаленьні розуму… Мастацтва павінна кіравацца праўдай, змагацца за справу вечна жывой праўды, бо ў процілеглым выпадку, як зьява бяз мэты ці з часовай мэтай, яно зробіцца абыякавым для грамадзтва”. Гэтыя прароцкія словы належаць Вінцэнту Каратынскаму. І наконт крытэраў эстэтычнага і “вечна жывой праўды” адказ трэба шукаць у творах, можа быць, аднаго з найбольшых беларускіх хрысьціянскіх паэтаў, якога І.Чарота ня ведае, а таму і ня згадвае ў анталёгіі. Прывядзём некалькі прыкладаў, у якіх найбольш важныя прынцыпы хрысьціянскай маралі “палюбі Бога свайго” і “палюбі бліжняга свайго” (чым не крытэр для вызначэньня хрысьціянскай паэзіі) аўтар вельмі ўдала ўводзіць у кантэкст мастацтва:

Альбо:

Здаецца, да гэтых тэкстаў не патрэбныя камэнтары. Застаецца толькі параіць І.Чароту пачытаць В.Каратынскага, каб лепш зразумець, што ўяўляе сабой беларуская хрысьціянская паэзія. А таксама Ўладзіслава Сыракомлю.

А яшчэ ў Сыракомлі ёсьць напісанае па-беларуску:

Калі друкуецца творчасьць Апанаса Філіповіча, мо трэба даваць месца й Сыракомлю?!
 

Калі ж ізноў сур’ёзна, дык у анталёгію варта было ўключыць і Янку Лучыну, і Каруся Каганца, чые вершы друкаваліся ў «Хрысьціянскай думцы» (1993, №2). Але для заснавальніка беларускай духоўнай паэзіі Каганца не знайшлося месца ў чаротаўскай анталёгіі.

Што да ХХ стагодзьдзя, дык абмяжуемся заўвагай, што перад укладальнікам была магчымасьць якаснага адбору твораў хрысьціянскай тэматыкі, балазе такіх твораў у параўнаньні з папярэднімі пэрыядамі значна больш.

А як ён уклаў безумоўна патрэбную кнігу — хай гэта будзе на яго сумленьні.