Паваенны брытанскі Кембрыдж ня быў падобны да Кембрыджу сёньняшняга, зь ягонымі ахайнымі будыначкамі ды шыкоўнымі кветнікамі. Калі 25 жніўня 1946 году Кембрыдзкі Маральны навуковы клюб сабраўся на сваё чарговае паседжаньне ў адным з будынкаў каледжу «Кінгз», бальшыні яго чальцоў, прафэсарам і студэнтам філязофскага факультэту, давялося сядзець у верхнім адзеньні. Бо ўвесь будынак ацяпляўся адным-адзінюткім камінам, які даваў мала цеплыні, затое шмат куродыму - пра гэта красамоўна сьведчылі брудныя сьцены і прыцьмянелыя насьценныя росьпісы. Зацямняльнае маскаваньне на вокнах і цяжкія вайсковыя чаравікі ды галіфэ асобных чальцоў Клюбу нагадвалі, што вайна была яшчэ сьвежым успамінам.
Дакладчык др. Карл Попэр прыбыў з далёкай Новай Зэляндыі. Ён толькі што выдаў сваю кніжку «Адкрытае грамадзтва й ягоныя ворагі», якая здабыла ў Англіі багата прыхільнікаў. Адзін зь іх, Бэртран Расэл, і арганізаваў Попэру візыт у Кембрыдж. Менавіта «арганізаваў», бо кандыдатура Попэра раз за разам выклікала пярэчаньні з боку старшыні Клюбу - на думку многіх, найбольшага філёзафа «ўсіх часоў і народаў» прафэсара Людвіга Вітгенштайна. Абодва, і Попэр, і Вітгенштайн, паходзілі зь Вены. Яшчэ да пераезду на доктарскія студыі ў Кембрыдж Вітгенштайн наведваў лягічна-пазытывісцкі гурток і зрабіўся чымсьці накшталт боства для старшыні гуртку Морыца Шліка. І таму першы ж выступ Попэра на гуртку закрыў для яго туды дарогу: прамоўца пачаў агрэсіўна крытыкаваць Вітгенштайна і раззлаваны гэтым Шлік сышоў у сярэдзіне яго выступу. Ён быў упэўнены, што Попэр - інтэлектуальная пасрэднасьць і не разумее самой сутнасьці філязофіі, таму ня варта дапускаць яго да кола абраных. Згодна зь Вітгенштайнам, філязофскія пытаньні - гэта праблемы, якія вынікаюць зь недасканаласьці нашай мовы ды абмежаванасьці нашага інтэлекту. Попэр жа лічыў, што за філязофскімі пытаньнямі крыюцца сапраўдныя жыцьцёва важныя праблемы, ад якіх немагчыма адмахнуцца, як ад інтэлектуальных забавак. Тэма ягонага выступу ў Кембрыджы так і гучала - «Ці існуюць філязофскія праблемы?». Тыя, каго ён сабраў у залі каледжу «Кінгз», чакалі скандалу. Ні для кога не была таямніцай запальчывасьць і нэўратычнасьць Вітгенштайнавай натуры: студэнты параўноўвалі тэмпэрамэнт свайго прафэсара з атамнаю бомбай. Ён умеў і любіў быць зьнішчальным, саркастычным, дзёрзкім і пагардлівым, заўсёды застаючыся бліскучым, вытанчаным і... непераможаным. Ісая Бэрлін прыгадваў, як пасьля крытыкі з боку Вітгенштайна пераканаўся, што ніколі ня зможа зрабіцца сапраўдным філёзафам і яму варта заняцца чымсьці лягчэйшым, напрыклад інтэлектуальнай гісторыяй. Сам факт запросінаў Попэра, роўна як і тэма ягонага выступу, - гэта быў просты і непрыхаваны выклік Вітгенштайну. І гэта, уласна, падабалася Расэлу, якога Вітгенштайн у апошнія месяцы непрыхавана і прылюдна зьневажаў. Лекцыя Попэра магла прынамсі разьятрыць Вітгенштайна, а можа, нават (на што вельмі спадзяваўся Расэл) і зацьміць ягоны арэол як найвялікшага філёзафа.
У сэмінарскім пакоі пахла крывёю. На пачатку Попэр прывёў некалькі прыкладаў праблемаў, якія ён лічыў сапраўднымі філязофскімі пытаньнямі. Адкінуўшы іх усе да адной, Вітгенштайн у момант найвышэйшай экспрэсіі выхапіў з каміну нагрэтую да чырвані качаргу і пачаў размахваць ёю, нібы дырыгенцкаю палачкай, перад самым носам дакладчыка. І калі ён, прагнучы выявіць бязглуздасьць цьверджаньняў Попэра, папрасіў, каб той даў прыклад якога-небудзь маральнага закону, Попэр спакойна адказаў: «Не пагражаць запрошаным прафэсарам качаргой». Разьюшаны Вітгенштайн шпурлянуў качаргу на падлогу і хуткім крокам выйшаў з пакою, штосілы ляснуўшы за сабой дзьвярыма.
Такім чынам, першая і апошняя сустрэча двух філёзафаў доўжылася ня больш за дзесяць хвілін. Попэр лічыў, што выйшаў зь яе пераможцам: прынамсі, так ён апісваў гэты эпізод у сваёй інтэлектуальнай біяграфіі «Unended Quest», выдадзенай амаль праз трыццаць гадоў пасьля здарэньня - у 1974 годзе. Зь дзевяці сьведкаў той дуэлі, што яшчэ жылі напрыканцы 1990-х, з Попэравым варыянтам пагадзіўся толькі адзін. Восем іншых кажуць, што Вітгенштайн сышоў з сэмінару раней, чым Попэр сфармуляваў свой «прынцып качаргі». Гэта малюе ўсю гісторыю зусім у іншым сьвятле: у такім выпадку Вітгенштайн пакінуў сэмінар хутчэй знуджаным, чым пераможаным.
Дэйвід Эдмандз і Джон Айдынаў у кнізе «Вітгенштайнава качарга» паспрабавалі высьветліць, што ж здарылася за тыя дзесяць хвілін, якія скаланулі сьвет заходняй філязофіі. І Вітгенштайн, і Попэр зрабілі вельмі шмат, каб растлумачыць прыроду чалавечага разуменьня, насамперш - межы чалавечага розуму ды чалавечага маўленьня. Кожны зь іх верыў, што выбавіў філязофію ад памылак мінуўшчыны і скіроўвае яе на слушны шлях. Вось толькі паказвалі яны ў супрацьлеглыя бакі, таму кожны лічыў свайго суперніка сьмяротным ворагам. Гісторыя з качаргою, на думку Эдмандза і Айдынава, не зьмяшчаецца ў рамкі кароткай дзесяціхвіліннай сустрэчы. Яе немагчыма аддзяліць ад гісторыі ўсяго XX стагодзьдзя. Пачалася яна ня ў Кембрыджы і ня ў 1946 годзе, а ў Вене канца XIX - пачатку XX стагодзьдзяў, дзе нарадзіліся Вітгенштайн (1889) і Попэр (1902).
