Аляксандар Батура
Ці ёсьць у Беларусі нацыянальныя інтарэсы?

---

Што добра для Злучаных Штатаў, тое добра і для «Generаl Motors». І наадварот.

Чарльз Э. Вільсан

У нас няма вечных хаўрусьнікаў, няма ў нас і вечных ворагаў. Толькі нашы інтарэсы вечныя, і гэта наш абавязак - выконваць гэтыя інтарэсы.

Лорд Палмэрсан

1

Увядзём для далейшага аналізу паняцьці нацыі, дзяржавы, грамадзтва і ўраду. Нацыю мы разумеем як пэўную супольнасьць людзей, якія валодаюць супольным культурным (і, магчыма, этнічным) паходжаньнем і пражываюць на акрэсьленай тэрыторыі. Нацыя павінна ўсьведамляць сваю, адрозную ад іншых, ідэнтычнасьць. Хоць вызначыць асобную нацыю надзвычай складана, звычайна для гэтага выкарыстоўваюць шэраг маркераў - мова, тэрыторыя, супольная гісторыя і традыцыі, рэлігія.

Дзяржава - гэта незалежны суб'ект міжнароднага права, які мае сувэрэнітэт над пэўнай тэрыторыяй і выконвае шэраг асноўных, аднолькавых для ўсіх дзяржаваў функцый, напрыклад такіх, як падтрымка грамадзкага парадку і абарона ад вонкавых ворагаў.

Інстытуты дзяржавы ня тоесныя з органамі ўраду, першыя трэба разумець шырэй. Урад прыходзіць і сыходзіць, а дзяржава застаецца. У лібэральных дэмакратыях зьмена ўраду не вядзе да якасных зьменаў у інстытутах дзяржавы, дзяржаўная адміністрацыя, бюракратычныя кадры, ніжэйшыя за міністра ці ягонага намесьніка, застаюцца нязьменнымі. У аўтарытарных жа дзяржавах адрозьненьне паміж дзяржаўнымі і ўрадавымі інстытутамі нярэдка зьнікае і зьмены ўраду могуць прыводзіць да поўных зьменаў у дзяржаўных інстытутах.

Грамадзтва можна вызначыць як сацыяльную супольнасьць, якая, у сваю чаргу, складаецца з шэрагу меншых супольнасьцяў. Грамадзтва працягваецца з пакаленьня ў пакаленьне і вызначаецца пэўнымі каштоўнасьцямі, мэтамі, мэтадамі сацыялізацыі і паводзінаў, што падзяляюцца ягонымі чальцамі. Менавіта грамадзтва ў лібэральных дэмакратыях артыкулюе свае патрэбы праз палітычныя партыі, абмяркоўвае надзённыя праблемы і, зноў жа праз партыі, вызначае ўрад.

Нягледзячы на ўсе спробы вызначыць паняцьце нацыянальных інтарэсаў, да гэтага часу не існуе іх агульнапрынятага азначэньня ані сярод палітыкаў-практыкаў, ані сярод навукоўцаў-тэарэтыкаў. Няма нічога дзіўнага, што кожны палітык мае сваё азначэньне «нацыянальных інтарэсаў», - зрэшты, разуменьне такіх палітычных паняцьцяў, як дэмакратыя, свабода, незалежнасьць, таксама вагаецца ў залежнасьці ад ідэалягічных поглядаў, геаграфічнага становішча, часу і суб'ектыўных поглядаў палітычных дзеячоў, якія ўжываюць іх. Так, як некалі трапна заўважыў вядомы палітычны тэарэтык Робэрт Даль, паняцьцем дэмакратыі цяпер настолькі злоўжываюць, што яно можа пазначаць што заўгодна.

Значна большая праблема паўстае з ужываньнем тэрміну нацыянальных інтарэсаў у палітычным аналізе, бо тут не існуе згоды нават у акадэмічнай супольнасьці. Рэймон Арон, напрыклад, адмaўляецца ад спробаў рацыянальнага вызначэньня «нацыянальнага інтэрасу» і ўвогуле прызнаe гэтае паняцьце невызначальным ці незразумелым². Фрэд Грын падзяляў скептыцызм Арона і лічыў, што нацыянальныя інтарэсы ёсьць ня што іншае, як калекцыя прыватных інтарэсаў, якія прыкрываюцца нацыянальнай шырмай дзеля здабыцьця сабе большай легітымнасьці³. Як відаць, дзеля таго каб больш-менш сур'ёзна разважаць наконт нацыянальных інтарэсаў, трэба знайсьці індыкатары, якія б іх «вымяралі». Інакш кажучы, калі аб'ектыўны нацыянальны інтэрас існуе, павінны існаваць пэўныя індыкатары, што фіксуюць яго незалежнае існаваньне i адрозьненьне ад інтарэсаў розных палітычных і эканамічных груповак, калі тыя дзеюць ад імя нацыянальнага інтэрасу.

2

Існуюць два фундамэнтальна розныя падыходы да аналізу нацыянальных інтарэсаў - іх можна ўмоўна назваць аб'ектывісцкім і суб'ектывісцкім⁴. Aб'ектывісты сьцьвярджаюць, што існуюць пэрманэнтныя, нязьменныя інтарэсы, якія могуць быць аб'ектыўна вызначаныя ці, прынамсі, якія можна дасьледаваць з дапамогай пэўных аб'ектыўна вызначаных індыкатараў ці крытэраў⁵. Прыкладам такіх інтарэсаў могуць быць «клясычныя» нацыянальныя (эканамічныя і стратэгічныя) інтарэсы Злучаных Штатаў у Пэрсыдзкай затоцы. Амэрыка разглядае гэты рэгіён як зону сваіх нацыянальных інтарэсаў і для ўтрыманьня кантролю над ім гатова ісьці на любыя захады. Дасьледчык Джозэф Фрaнкель называе такія інтарэсы «пэрманэнтнымі» - яны неабходныя для нацыянальнай жыцьцядзейнасьці і дзеля дасягненьня шэрагу важных нацыянальных мэтаў⁶.

Прыхільнікі суб'ектыўнага разуменьня «нацыянальных інтарэсаў» у сваім аналізе апэлююць да каштоўнасьцяў. Нацыянальныя інтарэсы ёсьць ня што іншае, як шэраг суб'ектыўных патрэбаў грамадзтва. Гэтыя інтарэсы «зараджаныя» каштоўнасьцямі асноўных палітычных актораў. Hемагчыма падабраць неабходныя індыкатары для іх аб'ектыўнага аналізу - нацыянальныя інтарэсы ёсьць ня чым іншым, як адлюстраваньнем нацыянальнaй ідэнтычнасьці, характару і агульных нацыянальных патрэбаў. Трэба вывучаць асаблівасьці нацыянальнай ідэнтычнасьці, агульныя патрэбы грамадзтва, каб зразумець нацыянальныя інтарэсы.