За розьніцай іхных поглядаў, сьцьвярджаюць аўтары «Вітгенштайнавай качаргі», стаяць ня проста філязофскія разыходжаньні, а два розныя жыцьцёвыя досьведы цэнтральнаэўрапейскіх габрэяў. Абодва былі выхрыстамі, глыбока асыміляванымі ў аўстрыйска-нямецкую культуру. Але ў сям'і Людвіга Вітгенштайна такімі былі ўжо некалькі генэрацыяў перад яго нараджэньнем, тады як у сям'і Попэра першым пакаленьнем хрысьціянаў былі ягоныя бацькі. Вітгенштайны пераўзыходзілі сваіх землякоў Попэраў ува ўсім. Гэта быў найбагацейшы пасьля Ротшыльдаў род Габсбурскай манархіі. Пра сярэднюю клясу, да якой належала сям'я адваката Попэра, яны зьняважліва гаварылі як пра людзей з «Рынгштрасэ». Вітгенштайны былі ўласьнікамі аднаго з найбольш імпазантных венскіх палацаў, які разам з тым быў і найбольш славутым музычным салёнам у горадзе. Тут можна было сустрэць і паслухаць Малера, Брамса ці Рыхарда Штраўса. Попэры жылі ў самым цэнтры Вены, насупраць Штэфанусдому - цэнтральнага каталіцкага касьцёлу (катэдры), у кватэры, перапоўненай кнігамі. Яны маглі дазволіць сабе хадзіць на канцэрты, больш за тое, нават фундаваць іх. Вітгенштайнам можна было не хадзіць нікуды - канцэрты самі прыходзілі ў іхны палац, разам з кампазытарамі, дырыгентамі і піяністамі, да паслугаў якіх у гасьцёўні было шэсьць раяляў, на любы густ і колер.
Вітгенштайна параўноўвалі з чараўніком: усё, да чаго дакраналася ягоная рука, станавілася творам генія. Яшчэ ў маладосьці, абраўшы кар'еру інжынэра, ён сканструяваў авіяцыйны рухавік, прататып рэактыўнага. Пазьней, у 1928 годзе, ужо закінуўшы інжынэрыю дзеля філязофіі, Вітгенштайн узяўся праектаваць інтэр'ер для дому сваёй сястры. Радыятар, які ён сканструяваў, давялося замаўляць за мяжой: ува ўсёй Аўстрыі не знайшлося ніводнага майстра, які мог бы вырабіць гэты шэдэўр.
Попэр таксама ня грэбаваў ручной працай. Юнаком ён пайшоў у вучні да майстра-сталяра. Ад яго, прыгадваў пазьней філёзаф, ён даведаўся пра тэорыю пазнаньня больш, чым ад любога з сваіх прафэсараў. Гэтага нельга сказаць пра сталярскае рамяство. Пад канец сваёй навукі малады Попэр змайстраваў навясную кніжную палічку. Груба зробленая, з прымітыўным дызайнам, яна сьведчыла пра мізэрнасьць уменьня ды брак густу і, безумоўна, не ішла ні ў якае параўнаньне зь беласьнежным і элегантным радыятарам Вітгенштайна.
Нягледзячы на сваё паходжаньне, Вітгенштайн быў ворагам ідэі арыстакратызму і абранасьці. Падчас першай сусьветнай вайны ён выкарыстаў свой высокі статус і сямейныя сувязі не для таго, каб пазьбегчы фронту (перанесеная ў юнацтве хірургічная апэрацыя фармальна вызваляла яго ад вайсковай службы), а каб патрапіць туды добраахвотнікам. У траншэях, сярод сьмерцяў і распусты, сфармавалася ў агульных рысах адзіная ягоная кніга - «Лёгіка-філязофскі трактат» (1922), якая прынесла яму славу найвялікшага філёзафа сучаснасьці. Пасьля вайны ён з уласнага жаданьня пайшоў працаваць вясковым настаўнікам у глухую аўстрыйскую правінцыю. Другая сусьветная вайна засьпела яго ў Англіі, калі яму было ўжо за пяцьдзясят. Але ён пакінуў прафэсарскі Кембрыдж і вызваўся працаваць мэдбратам у лёнданскай больніцы.
Попэр таксама цярпець ня мог элітарнасьці і снабізму - але не з прычыны ўласнага выбару, як Вітгенштайн, а хутчэй зь яго адсутнасьці. Ён не ваяваў на фронце: першая сусьветная вайна скончылася, калі яму было толькі 16 гадоў, а на пачатку другой сусьветнай ён апынуўся ў Новай Зэляндыі, на бясьпечнай адлегласьці ад эўрапейскага тэатру ваенных дзеяньняў. Уласным унёскам у перамогу над Гітлерам ён лічыў сваё «Адкрытае грамадзтва». Попэр пачаў пісаць гэтую кнігу ў дзень, калі нацысцкія войскі ўступілі ў ягоную родную Аўстрыю, а закончыў, калі ніхто ўжо не сумняваўся ў іхнай паразе.
Існавала хіба адзіная рэч, што аднала Вітгенштайна і Попэра: абодва лічылі вайну з Гітлерам сваёй асабістай вайною. Але, ізноў-такі, Вітгенштайн - з выбару, Попэр - зь непазьбежнасьці. У штодзённым жыцьці нічога не нагадвала Вітгенштайнам пра іхнае габрэйства. Працьверазеньне прыйшло адразу ж на другі дзень пасьля аншлюсу, калі аўстрыйскіх бюракратаў габрэйскага паходжаньня звольнілі з працы, некалькіх найбагацейшых прадпрымальнікаў забілі, а лекараў і адвакатаў вывелі на вуліцы, прымусіўшы зубнымі шчоткамі сьціраць зь сьценаў антынацысцкія лёзунгі, пад насьмешкі і сьвіст венскага натоўпу. Вена была абвешчаная вольным ад габрэяў горадам (judenfrei). Выключэньне рабілі толькі для тых грамадзянаў Вялікага Райху, якія былі габрэямі на чвэрць ці на восьмую частку або мелі ваенныя заслугі перад Райхам: пасьля дакумэнтальнага пацьверджаньня гэтага факту іх абвяшчалі «мяшанцамі» (Mischlinge).
Справы аб наданьні такога статусу знаходзіліся пад асабістым кантролем фюрэра. У 1939 годзе ў Бэрлін прыйшло 2100 прашэньняў аб пераглядзе расавай прыналежнасьці. Гітлер задаволіў толькі 12 зь іх. Адной з гэтых 12 была справа Вітгенштайнаў. Усё вырашылі грошы: нягледзячы на ўяўную прынцыповасьць, кіраўніцтва Райху было ня супраць пагандлявацца. Вітгенштайн сам распачаў гэтую справу і правёў яе хутка й пасьпяхова, як і ўсё, за што браўся. 5 ліпеня 1939 году, адразу пасьля атрыманьня брытанскага грамадзянства, Вітгенштайн прыляцеў у Бэрлін, у самае лагво ворага, дзе правёў аднадзённыя перамовы з кіраўнікамі Райхсбанку. А яшчэ празь сем тыдняў, перад самым пачаткам вайны, ягоныя сёстры атрымалі дакумэнты аб арыйскім паходжаньні. Гэта дазволіла ім перажыць усю вайну ў Вене.
Сям'я Попэра такога шчасьця ня мела: 16 ягоных найбліжэйшых сваякоў сталі ахвярамі галакосту. У жывых засталася толькі ягоная сястра, якая абачліва выехала ў Швайцарыю (бацькі памерлі яшчэ перад вайною). Сам Попэр двойчы, у 1938 і 1941 гадох, спрабаваў атрымаць брытанскае грамадзянства. Але з гэтага нічога ня выйшла, і ён пражыў усю вайну ў Новай Зэляндыі без грамадзянства - як «прыязны чужынец» (friendly alien). Вітгенштайн і тут узяў над ім верх.
Лёгкасьць, зь якой Вітгенштайн пераадольваў жыцьцёвыя праблемы, тая нічым не абмежаваная асабістая свабода, падмацаваная яго сямейным дабрабытам і сямейным паходжаньнем, былі ўрадлівай глебай для перакананьня, што сапраўдных філязофскіх праблемаў не існуе - яны ёсьць толькі праблемамі лёгікі ды мовы. Ня так было з Попэрам: ён усяго мусіў дамагацца «ўласным гарбом», часта перажываць прыніжэньні, паразы ды страты. Ён ведаў, што праблемы такі існуюць і іх немагчыма пераадолець аднымі толькі моўнымі практыкаваньнямі.
Усё жыцьцё Попэр марыў узяць рэванш над Вітгенштайнам. Філёзафы і цяпер дыскутуюць, ці ўдалося гэта яму й наколькі. Нас цікавіць іншае - наколькі карэктнай была выснова Эдмандза ды Айдынава пра кембрыдзкую спрэчку 1946 годзе як пра адлюстраваньне спэцыфічнай цэнтральнаэўрапейскай сытуацыі?
Галоўнымі сымбалямі Вены канца XIX стагодзьдзя былі Малер, Фройд, Шнітцлер, Краўс, Герцль, Адлер, Бар ды шмат іншых дзеячоў навукі і мастацтва, якія стаялі ў выразнай апазыцыі да паноўнай аўстра-нямецка-каталіцкай культуры. Большасьць гэтых «іканаборцаў» яднае тая ж рыса, што й Вітгенштайна з Попэрам: яны былі асыміляванымі габрэямі. Нябожчык Пэтэр Ганак, вугорскі гісторык, у сваім дасьледаваньні творчых асяродкаў Вены і Будапэшту (многія зь венскіх славутасьцяў паходзілі з вугорскай сталіцы, як, напрыклад, Герцль) пацьвердзіў гэтае назіраньне статыстычна: прыблізна дзьве траціны іх у выпадку Будапэшту і тры чвэрці ў венскім выпадку былі асыміляванымі габрэямі.
На першы погляд можа падацца, што гэты фэномэн ёсьць прадуктам статыстыкі. Вена мела трэцюю па велічыні, пасьля Варшавы і Будапэшту, габрэйскую грамаду і вышэйшы за ўсе астатнія эўрапейскія гарады працэнт выхрышчаных габрэяў. Значыць, можна было чакаць, што габрэйскі адсотак будзе высокім у кожным сацыяльным слоі: ці сярод іканаборцаў, ці сярод іконашанавальнікаў. Але на найвышэйшай прыступцы назіраецца іншае: габрэяў зусім не было пры кайзэрскім двары і амаль не было ў кайзэрскім урадзе. Хрышчэньне было адначасова і ўмовай прасоўваньня ў габсбурскім грамадзтве, і абаронай ад ягонага антысэмітызму (Франц Ёзэф неяк сказаў дачцэ: «Безумоўна, мы мусім рабіць усё, каб абараніць нашых габрэяў, але хто з нас у душы не антысэміт?»). Заўсёдная безабароннасьць і сацыяльная маргіналізаванасьць правакавалі атмасфэру няспыннага пошуку, уразьлівасьці і творчага неспакою. Гэта, у сваю чаргу, стварала спрыяльны грунт для мадэрнізму - зь яго націскам на ірацыянальнасьці, падсьвядомых інстынктах ды сэксуальнасьці, гучнымі скандаламі ды правакацыямі ў мастацтве, зь ягонай крытыкай агульнапрынятых нормаў ды ідэалаў, веры ў Бога, прагрэс і наагул у тое, што ўсё гэта калі-небудзь добра скончыцца.
Быў яшчэ іншы важны аспэкт маргіналізаванасьці творцаў венскага мадэрнізму. Асыміляваныя габрэі нідзе не маглі пачувацца цалкам «дома»: для русінаў (украінцаў) і славакаў яны былі палякамі ці вугорцамі, для палякаў, вугорцаў і чэхаў - немцамі, для немцаў - аўстрыякамі, для ўсіх нацыяў сьвету - габрэямі, а для габрэяў - здраднікамі сваёй веры. Адкінутыя за межы кожнай нацыянальнай грамады, венскія мадэрністы былі пазбаўленыя моцнай нацыянальнай ідэнтычнасьці - у адрозьненьне ад вугорца Бартака, паляка Высьпяньскага ці чэха Гашака. Гэта вызваляла іх ад цяжкай ношы «будаваньня нацыі» і адкрывала магчымасьць зьвяртацца да найглыбейшых экзыстэнцыйных пытаньняў.
Вядома, у Вене было нямала мастацкіх дзеячоў-мадэрністаў, якія не былі габрэямі, але пераймаліся тымі самымі праблемамі й пытаньнямі, што й дзеці габрэйскай буржуазіі. Аднак без габрэяў горад папросту ня мог функцыянаваць як культурны ды інтэлектуальны цэнтар. Зрэшты, свой статус эўрапейскай культурнай сталіцы Вена страціла ў 1930-х гадох, калі заняпала, а пасьля 1938 году амаль цалкам зьнікла яе габрэйская грамада.