Перакананьні, каштоўнасьці, нормы дзяржавы (дзяржаўнaя ідэнтычнасьць) уплываюць на нацыянальныя інтарэсы⁷. Прыкладам брытанскай дзяржаўнай ідэнтычнасьці (вонкавы імідж) будуць традыцыі, манархія, найлепшая ў сьвеце бюракратыя, моцныя партыі і рацыяналізм у палітыцы. Кожнай дзяржаве ўласьцівы свой стыль замежнай палітыкі, які адрозьнівае яе ад астатніх. Амэрыканскі прагматызм, культура спаборніцтва і эканамічнай экспансіі вядуць да актыўнай, агрэсіўнай амэрыканскай палітыкі. Нямецкі парадак і рацыяналізм («падкарэктаваны» пасьля паразы ў апошняй вайне) мае таксама такі ж адрозны «нямецкі» стыль. Згодна з гэтай лёгікай, дзяржаўная ідэнтычнасьць у стане вызначаць дзяржаўныя інтарэсы.

Гэтаксама каштоўнасьці, што існуюць у грамадзтве, могуць вызначыць, якія спосабы дасягненьня нацыянальных інтарэсаў будуць інтэрпрэтаваныя як справядлівыя⁸. Іншымі словамі, пэўныя нормы і практыкі, якія ўтвараюць ідэнтычнасьць, вызначаюць, якія стратэгіі зьяўляюцца найбольш легітымнымі і найбольш прыдатнымі ў пэўных сытуацыях. Пры гэтым разуменьне легітымных стратэгіяў замежнай палітыкі нават заходнімі ўрадамі можа быць абсалютна супрацьлеглым. У якасьці найбольш імавернага кандыдата на пасаду асноўнай «каштоўнасьці», супольнай патрэбы, супольнага інтэрасу значнай часткі, калі ня большасьці, беларусаў, што ўплывае на нацыянальныя інтарэсы Беларусі, як ні шкада, просіцца патэрналізм. Патэрналізм далёка не абмяжоўваецца дзяржаўнымі каналамі, зьверху-ўніз, дзяржава-грамадзяне. Патэрналізм, як той рак, імкнецца пранікнуць у кожную шчыліну, у кожны закуток беларускага грамадзтва. Ён песьціцца зьверху, але ж ён ветліва прымаецца і зьнізу. Патэрналізм - гэта ня толькі загады калгасам з самага верху, колькі сеяць, «сэлектарныя прамовы», «турботы» дзяржавы, каб хаця грамадзяне жылі лепей. Мне здаецца, усё намнога горш. Патэрналізм - гэта калі ў XXI стагодзьдзі калгасы ўспрымаюцца як нармальная зьява; калі студэнты вязуць ад бацькоў сала ў горад, замест таго каб падпрацоўваць афіцыянтамі ў рэстарацыях; калі выпускнікі эканамічнага ўнівэрсытэту з радасьцю ідуць працаваць у Камітэт фінансавых расьсьледаваньняў (мама «ўладкавала»), а не ў прыватную фірму (гэта менш стабільна і ня так прэстыжна); калі асьвятленьне ў пад'езьдзе ўключаецца і выключаецца недзе ў цэнтры, замест таго каб кожны з жыхароў дому вызначаў, калі яму ўключаць і выключаць яго... А самае галоўнае - калі ні ў кога такі парадак рэчаў не выклікае зьдзіўленьня. Каб пачаць сваю справу, трэба прайсьці сто інстанцыяў, і, замест таго каб стаць мэнэджэрам ці прыватным доктарам, моладзь хутчэй выбера пасаду інспэктара пажарнай бясьпекі або рэгістратара рыбакоў. Чытач можа не пагадзіцца і справядліва заўважыць, што патэрналізм навязваецца зьверху, - але зьверху няма нічога з таго, чаго б не было зьнізу. Як нехта зь вялікіх казаў, «я ненавіджу толькі тое, што ёсьць часткай мяне самога. Тое, чаго я не падзяляю, рэч мне нецікавая».

Дзякуючы патэрналізму нацыянальным інтэрасам Беларусі робіцца забесьпячэньне краіны ненармальна таннымі газам і нафтай, якія так міла прапануюцца Расеяй і якія пасьля беларуская дзяржава, як клапатлівая маці, дзеліць паміж беларусамі. Такім чынам, патэрналізм выступае вельмі моцным кандыдатам на пасаду супольнага інтэрасу беларусаў - цэмэнтам, які змацоўвае паўсталую нацыю, фактарам, празь які трэба разглядаць нацыянальныя інтарэсы. Пакуль ён ня зжыты, не спрацоўваюць сэмінары, гранты, «выбірайкі» і пра дэмакратычныя альтэрнатывы нават размовы быць ня можа. Хоць патэрналізм - гэта дарога ў нікуды, ёсьць падставы сьцьвярджаць, што ў Беларусі ўжо цяпер зь ім пачынае канфліктаваць самы сапраўдны спажывецкі матэрыялізм.

Нацыянальны інтэрас можна зьвязваць з патэрналізмам, а можна і з стварэньнем вобразу ворагаў. Дэвід Кемпбэл лічыць, што дзяржава апраўдвае сваё існаваньне толькі праз рэпрадукцыю стану небясьпекі, які фармуе яе rаison d'etre. Нацыянальныя інтарэсы будуць артыкулявацца, каб стварыць уражаньне існаваньня гэтага стану небясьпекі. З гэтай мэтай дзяржава зьвяртаецца да шэрагу мэтафар (напрыклад, квазірэлігійнай дыхатаміі дабра і зла ў духу Джорджа Дабл'ю Буша), каб умацаваць мяжу паміж «намі» (амэрыканцамі, Вольным сьветам) і «імі» (тэрарыстамі). Такі падзел на «нас» і «іх» удала служыць мабілізацыі патрыятызму і ляяльнасьці падданых, для павароту ўвагі грамадзтва ад праблемаў, якія дзяржава ня хоча ці ня ў стане вырашыць, да тых, якія яна можа вырашыць. Такім чынам, дзяржава і практыка «захаваньня бясьпекі» заснаваныя на гэткай дыхатаміі ідэнтычнасьці⁹. У Беларусі курс на пабудову моцнай дзяржавы таксама пастаянна легітымізуецца існаваньнем нейкіх ворагаў.

3

Hацыянальную ідэнтычнасьць можна падзяліць на ўнутраную і вонкавую.

«Унутраная» ідэнтычнасьць вызначае сукупнасьць частак-каштоўнасьцяў, якія складаюць падмурак нацыянальнай дзяржавы («мы», наша мова, культура, гісторыя і г. д.), і тое, якім чынам гэтая сукупнасьць праяўляецца ў ляяльнасьці да нацыянальнай дзяржавы. Пад «вонкавай» ідэнтычнасьцю маюцца на ўвазе адрозьненьні вобразаў адной нацыянальнай дзяржавы ад вобразаў іншых дзяржаваў («яны»)»¹⁰. Сьцьвярджаць, што групоўка людзей мае пэўную ідэнтычнасьць, - азначае, па сутнасьці, сьцьвярджаць, што гэтая групоўка падзяляе пэўныя ўласьцівасьці, а таксама тое, што гэтыя ўласьцівасьці неяк адрозьніваюць яе ад астатніх. Гэта вяртае нас да пытаньня, чым вызначаецца нацыя - мовай, тэрыторыяй, супольнай гісторыяй і традыцыямі, рэлігіяй? Беларуская мова, «нерасейскасьць» і эўрапейскасьць, культурная спадчына Вільні і Вялікага Княства Літоўскага ня здолелі дагэтуль ператварыць наш народ у нацыю. Магчыма, дранікі, трасянка, партызаны і МАЗы, якія сыходзяць з канвэеру пад музыку «Лепрыконсаў», зробяць гэта? Ну і дзіўнай будзе наша нацыя.