* * *
Увосень 1892 году, за некалькі гадоў да таго, як Вена стала тым, чым была пазьней, у сталіцу Габсбурскай імпэрыі прыехаў Іван Франко. Прыехаў на запрашэньне Ватраслава Ягіча, прафэсара славістыкі Венскага ўнівэрсытэту, каб рабіць дактарат. Франко меў ужо 36 гадоў - век зусім не малады для такой задумы. Але гэта не было ягонай віною: маладыя гады пайшлі на рэвалюцыйную прапаганду, немінучыя турэмныя адседкі, беднае, галоднае ды халоднае існаваньне і працу ў розных газэтах ды часопісах, каб зарабіць на пражыцьцё. Зрэшты, была ў тым і перавага: за плячыма ў Франка стаяла слава руска-ўкраінскага пісьменьніка ды высокакваліфікаванага дасьледніка ўсходнеславянскага фальклёру. Кірыла Студзінскі, у тыя часы венскі студэнт, прыгадваў, што зьяўленьне Франка ў Венскім унівэрсытэце было сэнсацыяй дня. Акурат Франко выклікаў зьмену ў поглядах Ягіча на адрознасьць украінцаў ад расейцаў. Дагэтуль той клаў першых і другіх у адну шуфляду, а патрыятычна настроеным украінскім студэнтам з Галіччыны гаварыў, што сваю нацыянальную самастойнасьць яны мусяць спачатку давесьці навуковымі дасьледаваньнямі. І Франко, слухач сэмінару ў Ягіча, прыносіў такія дасьледаваньні адно за адным, а разам з тым - і доказы, што ўкраінцы маюць права на самастойнае жыцьцё сярод славянскіх народаў.
Пляны Франка ў Вене не абмяжоўваліся атрыманьнем ступені доктара навук. Ён прагнуў навязаць тут карысныя знаёмствы, якія пасьля вяртаньня ў Галіччыну прыдаліся б яму больш, чым дактарат. Гэтая частка ягонага пляну была надзвычай пасьпяховай: сярод яго венскіх знаёмцаў мы знаходзім імёны лідэра аўстрыйскіх дэмакратаў Віктара Адлера, ідэоляга літаратурнага мадэрнізму Германа Бара, творцы мадэрнага сіянізму Тэадора Герцля, пазьнейшага чэхаславацкага прэзыдэнта Томаша Масарыка, а таксама дзясяткаў сёньня менш вядомых, але на той час вельмі знакамітых прадстаўнікоў творчага асяродзьдзя Вены канца стагодзьдзя. Асабліва важным для папулярнасьці Франка ў Вене было сталае супрацоўніцтва з газэтай «Die Zeit», якую паводле яе тагачаснай уплывовасьці можна параўнаць зь сёньняшняй «New York Review of Books». Некаторыя зь венскіх публікацыяў Франка, перадрукаваныя потым з «Die Zeit» у іншых славутых эўрапейскіх выданьнях, выклікалі гарачыя дыскусіі - ды што там дыскусіі, нават дуэлі.
Але не паўсюль Франка ў Вене чакалі перамогі. Яму не ўдалося здабыць прызнаньня ў галоўнай галіне - галіне, як тады казалі, прыгожага пісьменства. Шлях да літаратурнага прызнаньня пралягаў тут праз тэатральную сцэну. У Львове спэктакль паводле ягонага «Скрадзенага шчасьця» меў небывалы посьпех: камплімэнтаў не шкадавала ні ўкраінская, ні польская тэатральная крытыка. Цяпер Франко піша аповесьць «Для хатняга вогнішча» і разам з «Скрадзеным шчасьцем» аддае яе на разгляд дырэкцыі Фолькстэатру - але безвынікова.
Франко спрабаваў надрукаваць у «Die Zeit» аповесьць «Boa constrictor», якая здабыла яму на той час найбольшую літаратурную славу (прынамсі, ніводзін іншы ягоны твор ня быў перакладзены на столькі моваў). У рэдакцыі аповесьць патрапіла да Германа Бара, які ўжо зрабіўся тады заканадаўцам венскага літаратурнага мадэрнізму. Бар адхіліў твор нібыта з фармальных прычынаў: маўляў, ён завялікі для газэты, у «Die Zeit» яго папросту не прачытаюць. Цяжка сказаць, ці было гэта сапраўднай прычынай адмовы: аповесьць Франка ўсё ж такі надрукавала іншая венская газэта, сацыял-дэмакратычная «Arbeiter Zeitung». А вось у асуджэньні Франковага «Паэта здрады» - найскандальнейшага сярод ягоных венскіх артыкулаў, скіраванага супраць Адама Міцкевіча як нібыта ўзгадавальніка польскага нацыянальнага крывадушша і падвойных стандартаў, - Бар быў шчыры дарэшты. Ён не прымаў бязглуздага, на ягоную думку, цьверджаньня Франка, што з твораў паэта можна вывесьці палітычную тэндэнцыю. «Ці стаў бы я «Паэтам лесьбійскага каханьня», - пытаўся Бар у Франка, - калі б у маіх вершах абмаляваў лесьбійскія стасункі? Здрада - праблема эстэтычная, ёй можна прысьвяціць усё жыцьцё, ня робячыся пры гэтым здраднікам».
За розьніцай поглядаў Франка і Бара ляжала сьветапоглядная прорва. Франко верыў у прагрэс, яго пазытыўныя наступствы для асобы і грамадзтва. Літаратура павінна быць «работніцай на полі чалавечага прагрэсу». Яна павінна паказваць заганы грамадзкага ладу і абуджаць у чытача жаданьне іх паправіць.
Венскія ж мадэрністы прадстаўлялі, паводле словаў Пэтэра Гея, Мадэрнізм зь вялікай літары, які ненавідзеў мадэрнізм зь літары малой. Для іх прагрэс быў ідэяй падманлівай, нават шкоднай: разьвіцьцё тэхналёгіяў не паляпшае чалавека - наадварот, увесь час пагражае ягонай існасьці ды існаваньню. Літаратура павінна быць бестэндэнцыйнай; замест грамадзкай заангажаванасьці яна хутчэй мела б прысьвяціць сябе адлюстраваньню асобы ды ірацыянальных матываў яе ўчынкаў.
Франко volens nolens заразіўся новымі эстэтычнымі плынямі і прывёз гэтую венскую заразу з сабою ў Львоў - хоць і стараўся сам сабе ў гэтым не прызнавацца. Аднак гэта цяжка было схаваць. У 1896 годзе Васіль Шчурат, які жыў разам з Франком на кватэры ў Вене, надрукаваў у львоўскай газэце «Зорі» ягоны літаратурны партрэт. У ім ён выразна паказаў новыя, мадэрнісцкія (дэкадэнцкія) матывы ў нізцы вершаў Франка «Завялае лісьце». Тое, што ў вуснах Шчурата гучала як пахвала, Франко ўспрыняў як асабістую абразу. Зь ягонай гнеўнай рэакцыі паўсталі вядомыя строфы, зьвернутыя да Шчурата:
Які я дэкадэнт? Я сын народу,
Што ўгору йдзе, хоць быў замкнёны ў лёх.