Толькі патрэбы, узьніклыя і прынятыя на нацыянальным узроўні нацыяй, у стане стварыць нацыянальнae адзінства. Дзяржава мае інтэрас у артыкуляцыі і задавальненьні такіх патрэбаў - яны неабходныя для існаваньня дзяржавы як асобнага і сувэрэннага суб'екта міжнароднага права (калі яна сувэрэнная дзяржава ў звычайным, агульнапрынятым сэнсе гэтага слова). Хто артыкулюе гэтыя патрэбы і інтарэсы? Асобныя групоўкі грамадзтва (інтэлігенцыя?) у стане падштурхнуць стварэньне гэтай ідэнтычнасьці, але бяз доступу да ўлады гэтых штуршкоў можа быць недастаткова. Як лічыць вядомы гісторык Брадэль, француская ідэнтычнасьць не паўстала спантанна з патрэбаў простых французаў, а стала творам чагосьці большага. Адзінства французаў (француская нацыя) было штучна створана тымі, хто быў у стане яго стварыць, - уладай, - бо гэта адпавядала яе інтарэсам. Француская мова была ня чым іншым, як мовай улады, якая вымусіла сваіх падданых адмовіцца ад лякальных моваў і дыялектаў і загаварыць на адной мове, адчуць ляяльнасьць да дзяржавы¹¹. Паняцьце патрыятызму, ці ляяльнасьці да сваёй дзяржавы, мае сваёй перадумовай канцэптуальную зьвязку паміж насельніцтвам і дзяржавай. Гэтая зьвязка павінна быць мацнейшая, чымся іншыя зьвязкі, такія, як рэлігія, этнічнасьць ці мясцовы рэгіяналізм. Пытаньне, ці можна традыцыйную беларускую «тутэйшасьць» лічыць сынонімам зьвязкі паміж насельніцтвам і дзяржавай, застаецца адкрытым.

Сьветапогляды нацыянальных элітаў таксама ўплываюць на нацыянальныя інтарэсы. Як піша Болдын, «нацыянальныя інтарэсы» будуюцца, ствараюцца з асабістых вобразаў, празь якія разумеецца сьвет, у прыватнасьці дзяржава і яе месца ў міжнароднай сыстэме»¹². У амэрыканскім выпадку «нацыянальныя інтарэсы» цяпер фармуюцца на аснове сьветапогляду Джорджа Буша (яшчэ тры гады таму ледзьве знаёмага з геаграфіяй), які можа назваць пакістанцаў у тэлеэтэры бруднай мянушкай «пакі». У беларускім выпадку нацыянальныя інтарэсы фармуюцца на аснове сьветапоглядаў бюракратычнай савецкай эліты і камсамольскага сярэдняга зьвяна. Здаецца, што «нацыянальныя інтарэсы», якія артыкулююцца беларускім кіраўніцтвам, грунтуюцца на рэтраспэктыўным, а інтарэсы дэмакратычнай грамадзкасьці - на больш пэрспэктыўным успрыманьні рэальнасьці (вольны рынак і далучэньне да ЭЗ, дарма што шанец, здаецца, ужо страцілі).

Вонкавaя нацыянальная ідэнтычнасьць дзяржавы (вобраз, імідж) адрозьніваe яe ад астатніх дзяржаваў. У адной зь нешматлікіх спробаў інтэграваць гіпотэзы наконт асаблівасьцяў палітычных і эканамічных зносінаў паміж нацыянальнымі дзяржавамі ў адзіную тэорыю вонкавай нацыянальнай ідэнтычнасьці Рычард Катам* і яго калегі прапанавалі клясыфікаваць дзяржавы на аснове трох індыкатараў: пагроза ці магчымасьці, параўнальныя здольнасьці, культурная дыстанцыя. Трохі пазьней іншы дасьледчык Рычард Херман** удакладніў гэтую тыпалёгію і прапанаваў «3×3×3» клясыфікацыю. Табліца Катама-Хермана прыведзена ніжэй.

Гэтая надзвычай істотная для нашага аналізу табліца адлюстроўвае нацыянальныя інтарэсы ў вайсковай, эканамічнай, палітычнай і культурнай галінах. Вобразы іншых краінаў вельмі шчыльна зьвязаныя з характарам замежнай палітыкі дзяржаваў, якія бачаць і ўспрымаюць краіны праз гэтыя вобразы. Пазытыўныя ці нэгатыўныя вобразы іншых краінаў адлюстроўваюць нацыянальныя інтарэсы. Калі зразумець, як дзяржавы бачаць самі сябе і іншыя дзяржавы, то можна будзе зразумець, як гэтыя дзяржавы, хутчэй за ўсё, будуць дзейнічаць у дачыненьні да іншых дзяржаваў¹³. Taк, у «добрай калёніі» можна шукаць нафту, ад «благой калёніі» можна дачакацца тэрарыстаў (амэрыканская «вось зла»), a з хаўрусьнікам магчыма разам пачаставацца кавай у Брусэлі. Паняцьці «вораг» і «хаўрусьнік» цесна зьвязаныя з ваеннымі магчымасьцямі (і ўспрыманьнем гэтых ваенных магчымасьцяў). «Імпэрыяліст» і «калёнія» азначаюць эканамічныя і культурныя зносіны.

Нашмат лягчэй вызначыць тыпалёгію нацыянальных вобразаў, чымся практычна давесьці, што нацыянальныя эліты на самай справе выкарыстоўваюць іх пры фармулёўцы нацыянальных інтарэсаў. На аснове аналізу прамоваў Аляксандра Лукашэнкі і чальцоў беларускага ўраду, іх інтэрвію і публікацыяў у СМІ за 1994-2003 г. можна скласьці тыпалёгію нацыянальных вобразаў (табл. 2). Пры іх дапамозе можна таксама прааналізаваць, як беларускія ўлады бачаць нацыянальныя інтарэсы Беларусі. Пазытыўныя вобразы сыгналізуюць пра пазытыўныя нацыянальныя інтарэсы (магчымасьці), нэгатыўныя - пра пагрозу нацыянальным інтарэсам.

Нягледзячы на ўстойліва «нэгатыўны» вобраз Польшчы ў рыторыцы беларускага кіраўніцтва, «ворагам» усё ж яна не паўстае. Найлепш характарызуе сучаснае стаўленьне да гэтай краіны катэгорыя «патэнцыйны вораг». Цікава, што Ўкраіну, якая найбліжэй стаіць сярод краінаў-суседак да Беларусі па палітычных паказьніках, цяжка аднесьці да пэўнай катэгорыі. Яе вобраз вагаецца паміж «дэгенэратам» і патэнцыйным «хаўрусьнікам». Нягледзячы на ў цэлым даволі аднолькавае стаўленьне да Беларусі з боку ЗША і ЭЗ, Эўропу цяжка аднесьці да катэгорыі «Імпэрыяліст». Напрыклад, да Нямеччыны нашы ўрадоўцы ставяцца даволі прыхільна. Аднак у залежнасьці ад вонкавапалітычнай каньюнктуры краіны ЭЗ могуць часова пераходзіць у катэгорыю «Імпэрыяліст».