Мой лёзунг: праца, шчасьце і свабода,
Я ўвесь мужык, пралёг, не эпілёг.
У дыскусіі з Шчуратам Франко меў рацыю толькі напалову. Сучасны аўстрыйскі літаратуразнавец Стэфан Сымонэк у кніжцы «Іван Франко і «Молода Муза» паказвае разарванасьць Франка паміж ягонай пазыцыяй грамадзкага лідэра й ягоным літаратурным талентам. Ён называе Франка «сарамлівым мадэрністам». На шматлікіх прыкладах Сымонэк дэманструе сугучнасьць Франковых паэтычных вобразаў і тэмаў з творчасьцю асноўных прадстаўнікоў эўрапейскага мадэрну: Поля Вэрлена, Валер'я Брусава, Тэтмаера, Стэфана Малармэ, Мэтэрлінка, Оскара Ўайльда, Габрыэля д'Анунцыё. Сымонэк заклікае па-новаму прачытаць Франка - не як прадвесьніка сацыялістычнага рэалізму, але як цьвярозага, крытычнага і цікавага аўтара з пэрыфэрыі Габсбурскай манархіі.
З гэтым цяжка не пагадзіцца - Франко быў цікавым, але ўсё ж такі пэрыфэрыйным аўтарам. Па-за сфэраю «хатняга ўжытку» Франко не пакінуў трывалага й выразнага сьледу ані ў сусьветнай, ані нават у цэнтральнаэўрапейскай культуры.
Як бы ні ганарылася ўкраінскае франказнаўства знаёмствам Франка з Германам Барам, Тэадорам Герцлем ці Шніцлерам, на гэтых дзеячоў яно не зрабіла аніякага прыкметнага ўплыву (прынамсі, у дэталёвых дзёньнікавых запісах Бара, Герля і Шніцлера прозьвішча Франка нідзе ня згадваецца). Хутчэй наадварот: якраз яны ўплывалі на Франка, хаця ён і не сьпяшаўся гэта прызнаваць.
* * *
Эрнэст Гелнэр у адным з сваіх апошніх інтэрвію прыгадваў, што Вітгенштайн прыдумаў сваю ўласную градацыю чалавечых тыпаў, адпаведна ўзроўню іхнага інтэлекту. На яе вяршыню ён ставіў кембрыдзкіх мысьліцеляў, а на самы ніз - непісьменных польскіх сялянаў. Калі гэта праўда, дык і абсалютна непаліткарэктнае цьверджаньне Вітгенштайна, і асабісты прыклад Франка перагукаюцца з высновай Эдмандза і Айдынава: узровень і характар інтэлектуальнага жыцьця залежыць ад нацыянальна-канкрэтных абставінаў.
Вывучэньнем розных нацыянальных формаў існаваньня інтэлігенцыі занялася дасьледчая група Польскай акадэміі навук пад кіраўніцтвам вядомага варшаўскага гісторыка Ежы Ядліцкага. Вынікам гэтай працы стаў зборнік артыкулаў «Эўрапейскія гісторыкі пра інтэлігенцыю ды інтэлектуалаў». Нават беглы перагляд адных толькі загалоўкаў сьведчыць, што ў розных мовах для апісаньня гэтай групы ўжываюць розныя словы: інтэлігенцыя, інтэлектуалы, асьвечаная буржуазія (Bildungsbürgertum). Тэрмін «інтэлігенцыя» ўпершыню зьявіўся ў нямецкай мове ў 1840-я гг. - у працах гегельянцаў. Адтуль ён перайшоў у польскую, а потым - у расейскую ды ўкраінскую мовы. І цяпер, гаворачы пра «інтэлігенцыю», маюць на ўвазе перш за ўсё Ўсходнюю Эўропу.
Усходнеэўрапейская інтэлігенцыя, як сьцьвярджае расейская дасьледчыца Людміла Булгакава, вылучаецца перш за ўсё дзьвюма асноўнымі рысамі: «любоўю да народу» і «апазыцыйнасьцю да ўлады». Абедзьве рысы выкліканыя яе родаваю траўмай: яна нарадзілася ў самадзяржаўнай, абсалютысцкай дзяржаве - Расейскай імпэрыі, дзе грамадзкая ініцыятыва была скаваная ўсюдыіснай уладай, і апэляцыя да «масаў» бачылася спосабам пераадоленьня эканамічнай ды культурнай адсталасьці. Падпольнае існаваньне інтэлігенцыі прыпадабняла яе да грамадак першых хрысьціянаў, ствараючы адпаведны этас: гатоўнасьць да самаахвяраваньня дзеля «супольнага дабра», ідэйнасьць, падвышаная адчувальнасьць да грамадзкіх праблемаў - але разам з тым дактрынэрства, схільнасьць да максымалізму і кансьпірацыі.
Францускія ды ангельскія інтэлектуалы (пра іх гаворыцца ў двух цудоўных эсэ Магдалены Міцынскай) цешыліся непараўнальна большымі палітычнымі свабодамі, чымся ўсходнеэўрапейскія інтэлігенты. Адпаведна, іншым было іхнае грамадзкае крэда: прафэсіяналы ў сваіх вузейшых дзялянках - навуцы, журналістыцы ці прыгожым пісьменстве, яны лічылі сваім абавязкам выходзіць за межы сваіх прафэсійных інтарэсаў кожны раз, калі гэтым палітычным свабодам пагражалі абмежаваньні, поўнае альбо частковае скасаваньне і да т. п. Хаця сам тэрмін «інтэлектуалы» ўжываўся значна раней, дату нараджэньня пазначанай намі групы можна ўстанавіць дакладна: 1898 год, справа Дрэйфуса ў Францыі. Інтэлектуалы ўпершыню скарысталіся тады трыма правамі, што належаць ім дагэтуль: правам выклікаць скандал, правам ствараць лігі і арганізацыі, што мусяць памнажаць моц іхнага пратэсту, і правам паклікацца на сымбалічную духоўную ўладу, вышэйшую і старэйшую за ўладу дзяржаўную.
Нямецкая інтэлігенцыя йшла іншым шляхам. Пра яе, а таксама пра блізкія да яе чэскую і аўстрыйскую напісаў Мацей Яноўскі. Тэрмін «інтэлігенцыя» ў нямецкай культурнай традыцыі не прыжыўся - яго выцесьніў панятак «асьвечаная буржуазія». Да яе належыць ня кожны, хто атрымаў вышэйшую адукацыю, - але кожны, чый грамадзкі статус гэтая асьвета вызначала (у адрозьненьне ад эканамічнай буржуазіі, грамадзкую пазыцыю якой вызначаў матэрыяльны статус). «Асьвечаны буржуа» ня тоесны ўсходнеэўрапейскаму інтэлігенту, бо ўва Ўсходняй Эўропе хто быў асьвечаным, той, як лічылася, ня быў буржуа. У нямецкай традыцыі да асьвечанай буржуазіі залічвалася і дзяржаўнае чыноўніцтва, чаго немагчыма ўявіць сабе ў расейскім выпадку, дзе бюракрат - як і буржуа - быў антыподам інтэлігента. Падставай нямецкай спэцыфікі быў выбух вышэйшай адукацыі ў Нямецкай імпэрыі канца XIX стагодзьдзя, калі ўнівэрсытэты пачалі прадукаваць спэцыялістаў у дагэтуль (а для некаторых краінаў - і пасьля) нябачанай колькасьці. Гэтыя спэцыялісты сталі рухавікамі капіталістычных зьменаў, маторам мадэрнізацыі, бюракратамі, якія рацыяналізоўвалі, у духу тэорыі Макса Вэбэра, грамадзкае жыцьцё і стваралі грамадзянскую (у нямецкай мове - «буржуазную») супольнасьць, або, адпаведна зь Юргенам Габэрмасам, публічную сфэру - інакш кажучы, асяродзьдзе, аб'яднанае супольнымі вартасьцямі і супольнай камунікацыйнай сеткай (прэсай, выдавецтвамі, таварыствамі, клюбамі, навуковымі інстытуцыямі), а таму гатовае імгненна рэагаваць на дзейнасьць літаратараў ды інтэлектуалаў.
Мацей Яноўскі высоўвае цікавую гіпотэзу (і яе падтрымлівае Ежы Ядліцкі): нямецкія асьвечаныя буржуа і расейскія інтэлігенты займалі нібыта два супрацьлеглыя полюсы ў шырокім спэктры розных гістарычных варыянтаў цэнтральна- ды ўсходнеэўрапейскай інтэлігенцыі. Бліжэй да нямецкага полюсу разьмяшчалася чэская эліта, далей за ёю - творчыя асяродкі Вены, якія былі блізкія да нямецкай мадэлі, але з прычыны свайго касмапалітычнага характару вызначаліся большай незалежнасьцю, чымся «асьвечаныя мяшчане», і гэтак далей аж да другога краю спэктру, дзе, бліжэй за ўсё да расейскай паласы, разьмясьцілася польская інтэлігенцыя Расейскай імпэрыі.
Дзе ў гэтым спэктры месца ўкраінскай інтэлігенцыі? На жаль, зьмешчаны ў зборніку артыкул Георгія Касьянава не дае нават прыблізнага адказу на гэтае пытаньне. Гісторык сам сабе звузіў дасьледчую пэрспэктыву, узяўшы за зыходны пункт свайго аналізу «інтэлігенцыю пары гістарычнага матэрыялізму». Ён доўга разважае над савецкімі схемамі й дэфініцыямі - а паколькі яны, зразумела, мала да чаго прыдатныя, ён бярэцца за іх рэвізію, пераказваючы пры гэтым зьмест сваіх ранейшых кніг. Такім чынам, чытач мусіць здаволіцца наступным азначэньнем: інтэлігенцыя - гэта, паводле Касьянава, «спэцыфічная прафэсійная група, якая вызначаецца ўласнымі грамадзка-псыхалягічнымі, культурнымі, этычнымі ды іншымі рысамі. Яна зьяўляецца пэўнай сацыякультурнай зьявай, правілы разьвіцьця і функцыянаваньня якой таксама адметныя». Пасьпяховасьць такога абыходжаньня з дэфініцыямі можа ў вольны час ацаніць кожны ахвотнік, спрабуючы праверыць, як дзейнічае прапанаванае азначэньне ў дачыненьні да такіх «спэцыфічных грамадзка-прафэсійных групаў», як дворнікі, алігархі ды «зладзеі ў законе». У любым выпадку, зь яго немагчыма зразумець, што адрозьнівае ўкраінскую інтэлігенцыю ад, скажам, інтэлігенцыі армянскай, беларускай ды эстонскай, якія таксама паўсталі ў выніку пераўтварэньня грамадзтва «традыцыйна-сельскагаспадарчага» ў «мадэрна-прамысловае», таксама перажылі траўматычны досьвед сталінізму і савецкай бюракратызацыі, каб потым расьцьвісьці фэномэнам дысыдэнцтва - хіба што ўкраінская інтэлігенцыя стварала ўкраінскую нацыю, а не армянскую, беларускую ці эстонскую?
Гісторыя ўкраінскай інтэлігенцыі да 1917 году ці да ўтварэньня СССР абмяжоўваецца сымбалічнымі двума-трыма радкамі, дзе-нідзе расьцярушанымі. А дарма. Бо самыя раньнія і далёка не другарадныя дыскусіі пра ролю і прызначэньне ўкраінскай (ці, як тады казалі, руска-ўкраінскай) інтэлігенцыі вяліся менавіта тады й там. Можна нават сьцьвярджаць, што стрыжнем гэтых дыскусіяў быў выбар мадэлі, паводле якой мела б усталёўваць свае функцыі ды ролю гэтая нованароджаная група. Для аўстрыйскай Галіччыны традыцыйным вобразам інтэлігента быў гладкі і добра апрануты пан з гімназійным дыплёмам у кішэні, які ўмеў паводзіць сябе галянтна, пакрываючы гэтым недахоп уласных перакананьняў, і чыім ідэалам была ўрадавая канцылярыя ды дзяржаўная зарплата - гэта значыць ужо знаёмы нам тып нямецка-асьвечанага буржуа, з папраўкай на галіцка-шляхецкую вытанчанасьць. Такіх тыпаў аўстрыйская імпэрыя выпускала сотнямі, калі ня тысячамі на год. Гэта ставіць пад сумнеў слушнасьць высновы Касьянава, нібыта ўкраінская эліта перад 1917 годам фармавалася ў межах дзяржаваў, не зацікаўленых ува ўтварэньні ані ўкраінскай, ані наагул якой-небудзь інтэлігенцыі - бо ані Габсбургі не былі такімі дурнымі, каб ня песьціць у сваіх падданых пачуцьця ляяльнасьці да сябе, ані «руская» інтэлігенцыя (як, зрэшты, польская, чэская ды іншая) не была такой наскрозь рэвалюцыйнаю, каб дазволіць сабе адмовіцца ад раскошы інтэлігенцкага стану (зацікаўлены чытач можа больш даведацца пра гэта з кнігі венскай дасьледчыцы Вальтраўд Гайндль, прысьвечанай фармаваньню бюракратыі ў Габсбурскай імпэрыі).