Для ўстойлівага доўгатэрміновага разьвіцьця нацыянальнай дзяржавы ў грамадзтве і асабліва сярод нацыянальных эліт патрэбны пэўны кансэнсус што да нацыянальных інтарэсаў дзяржавы. Амэрыканскія эліты могуць спрачацца наконт неабходнасьці вайны ў Пэрсыдзкай затоцы, аднак сярод іх збольшага не ўзьнікае аніякіх сумненьняў наконт трывалых нацыянальных інтарэсаў Амэрыкі ў гэтым рэгіёне. У Расеі, нягледзячы на ідэалягічныя адрозьненьні, збольшага ўсе партыі, ад КПРФ да СПС, пагаджаюцца, што «блізкае замежжа» ёсьць зонай нацыянальных інтарэсаў Расеі. Польскія эліты лічаць, што нацыянальным інтарэсам Польшчы адпавядае незалежная і заможная Ўкраіна. Прывядзём для ілюстрацыі вобразы іншых краінаў з пункту гледжаньня беларускай дэмакратычнай грамадзкасьці (табл. 3). Па тым, якімі бачыш астатніх, можна даведацца, як бачыш сябе (згодна з тыпалёгіяй «нашы»- «іншыя») і свае нацыянальныя інтарэсы. Нацыянальныя вобразы (і нацыянальныя інтарэсы) беларускага кіраўніцтва і беларускай дэмакратычнай грамадзкасьці знаходзяцца на дыямэтральна супрацьлеглых полюсах, што ненармальна для будаваньня нацыянальнай дзяржавы.

Можна параўнаць «вобразы» беларускай дэмакратычнай грамадзкасьці. Тут усё наадварот. Краіны кшталту Польшчы і Чэхіі паўстаюць як Role-models (мадэль для ідэальнага разьвіцьця, магчымага для Беларусі ў будучыні). Няма дзіва, яны сёлета ўступаюць у Эўразьвяз. Расея ўступаць у Эўразьвяз «ня хоча», i як «імпэрыяліст» яна стабільна фігуравала да 2002-га. Пасьля гэты вобраз быў часткай апазыцыі перагледжаны і Расея пачaлa разглядацца як патэнцыйны «хаўрусьнік». Цяпер, пасьля парлямэнцкіх выбараў, яна зноў аказалася «імпэрыялістам».

На дадзены момант у Беларусі няма ясна выяўленай унутранай ідэнтычнасьці, але прысутнічае вонкавая адметная ідэнтычнасьць - вонкавая палітыка беларускіх уладаў кардынальна адрозьніваецца ад палітыкі ўсіх суседзяў Беларусі дый усіх эўрапейскіх краінаў увогуле. Таму можна казаць пра пэўную ступень вонкавай ідэнтычнасьці - прынамсі, на ўзроўні ўспрыманьня нацыянальнага вобразу Беларусі іншымі дзяржавамі. Перамогі Беларусі ў спорце - гэта няблага для нацыянальнага прэстыжу (нацыянальных інтарэсаў), але вобраз Беларусі як вылюдка, якім палохаюць «дзяцей» зь пераходнай эканомікай, - абавязковы элемэнт успрыманьня нашай краіны ўсходнеэўрапейцамі. Так, на мінулых выбарах у Чэхіі некаторыя правыя партыі засьцерагалі выбарцаў - калі ня хочаце, каб было так, як у Беларусі, галасуйце за нас...

Аднак у зьвязцы «ўнутраны-вонкавы» ўнутраная ідэнтычнасьць павінна адыгрываць вядучую ролю - без унутранай, добра артыкуляванай і зразумелай нацыянальнай і дзяржаўнай ідэнтычнасьці немагчыма фармуляваць нацыянальныя інтарэсы. На дадзены момант у Беларусі існуе некалькі праектаў нацыянальнай дзяржавы, якія змагаюцца за статус нацыянальнага, але ні пра адзін - ні пра праект Аляксандра Лукашэнкі, ні пра праект(ы) беларускай апазыцыі - нельга сказаць, што ён рэпрэзэнтуе нацыю, бо беларуская нацыя яшчэ толькі ў вялікіх пакутах фармуецца. Беларускай нацыі (у якой падданыя ператвараюцца ў грамадзян, грамадзянскія патрэбы выходзяць на нацыянальны ўзровень i патэрналізм нарэшце адмірае) пакуль не існуе.

Але, магчыма, нацыянальныя інтарэсы фармуюцца адначасова з нацыяй? Бадай, не. Калі існуюць аб'ектыўныя нацыянальныя інтарэсы, то дзе яны? Калі гэта інтарэсы, якія артыкулююцца беларускай апазыцыяй, то яны павінны падзяляцца большасьцю насельніцтва, чаго цяпер яўна няма. Калі гэта інтарэсы, што артыкулююцца афіцыйнымі ўладамі, то яны таксама павінны падзяляцца большасьцю насельніцтва, але ўва ўмовах поўнай аўтаноміі палітычнай улады ад грамадзтва і адсутнасьці дыялёгу гэтага таксама немагчыма сьцьвярджаць. Такім чынам, калі у Беларусі нацыя не паўстала, не існуе сапраўднай нацыянальнай ідэнтычнасьці, то ў Беларусі няма і нацыянальных інтарэсаў. Замест іх існуюць інтарэсы грамадзтва (ці пэўных грамадзкіх групаў), буйной прамысловасьці, дзяржавы і ўраду. Каб прааналізаваць іх, трэба зноў вярнуцца да «аб'ектывісцкага» падыходу, пра які гаворка ішла на пачатку артыкулу.

4

Згодна зь іншым падыходам, нацыянальныя інтарэсы трэба бачыць у імплемэнтацыі патрэбаў нацыянальнай палітычна-эканамічнай эліты. Некаторыя з гэтых патрэбаў узьнікаюць унутры нацыянальнай сыстэмы (эканамічная патрэба ў сыравіне, патрэба ў захаваньні асноўных правілаў функцыянаваньня сыстэмы і г. д.). Іншыя патрэбы скіраваныя вонкі, напрыклад патрэба ў абароне дзяржавы¹⁴.

Існуе шэраг агульнапрынятых і ўнівэрсальных патрэбаў, якія падзяляюцца дэмакратычнымі і недэмакратычнымі дзяржавамі i разумеюцца як іх нацыянальныя інтарэсы. Яны зьвязаныя з сувэрэнітэтам і бясьпекай дзяржавы, тэрыторыі і грамадзян. Гэта нацыянальныя інтарэсы, якія разумеюцца аксіяматычна і не патрабуюць папярэдняга аналізу. Сапраўды, калі дзяржава не абараняе свайго нацыянальнага сувэрэнітэту, яна паводле азначэньня не зьяўляецца сувэрэннай дзяржавай.

Інтэграцыя эўрапейскіх краінаў у межах ЭЗ вядзе да пэўнай страты незалежнасьці. Але гэта не ўшчамляе нацыянальных інтарэсаў - эўрапейская інтэграцыя шырока падтрымліваецца як урадамі, так і грамадзтвам дзяржаваў - удзельніц ЭЗ, якія адкрыта абмяркоўваюць наступствы інтэграцыі. Нэгатыўныя наступствы страты часткі сувэрэнітэту кампэнсуюцца тым, што ніводная краіна не дамінуе падчас гэтай інтэграцыі і ўсе яны досыць эфэктыўна прадстаўленыя ў наднацыянальных інстытутах. Інтэграцыя таксама адбываецца згодна з эканамічнымі нацыянальнымі інтарэсамі. Кожная дзяржава шукае лепшых магчымасьцяў для эканамічнага разьвіцьця - і гэта другі (пасьля бясьпекі) узровень агульнапрынятых нацыянальных інтарэсаў.

Трэці ўзровень нацыянальных інтарэсаў - інтарэсы ў падтрыманьні нацыянальнага прэстыжу. Дзяржава павінна імкнуцца падтрымліваць нацыянальны прэстыж, сваё добрае імя-«брэнд» у сьвеце - гэта, па-першае, спрыяе нацыянальнаму экспарту (нямецкія аўтамабілі - немцы - парадак - дакладнасьць - якасьць - Нямеччына; тут пазытыўны эфэкт ідзе ў два бакі: добрыя аўтамабілі павялічваюць давер да Нямеччыны, Нямеччына дапамагае стварыць добры імідж для аўтамабіляў), па-другое, гэта вельмі істотна для турызму; нарэшце, добра для ўсёй нацыі - культурна і палітычна. Прэстыж так проста не прыходзіць, на яго працуюць гадамі, і калі краіна яго страціць, пасьля надзвычай цяжка яго вярнуць. Напрыклад, цяпер Сэрбія і Чарнагорыя ўклалі шмат сродкаў у кампанію-прэзэнтацыю сваёй краіны «Fall in Love Again» («Палюбі зноў»).

На аснове гэтых трох узроўняў можна правесьці папярэдні аналіз - ці адпавядае замежная палітыка Беларусі нацыянальным інтарэсам. На ўзроўні сувэрэнітэту і бясьпекі - нераўнапраўная інтэграцыя з Расеяй, якая калі нават эканамічныя вынікі будуць пазытыўнымі, можа ўвогуле прывесьці да страты нацыянальнага сувэрэнітэту. Наконт палітыкі бясьпекі цяжка даць адназначную ацэнку - з аднаго боку, Беларусь добраахвотна адмовілася ад ядравай зброі, а вайсковы хаўрус з Расеяй - носьбітам гэтай зброі - дае пэўныя гарантыі бясьпекі. З другога боку, нэгатыўнае стаўленьне да адзінай супэрдзяржавы - Злучаных Штатаў - разыходзіцца з тым, што адпавядае нацыянальным інтарэсам малой краіны. Так і на другім узроўні - эканамічным: з аднаго боку, «беларускі эканамічны цуд» канца 1990-х, замежная палітыка, скіраваная на забесьпячэньне буйной беларускай прамысловасьці рынкамі збыту, праводзілася ў нацыянальных інтарэсах. Іншае пытаньне, што такая палітыка не стварыла доўгатэрміновага падмурку для эканамічнага росту, «праміргала» магчымыя заходнія інвэстыцыі для мадэрнізацыі застарэлых прамысловых магутнасьцяў і завязала энэргетычную бясьпеку на адну крыніцу - што ня можа быць нацыянальнымі інтарэсамі Беларусі. На апошнім узроўні - нацыянальны прэстыж - вынікі больш зразумелыя, як мы казалі трохі вышэй. Нам патрэбная свая кампанія «Беларусь - палюбі зноў» - але ці палюбяць?

Гэтыя высновы маюць папярэдні характар і патрабуюць далейшага аналізу. Таму мы паспрабуем раскрыць як мага паўней мэтадалёгію аб'ектыўнага аналізу нацыянальных інтарэсаў.

Дасьледчык Фрaнкель імкнeццa даць як мага больш апэрацыйнае і колькаснае азначэньне паняцьця інтэрасу, дзeля вывучэньня эвалюцыі нацыянальных памкненьняў і выяўленьня ўплыву гэтых памкненьняў на рэальную палітыку. Ён прапануе дзяліць нацыянальныя інтарэсы на чатыры катэгорыі: асьпірацыйны, апэрацыйны, тлумачальны і палемічны¹⁵.

Асьпірацыйную разнавіднасьць нацыянальнага інтэрасу можна вызначыць як пэўную візію дабрабыту, нейкі ідэал, які дзяржава хацела б рэалізаваць, калі б гэта было магчыма. Калі нацыянальныя інтарэсы артыкулююцца толькі на гэтым узроўні, гэта азначае, што цяпер іх ніхто не зьбіраецца рэалізаваць, але гэта ня значыць, што яны ня маюць аніякай вагі. Яны ўказваюць на агульны пажаданы кірунак разьвіцьця, і, калі раптам зьявяцца пэўныя спрыяльныя вонкавыя зьмены ці магчымасьці, ён можа стаць апэрацыйным¹⁶. Так, асьпірацыі Вугоршчыны далучыцца да ЭЗ на пачатку 1990-х гадоў ператварыліся ў «апэрацыйны» нацыянальны інтэрас пасьля прыняцьця фармальнай заявы аб уступе. У беларускім выпадку імкненьне Аляксандра Лукашэнкі аднавіць Савецкі Саюз таксама нельга адкідаць як бессэнсоўнае для палітычнага аналізу, бо яно адлюстроўвае пажаданы агульны кірунак разьвіцьця дзяржавы. Таксама і імкненьне дэмакратычных элітаў далучыць Беларусь да ЭЗ можа празь нейкі час ператварыцца ў апэрацыйны нацыянальны інтэрас. Такія нацыянальныя інтарэсы звычайна заснаваныя на ідэалёгіі, іх ня трэба пераводзіць у канкрэтную дзейнасьць, дастаткова пазначыць кірунак пажаданага разьвіцьця. Яны могуць быць супярэчлівымі і вызначацца бягучымі палітычнымі памкненьнямі.

Пад апэрацыйнай разнавіднасьцю «нацыянальных інтарэсаў» маецца на ўвазе рэальная штодзённая палітыка. Такі інтэрас паўстае як сума абгрунтаваных неабходнасьцю ці патрэбамі кароткатэрміновых інтарэсаў, хутчэй эканамічнага характару, якія можна рэалізававаць у агляднай будучыні. Ён заснаваны на рэальных магчымасьцях. На гэтым узроўні нацыянальныя інтарэсы пасьлядоўна артыкулююцца і рэалізуюцца ўрадам. Інтарэсы можна ўмоўна падзяліць на максымальную (ідэальную, якую можна рэалізаваць пры найлепшых абставінах) і мінімальную (неабходную для жыцьцядзейнасьці дзяржавы) праграмы¹⁷. Асобы, адказныя за рэалізацыю апэрацыйных інтарэсаў, фармулююць інтарэсы прагматычна і на аснове рэальнага досьведу. Гэтыя асобы могуць не зьвяртаць увагі на рэальныя магчымасьці краіны і кошт дасягненьня інтарэсаў. Прыкладам такога несупадзеньня можа служыць замежная палітыка Савецкага Саюзу, якая збольшага нагадвала заходнюю прагматычную палітыку, але ў той жа час характарызавалася ідэалістычным, часам бессэнсоўным умяшальніцтвам Палітбюро ў справы МЗС.

На тлумачальным і палемічным узроўні паняцьце нацыянальнага інтэрасу выкарыстоўваецца дзеля абгрунтаваньня, рацыяналізацыі ці крытыкі замежнай палітыкі апазыцыяй, пазаўладнымі групоўкамі інтарэсаў, міжнароднымі інстытутамі, іншымі краінамі.