Варта прыгледзецца і да мараў маладога, «дарэвалюцыйнага» яшчэ Франка пра пасаду гімназійнага настаўніка і славу салённага пісьменьніка - ён тады і ня думаў пісаць для сялян і пра сялян. Яго ператварэньне ў радыкала адбылося пад уплывам новай мадэлі інтэлігенцыі - мадэлі расейскай, зь яе любоўю да народу і вечнай апазыцыйнасьцю да ўлады. Гэтую мадэль прапаноўваў, нават агрэсіўна навязваў з эміграцыі Міхаіл Драгаманаў. Тое, што яму ўдалося ў далёкім 1876 годзе зрабіць з Франком ды ягонымі таварышамі, магчыма, ува ўкраінскім выпадку адыграла ня меншую ролю, чым у францускім - справа Дрэйфуса. Пра драматызм гэтай зьмены сьведчыць хаця б тое, што Франко пасьля драгаманаўскай крытыкі ад сораму за тое, што ён думаў і пісаў раней, нават хацеў зрабіць сабе сьмерць. На шчасьце, Франко абмежаваўся тым, што забіў у сабе асьвечанага буржуа і потым пасьлядоўна ваяваў зь ім да канца жыцьця, пры кожнай нагодзе паўтараючы: «У нас няма інтэлігенцыі. У нас ёсьць тысячы пісьменных людзей, але інтэлігенцыі няма».
Згаданыя тут кніжкі і зборнікі ўтрымліваюць адну асноўную - хоць, можа, і не такую новую, як на неўкраінскія ўмовы, - тэзу: што дэфініцыя, роля, функцыі інтэлігенцыі залежаць ад гістарычных умоваў. Гісторыя ставіць перад інтэлігентамі задачу вызначыцца, кім яны ёсьць у кожны канкрэтны момант і ў кожным месцы. Такое самавызначэньне ў месцы і часе асабліва важнае ў пераломныя для краіны й нацыі моманты. Асабліва для той часткі інтэлігенцыі, якую называюць «творчай» ці «апініятворчай» (у многіх мовах да яе стасуюць карацейшы і больш ёмісты тэрмін: «інтэлектуалы» - каб вылучыць яе з шырокай «інтэлігенцкай» масы).
Няма сумневу, што крах камунізму ды першыя дзесяць гадоў украінскай незалежнасьці ёсьць такім пераломным момантам, які заклікае ўкраінскіх інтэлектуалаў крытычна перагледзець сваю ідэнтычнасьць. Такі перагляд павінен быў бы выразна акрэсьліць прынамсі тры гістарычныя кантэксты. Першым ёсьць амаль 150-гадовая гісторыя іх існаваньня. Другі кантэкст - гэта ўласна дзесяць гадоў посткамуністычнай трансфармацыі, якая радыкальна зьмяніла ўмовы іхнага існаваньня. Трэці - кантэкст глябалізацыі, для азначэньня якога найчасьцей ужываюць прэфікс «пост-» (постмадэрны, посткаляніяльны і постсэкулярны) і які - нібыта! - пагражае ім немінучай пагібельлю.
Ува ўкраінскай гістарыяграфіі ніводзін з трох кантэкстаў не раскрыты ня тое што ў кнігах, але нават у грунтоўных нарысах (выняткі накшталт выдатных эсэ Івана Лысяка-Рудніцкага «Выраджэньне ды адраджэньне інтэлігенцыі» ці «Ў абарону інтэлекту» ёсьць акурат выняткамі, а ня правілам). Але той, хто тоне, мусіць хапацца за саломінку. Ува ўкраінскім выпадку, на шчасьце, існуе выратавальны круг - кнігі пра ролю інтэлігенцыі ды інтэлектуалаў у «сумежных» (расейскім, нямецкім, а найбольш польскім) выпадках. Апрача ўжо цытаваных кніг, скарыстаемся яшчэ двума польскімі выданьнямі з Кракава: «Інтэлігенцыя паўднёва-ўсходніх польскіх земляў» (1998) і сакавіцкі 2002 году выпуск часопісу «Znak» пад загалоўкам «Радаводы інтэлігенцыі». Там няма аніякіх рэцэптаў, але ёсьць прынамсі падказкі, як структураваць дыскусію.
Адна з найважнейшых падказак - уменьне ўжываць спэцыфічна інтэлігентную мову. Працы з сацыялёгіі польскай мовы перадаюць адну характэрную рысу мовы звычайнага польскага інтэлігента - у ёй вельмі часта сустракаюцца словы «пэўны», «якісьці», «нібыта», «як быццам». Гэтая спэцыфіка адлюстроўвае акалічнасьць, пра якую ня варта забывацца й нам, украінскім інтэлігентам: інтэлігентам ёсьць той, хто ведае, што ён ведае, а чаго ня ведае, і для разьмежаваньня першага ад другога знаходзіць рытарычную форму экспрэсіі. Для напалову інтэлігента характэрная дзёрзкая псэўдарыторыка, бо ён думае, што ведае ўсё.
Гэта асабліва варта памятаць, калі заходзіць гаворка пра першы кантэкст. Тут заўсёды хаваецца небясьпека гіпэркрытычнага стаўленьня - асуджаць усё, што было раней, і пачынаць адлік ад сябе самога. А ў кожным канкрэтным выпадку кожны ўкраінскі інтэлігент мусіць яшчэ пераадолець сваю «скунсавую» - паводле выразу Ліпінскага - хваробу лічыць сябе «ўкраінскім геніем». Украінскі інтэлігент час ад часу адчувае патрэбу ўстаць на катурны і выгукнуць, сьледам за Франком, што ў нас няма інтэлігенцыі: у нас ёсьць сотні (тысячы, мільёны) адукаваных людзей, а «сапраўднай» інтэлігенцыі няма.
Насуперак гэтаму гіпэркрытычнаму стаўленьню трэба сьцьвердзіць наступнае: украінская інтэлігенцыя - як і польская, расейская, нямецкая ды іншыя, - нягледзячы на пастаянныя самаабвінавачаньні, сумневы ўва ўласным існаваньні і расчараваньне ў самой сабе, усё ж такі існуе, і вось ужо 150 гадоў яна падзяляе цяжар грамадзкай адказнасьці, займаецца задачамі, якія ў нармальных умовах павінна была б вырашаць дзяржава, і такім чынам забясьпечвае пераемнасьць і ўласнага існаваньня, і часткі грамадзтва ў полі нацыянальнай культуры. Спэцыфіка ўкраінскай інтэлігенцыі - ізноў-такі, як і ўсёй інтэлігенцыі ўсходнеэўрапейскай - палягае ў асаблівай нацыятворчай функцыі інтэлектуалаў. Гэта адначасова і іхнае блаславеньне, і іхнае пракляцьце. Блаславеньне, бо прыносіць пачуцьцё асаблівай, ні з чым не параўнальнай гераічнай місіі. Пракляцьце, бо накладае на яе такія інтэлектуальныя абмежаваньні, зь якіх немагчыма вырвацца.