Паняцьце нацыянальнага інтэрасу таксама можна разглядаць у вонкавым і ўнутраным аспэктах. Напрыклад, можна пачуць, што забесьпячэньне краіны збожжам ці якаснае мэдычнае абслугоўваньне ўваходзяць у лік нацыянальных інтарэсаў. Тутака ўнутраны аспэкт нагадвае інтарэсы ў захаваньні бясьпекі. Вядома, нацыянальныя інтарэсы, што артыкулююцца дзеля спажываньня звонку і дзеля спажываньня ўнутры дзяржавы, аналітычна адрозьніваюцца. З аднаго боку, унутры краіны дзяржава зазвычай мае досыць сродкаў, каб забясьпечыць артыкуляцыю «нацыянальных інтарэсаў» для насельніцтва, у той час як за мяжой, асабліва калі дзяржава малая, яна абмежаваная ў гэтым аб'ектыўнымі фактарамі - адсутнасьцю сродкаў, каб штодня замаўляць пазытыўныя артыкулы ў «New York Times».

Урад адыгрывае дамінантную ролю ў фармуляваньні замежных інтарэсаў. Нацыянальныя інтарэсы, артыкуляваныя ўрадам, навязваюцца як агульнанацыянальныя інтарэсы. У той жа час урад, асабліва ў дэмакратычных краінах, ня мае манаполіі на палітычны дыскурс унутры краіны, і там магчыма грамадзкае абмеркаваньне рэальных нацыянальных (або дзяржаўных) інтарэсаў. Калі прыярытэты палітычнага і сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця краіны цяжка ці немагчыма вызначыць, паноўныя клясы, каб адвярнуць народ ад сапраўдных праблемаў унутры краіны, часта накіроўваюць увагу на штучна разьдзьмутыя крызысы нацыянальных інтарэсаў за мяжой. Прыкладам можа служыць палітычная кампанія ў Расеі ў сярэдзіне 1990-х, якая завастрала ўвагу на палітычным перасьледзе расейскамоўных у Прыбалтыцы, у той час як большасьць расейцаў у самой Расеі апынулася на мяжы галечы! Абарона расейскамоўных у Прыбалтыцы разглядалася як абарона нацыянальных інтарэсаў. Падставы для занепакоенасьці, безумоўна, існавалі, але маштаб расейскай кампаніі па абароне нацыянальных інтарэсаў не адпавядаў маштабу праблемы.

Фрaнкель падзяляе нацыянальныя інтарэсы на стратэгічны (вайсковы), палітычны і эканамічны кампанэнты¹⁸. Першыя два ў асноўным супадаюць (абарона сувэрэнітэту і цэласнасьці краіны), а наконт апошняга трэба зазначыць, што эканоміка цяпер паўстае як усё больш і больш дамінантны кампанэнт нацыянальных інтарэсаў. У кожнай краіне таксама можна вылучыць «жыцьцёва неабходныя» інтарэсы - інтарэсы, за якія краіна можа пайсьці на надзвычайныя захады, нават пачаць вайну. З аднаго боку, жыцьцёва неабходныя інтарэсы таксама можна разглядаць як пэрманэнтныя інтарэсы - абарону сувэрэнітэту краіны і яе палітычнага ладу. Такія інтарэсы могуць таксама інтэрпрэтавацца даволі шырока, напрыклад, як ЗША інтэрпрэтавалі свае інтарэсы ў Віетнаме. Зь іншага боку, жыцьцёва неабходныя, «пэрманэнтныя» нацыянальныя інтарэсы могуць мяняцца. Так, зьмены жыцьцёвых поглядаў, каштоўнасьцяў у кіраўніцтва, ці ўва ўсёй нацыі, ці ў першага і ў другой могуць прывесьці да зьменаў жыцьцёва неабходных «пэрманэнтных» інтарэсаў. Ці могуць прывесьці трывіяльныя зьмены ў магчымасьцях і рэсурсах дзяржавы, поглядах кіраўніцтва да поўнага перагляду інтарэсаў? Паспрабуем выявіць месца нацыянальных інтарэсаў розных узроўняў, якія можна сустрэць унутры кожнай палітычнай сыстэмы.

Як ужо згадвалася напачатку, артыкуляваць інтэрас - азначае прэзэнтаваць пэўную патрэбу. Артыкуляваць нацыянальны інтэрас - значыць выявіць пэўную праблему ад імя нацыі, сапраўдную ці ўяўную. Інтарэсы могуць разглядацца як суб'ектыўныя шляхі вызначэньня аб'ектыўных патрэбаў.

Згодна з тэорыяй складаных сыстэмаў²¹, палітычныя сыстэмы (нацыянальныя дзяржавы), каб забясьпечыць сваю стабільнасьць, вымушаны пастаянна зьмяняць, карэктаваць сваю ўнутраную структуру пад уплывам вонкавых і ўнутраных выклікаў²². Пры зьменах у вонкавых абставінах, якія закранаюць унутраныя мэханізмы функцыянаваньня палітычнай сыстэмы, палітычная сыстэма мусіць «калібраваць» сваю ўнутраную структуру празь зьмены аб'ектыўных (эканамічныя, палітычныя, дэмаграфічныя, ваенныя, культурныя) або суб'ектыўных фактараў (нацыянальных, дзяржаўных, грамадзкіх, урадавых інтарэсаў), або і адных, і другіх. Так, калі глябальная эканамічная сыстэма капіталізму робіць пэўную нацыянальную эканамічную сыстэму неканкурэнтаздольнай, апошняя мусіць ці зьмяніць эканамічную мадэль, каб працягваць задавальненьне патрэб (аб'ектыўныя зьмены), ці насельніцтва мусіць паменшыць патрэбы (суб'ектыўныя зьмены).

Адпаведна, пры зьмене аб'ектыўных фактараў сыстэма зьмяняе расклад і суб'ектыўных. Калі раўнавага парушаная, сыстэма ня можа не рэагаваць на зьмены, бо інакш страціць стабільнасьць. Клясычным прыкладам страты стабільнасьці можа служыць распад Савецкага Саюзу, калі палітычная сыстэма ня здолела адбалянсаваць свае суб'ектыўныя фактары ў адказ на зьмены ў вонкавых (якасныя зьмены сусьветнай сыстэмы капіталізму, пачынаючы з 1970-х) і ўнутрана-аб'ектыўных фактарах (распад мэханізму палітычнай камунікацыі і мабілізацыі, карупцыя, урбанізацыя, рост адукаванага насельніцтва і г. д.).

Як ужо ўзгадвалася вышэй, на міжнародным узроўні, у адрозьненьне ад унутранага ўзроўню, дзяржава выступае ад імя ўсяго грамадзтва, артыкулюючы «нацыянальныя інтарэсы». Гэта, аднак, не азначае, што дзяржава рэпрэзэнтуе інтарэсы ўсяго грамадзтва, бо выступаць ад імя і рэпрэзэнтаваць штосьці - гэта зусім розныя рэчы. У грамадзтве існуе шэраг групаў інтарэсаў - палітычных партыяў, клясаў, кланаў. У дэмакратычным грамадзтве ўладу трымае партыя (ці партыйная кааліцыя), якая набрала большасьць на дэмакратычных выбарах. Партыя можа прадстаўляць выбарцаў, якія за яе галасавалі, а можа прадстаўляць групоўкі інтарэсаў, якія яе прафінансавалі (як у ЗША). Hават у прадстаўнічай сыстэме няма аніякай гарантыі, што ўрад сфармуе партыя, якая сапраўды прадстаўляе большасьць насельніцтва²³, - хутчэй за ўсё, урад будзе рэпрэзэнтаваць меншасьць (большасьць тых, хто прыйшоў і прагаласаваў, але меншасьць ад агульнай колькасьці выбарцаў). Інтарэсы грамадзтва і дзяржавы могуць супадаць, а могуць і не супадаць ці супадаць толькі часткова. Здаецца ўсё ж, што самая галоўная каштоўнасьць дэмакратыі, нават карумпаванай, - тое, што пры ёй існуе магчымасьць зьмяніць некампэтэнтны ўрад.

У дэмакратычным грамадзтве адрозьненьне паміж дзяржаўнымі і грамадзкімі інтарэсамі невялікае ці ўвогуле не існуе - дзяржава прадстаўляе інтарэсы ўсяго грамадзтва²⁴. У таталітарным грамадзтве адрозьненьне, наадварот, вялікае. Пры аўтарытарызьме адрозьненьне вагаецца паміж двума полюсамі²⁵. Інтарэсы могуць супадаць з інтарэсамі мацнейшых бізнэс-груповак, арміі, нацыянальнай царквы, землеўладальнікаў (пэўная частка грамадзтва), як у Гішпаніі Франка, а могуць набліжацца да таталітарызму. Як піша Аляксей Васкрасенскі, у такіх варунках немагчыма замерыць адрозьненьне паміж дзяржаўнымі і грамадзкімі інтарэсамі, але можна знайсьці пэўную карэляцыю паміж імі.

Такім чынам, адрозьненьне паміж дзяржаўнымі і грамадзкімі інтарэсамі ёсьць ня што іншае, як пэўнае адрозьненьне ў тэрміналёгіі (чым бліжэйшыя дзяржаўныя інтарэсы да грамадзкіх, тым лепш), а ўрадавыя інтарэсы вузейшыя за дзяржаўныя паводле азначэньня. Сэктар, які спалучае грамадзкія і дзяржаўныя інтарэсы ў ідэальнай ці абстрактнай сытуацыі, завецца «нацыянальнымі інтарэсамі». Трэба дадаць, што інтарэсы могуць вагацца нават у дэмакратычных дзяржавах.

Так, інтарэсы сёньняшняга брытанскага ўраду Тоні Блэра, які пачаў вайну з Іракам, нягледзячы на амаль поўную адсутнасьць грамадзкай падтрымкі, яўна не супалі з інтарэсамі грамадзтва. Відавочна, Блэр так і ня здолеў адкалібраваць урадавыя інтарэсы ў адпаведнасьці з грамадзкімі ці «пераканаць-адкалібраваць» грамадзкую думку і наблізіць яе да сваёй.

На схеме можна было б пазначыць сфэру ўрадавых інтарэсаў, якая вагаецца па-за межамі грамадзкіх інтарэсаў. Kалі дзяржава аўтарытарная, грамадзкія інтарэсы зьяўляюцца толькі адной - можа, нават найменшай - часткай дзяржаўных ці ўрадавых інтарэсаў. «Нацыянальныя інтарэсы» ў гэткім выпадку выкарыстоўваюцца для захаваньня stаtus quo, палітычнай і эканамічнай улады ў руках эліты. Гэтыя інтарэсы могуць афарбоўвацца як дзяржаўныя інтарэсы (і могуць быць імі, калі дзяржаўныя інтарэсы і ўрадавыя інтарэсы супадаюць, асабліва калі інстытуты дзяржавы штучна створаныя ўрадам) ці як «нацыянальныя інтарэсы», але яны ёсьць толькі інтарэсамі кіраўнічай эліты - урадавымі інтарэсамі. Ува ўмовах несфармаванай нацыі нацыянальныя інтарэсы могуць увогуле не існаваць.

Як згадвалася вышэй, палітычная сыстэма імкнецца да стабільнасьці - раўнавагі вонкавых, аб'ектыўных унутраных ды суб'ектыўных унутраных фактараў. Сыстэма не знаходзіцца ў ізаляцыі, і структурныя зьмены сусьветнай сыстэмы ўзьдзейнічаюць на ўнутранае становішча сыстэмы. Унутраныя фактары маюць тэндэнцыю да пэўнай дынамікі і зьменаў, што таксама патрабуе зьменаў у раўнавазе сыстэмы. Так і ўнутраная сыстэма Беларусі не знаходзіцца ў ізаляцыі ды зазнае ўзьдзеяньне шэрагу фактараў. Напрыклад, сусьветныя зьмены пасьля 11 верасьня 2001 году можна апісаць так. «Шок», спрычынены звонку на ўнутраную сыстэму ЗША, прывёў да шэрагу зьменаў сярод аб'ектыўных (больш увагі бясьпецы) і суб'ектыўных фактараў (зьмены ў зьмесьце і кірунках «нацыянальных інтарэсаў», вайна супраць тэрарызму). У выніку зьменаў, выкліканых «новымі» нацыянальнымі інтарэсамі, унутраная сыстэма Расеі, у ліку сыстэмаў іншых краінаў, імгненна адрэагавала ў 2001 годзе, кардынальна зьмяніўшы «нацыянальныя інтарэсы». Узьдзеяньне звонку на ўнутраную сыстэму Беларусі прыйшло як наўпрост з ЗША (увага да міжнароднага гандлю ўзбраеньнямі), так і апасродкавана, але больш істотна - праз Расею ў 2002 годзе (расейцы сталі больш прагматычна адстойваць свае нацыянальныя інтарэсы ў Беларусі). Дзеля нягнуткай сыстэмы камунікацыі паміж дзяржавай і грамадзтвам, нізкага дынамізму палітычнай сыстэмы, завязанай на аднаго чалавека, палітычная сыстэма Беларусі пачала рэагаваць на вонкавыя зьмены з спазьненьнем ажно ў два гады.

Калі грамадзкія інтарэсы зьмяняюцца пад узьдзеяньнем унутранай эвалюцыі ці вонкавых фактараў, cыстэма, каб ня страціць сваёй стабільнасьці, можа рэагаваць на зьмены двума спосабамі - або адкалібраваць дзяржаўныя і ўрадавыя інтарэсы ў кірунку грамадзкіх інтарэсаў, іншымі словамі, шляхам лібэралізацыі (калі грамадзтва імкнецца да лібэралізацыі), або перагледзець мэтады маніпуляцыі грамадзкай думкай, прапаганды і перацягнуць «высьлізгаючыя» грамадзкія інтарэсы бліжэй да дзяржаўных інтарэсаў. Сыстэма ня можа застацца такой, якой яна была, або ў адваротным выпадку яна можа страціць стабільнасьць, паколькі грамадзкія інтарэсы пад уплывам зьменаў аб'ектыўных унутраных фактараў і зьменаў звонку будуць працягваць рухацца ў адваротным ад дзяржаўных інтарэсаў кірунку і могуць дэлегітымізаваць дзяржаўныя інтарэсы, a ў будучыні артыкуляваць нацыянальныя інтарэсы. Нядзіва, што ў Беларусі абраная апошняя стратэгія, грамадзтва павінна адкалібраваць свае інтарэсы і наблізіць іх да ўрадавых інтарэсаў. Дзеля гэтага патрэбна ідэалёгія. Спроба зразумелая, у найбліжэйшай будучыні, магчыма, пасьпяховая, але ў доўгатэрміновай пэрспэктыве відавочна няўдалая. Нягледзячы на ўвесь беларускі «калектывізм», грамадзтва ўсё ж апанаванае ўтылітарнымі, спажывецкімі каштоўнасьцямі і ў ім грошы маюць нават большае значэньне, чым на «спажывецкім» Захадзе. Пабудаваць пасьлядоўную ідэалёгію, якая сьцьвярджае, што матэрыяльныя каштоўнасьці другасныя, і ў той жа час заклікае да прыватнай ініцыятывы, нерэальна. Адзінае, да чаго ўсё гэта можа прывесьці, - да агульнага цынізму і прытворства, як у часы застою.

5

Такім чынам, ані «суб'ектыўныя,» ані «аб'ектыўныя» тэорыі не даюць дакладнага адказу на пытаньне, ці існуюць у Беларусі нацыянальныя інтарэсы і дзе яны. У «сталых» дзяржавах таксама можа існаваць шэраг супрацьлеглых поглядаў на нацыянальныя інтарэсы. Аднак на базысным узроўні існуе кансэнсус наконт аксіяматычных паняцьцяў сувэрэнітэту, бясьпекі, асноўных эканамічных кірункаў, нацыянальнага прэстыжу. Ува ўмовах несфармаванай нацыі немагчыма разважаць пра сфармаваныя грамадзкія інтарэсы. Розным сацыяльным групам, партыям, асяродзьдзям уласьцівыя ўзаемна супрацьлеглыя погляды на разьвіцьцё нацыянальнай дзяржавы, у тым ліку такія, якія адмаўляюць існаваньне нацыянальнай дзяржавы наагул. Калі не існуе адзінства ўнутранай нацыянальнай ідэнтычнасьці, не існуе і супольных грамадзкіх інтарэсаў. Той факт, што ўсе гульцы грунтуюцца на агульначалавечых інтарэсах (як мы спадзяёмся), мала што дае. Да сёньня цяжка гаварыць і пра сапраўдныя дзяржаўныя інтарэсы: шматлікія дзяржаўныя інстытуты, з кадрамі даўно не існай дзяржавы, былі ня ў стане дый не хацелі артыкуляваць інтарэсы новай беларускай дзяржавы. Інтарэсы беларускага кіраўніцтва скіраваныя на кароткатэрміновую эканамічную і палітычную выгаду, адлюстроўваюць супярэчлівыя погляды некаторых сацыяльных групаў і таксама ня могуць лічыцца нацыянальнымі. Можа, яны і сапраўды адлюстроўваюць сапраўдныя погляды грамадзтва, але пры адсутнасьці грамадзкага дыялёгу проста немагчыма даведацца, нацыянальныя яны ці не. Больш за тое, можна сьцьвярджаць, што да нядаўняга часу «нацыянальныя інтарэсы», артыкуляваныя беларускім кіраўніцтвам, былі ня чым іншым, як функцыяй нацыянальных інтарэсаў Расеі, якія вагаліся разам зь зьменамі ў ёй. Цяпер, здаецца, сытуацыя трохі зьмянілася. Але ні пра якія доўгатэрміновыя нацыянальныя інтарэсы гаворка не ідзе.

На цяперашні момант немагчыма вызначыць нацыянальныя інтарэсы Беларусі. Як было абазначана раней, для папярэдняга аналізу можна ўжываць «звычайна зразумелыя» нацыянальныя інтарэсы на трох узроўнях - бясьпека і сувэрэнітэт, эканамічны дабрабыт і нацыянальны прэстыж. Вылучыць нацыянальныя інтарэсы можна тады, калі ў грамадзтве існуе кансэнсус наконт асноўных каштоўнасьцяў і фундамэнтальных кірункаў разьвіцьця, нацыянальная згода і падтрымка палітычнай сыстэмы, а таксама стабільнае вонкавае асяродзьдзе. Нічога гэтага ў Беларусі цяпер няма.

Дэвід Клінтан уважае, што існуе аб'ектыўны нацыянальны інтэрас, унікальны для пэўнага грамадзтва. Будучы сталым і негістарычным ды залежачы ад асноватворных прынцыпаў грамадзтва26, ён адрозьнівае грамадзтва як нацыянальную супольнасьць, і таму можа быць незразумелы для грамадзтва іншага тыпу. Згодна з Клінтанам, дзяржаўныя інтарэсы выцясьняюць сапраўдныя нацыянальныя інтарэсы і замест іх ставяць кароткатэрміновыя мэты - гандлёвыя пагадненьні, геапалітычныя выгады, гандаль зброяй і г. д. Калі прытрымлівацца лёгікі Клінтана, то сфармуляваць аб'ектыўныя нацыянальныя інтарэсы такі можна. Але такія нацыянальныя інтарэсы ў беларускім выпадку будуць сфармуляваныя «сьвядомай» меншасьцю насельніцтва, магчыма, 10 адсоткамі, якія ня маюць ані вагароў узьдзеяньня на дзяржаўныя інтарэсы, ані падтрымкі большасьці насельніцтва. Ці ж тады можна назваць іх сапраўды нацыянальнымі інтарэсамі?

Ня трэба разглядаць ані нацыянальную і дзяржаўную ідэнтычнасьці, ані дзяржаўныя і нацыянальныя інтарэсы як нешта сталае, якія, аднойчы сфармаваныя (ці несфармаваныя), будуць бясконца рэпрадукаваць сябе. Дзяржаўныя ідэнтычнасьці і, разам з тым, нацыянальныя інтарэсы маюць тэндэнцыю зьмяняцца падчас бясконцага ўзаемадзеяньня паміж грамадзкімі групоўкамі, клясамі, палітычнымі партыямі, урадам. Азначэньні нацыянальных інтарэсаў, як і іх вонкавы ды ўнутраны кантэкст, увесь час мяняюцца. Беларуская нацыя яшчэ фармуецца, і якой яна паўстане ў будучыні, яшчэ ня ведаюць ані беларускамоўныя, ані расейскамоўныя беларусы, ані тыя, сярод апошніх, хто ня верыць у існаваньне асобнай беларускай нацыі. Гандаль, турызм, міграцыя, культурныя і адукацыйныя абмены, усе новыя формы камунікацыі непасрэдна ўзьдзейнічаюць на нацыянальную дзяржаву. Магчыма, нашы нацыянальныя інтарэсы неўзабаве акрэсьляцца. Пакуль што можна дакладней вызначыць інтарэсы, якія не зьяўляюцца нацыянальнымі інтарэсамі Беларусі.

Небясьпечная залежнасьць Беларусі ад расейскіх энэрганосьбітаў, канфліктныя адносіны з адзінай на сёньняшні дзень супэрдзяржавай, сталы нэгатыўны імідж у Эўропе не зьяўляюцца нацыянальнымі інтарэсамі Беларусі. Патэрналізм, ані ўнутраны, ані вонкавы, ня ёсьць у нацыянальных інтарэсах Беларусі. Гэта дарога ў Трэці Сьвет. Чым раней Беларусь гэта зразумее, тым лепей.