Каб дасягнуць сапраўдных інтэлектуальных вышыняў, трэба перамагчы сілу нацыянальнага прыцягненьня - гэта даводзіць прыклад венскіх асыміляваных габрэяў. Ува ўкраінскім выпадку гэтая гравітацыя ўзмацняецца нешматлікасьцю ўкраінскай інтэлігенцыі. Узяць любы абсяг - музыку, літаратуру, гістарыяграфію - яскравых аўтараў і твораў хапіла б на некалькімільённую нацыю, кшталту эстонскай ці славацкай, але не на краіну з 40-50-мільённым насельніцтвам. Да таго ж, ува ўкраінскай культуры й навуцы, як і раней, адсутнічаюць цэлыя кірункі. Прыклад гістарычнай навукі мне найбліжэйшы, таму спашлюся на яго: у нас ледзь-ледзь «наскрабецца» некалькі дзясяткаў спэцыялістаў у расейскай гісторыі, менш за дзясятак - у гісторыі польскай. І гэта гісторыя нашых найбліжэйшых суседзяў! Што ж тады казаць аб адмыслоўцах з гісторыі Францыі, Нямеччыны, Швэцыі, Партугаліі ці так званых «архідэйных спэцыяльнасьцях», як бізанталёгія, антычны сьвет ці эгіпталёгія! Гэта правакуе ўкраінскіх інтэлектуалаў быць «майстрамі на ўсе рукі», г. зн. выходзіць за рамкі сваёй прафэсіі і пераходзіць у суседнюю, каб такім чынам с(т)ымуляваць структурную паўнавартаснасьць украінскай культуры. Не сакрэт, што такая ўнівэрсальнасьць дасягаецца коштам якасьці. Лэся Ўкраінка калісьці ўшчувала Франка, што той узяўся расфарбоўваць - з нацыянальнай патрэбы! - платы, наступаючы на горла свайму высокаму мастацкаму таленту.
Кантэкст апошніх дзесяці гадоў шмат чаго зьмяніў - але адначасова ўвідавочніў драматычнасьць украінскай сытуацыі. Бо цяпер украінская культура павінна была б дасягнуць статусу дзяржаўнай ды вядучай - а насамрэч застаецца культурай меншасьці ў сваёй краіне. Не сакрэт, што ўсё самае цікавае і вартаснае ўва ўкраінскай навуцы і культуры нараджаецца збольшага не пры падтрымцы ўласнай дзяржавы, а насуперак ёй. Украінская інтэлігенцыя мусіць змагацца за статус большасьці, бо інакш страціць сэнс свайго існаваньня. Таму яна павінна адначасова і пісаць творы, і ствараць асяродкі, здольныя іх успрымаць. Яна нагадвае тэнісіста, які, зрабіўшы падачу, мусіць стрымгалоў пераскокваць церазь сетку, каб адбіць мяч з другой паловы поля, - і такім чынам ствараць ілюзію гульні. Як доўга можна вытрымаць такую сытуацыю без псыхалягічных надломаў, раньніх інфарктаў ды інсультаў - мала таго, яшчэ й трымаючыся пэўных інтэлектуальных ды мастацкіх стандартаў?
Сучасныя ўкраінскія інтэлігенты - люстэркавая супрацьлегласьць англа-францускіх інтэлектуалаў. Тыя інтэлектуалы зьяўляюцца спэцыялістамі ў сваёй вузкай дзялянцы і пакідаюць яе толькі ў выпадку патрэбы - каб падаць свой голас у грамадзкіх справах. Украінскія інтэлігенты вельмі часта ёсьць спэцыялістамі ў нічым або перасталі быць спэцыялістамі ў чымсьці. Але яны бяруцца разважаць пра ўсё: сёньня - пра Дэрыду, заўтра - пра найноўшыя сацыялягічныя апытаньні, пасьлязаўтра - пра пэрспэктывы эўрапейскай інтэграцыі. У адрозьненьне ад герояў старой савецкай песьні пра «мантажнікаў-высотнікаў», якія ганарыліся тым, што яны не качагары і не цесьляры, нашыя ўкраінскія інтэлігенты гатовыя і качагарыць, і бярвеньне часаць, і на высотныя слупы залазіць. У гэтым не было б бяды, калі б яны ў кожным выпадку датрымліваліся законаў аднаго рамяства і аднаго жанру. Але, на жаль, ім раз-пораз карціць прыхапіць на высакавольтныя лініі качаргу. Асабліва гэта датычыць фэномэну так званай «літаратурнай Украіны» (ня блытаць з назвай газэты), калі палітычны аналіз вядзецца зь літаратурнай пэрспэктывы, а паліталягічныя катэгорыі падмяняюцца вобразамі й катэгорыямі літаратуры ды паэзіі.
Украінскія інтэлектуалы грэбуюць сваім прызначэньнем - артыкуляваць новую сытуацыю адпаведна зьмененым умовам існаваньня грамадзтва. Найбольшым інтэлектуальным здабыткам тут ёсьць руйнаваньне старых - ці, хутчэй, застарэлых - мітаў, якія жывыя яшчэ толькі дзякуючы ляноце ды самападману колішніх інтэлектуальных правадыроў ды ўра-патрыятызму нашай дзяржавы. Але самой крытыкі замала. Бо дэканструкцыя без канструкцыі мяжуе зь безадказнасьцю.
«Пост»-кантэкст завастрае глябальную праблему сучаснасьці - пагрозу страціць унутраную салідарнасьць грамадзтва. Пра гэтую пагрозу гаварыў нядаўна Юрген Габэрмас, калі яму ўручалі прэмію нямецкіх кнігавыдаўцоў (яго выступ стаўся прадметам абмеркаваньня ў кракаўскім часопісе «Znak»). Здабыцьцё свабоды правакуе атамізацыю грамадзтва, бо сам панятак свабоды рэдукуецца - ператвараецца з асноўнай рысы заходняй цывілізацыі ў просты выбар спосабаў спажываньня: ад адзеньня й машын да сэксуальных партнэраў ды ідэнтычнасьцяў. Акурат гэта адбывалася да нядаўняга часу ў ЗША - спатрэбілася трагедыя 11 верасьня 2001 году, каб вярнуць страчанае пачуцьцё грамадзкай салідарнасьці. І якраз так часьцей за ўсё разумеюць заходнія вартасьці ў посткамуністычным сьвеце.
Габэрмас заклікае вярнуць рэлігію - праўда, у яе сэкулярызаванай форме - у публічную сфэру. Невядома, які яшчэ пярун мусіць скалануць украінскае неба, каб украінскі грамадзянін нарэшце перахрысьціўся. Няхай гэта гучыць парадаксальна, але так яно ўжо ёсьць: у сучаснай Украіне бліжэй да габэрмасаўскага этасу стаяць не інтэлектуалы, а палітыкі. Гледзячы на тое, як на прэс-канфэрэнцыі сядзяць побач, адкінуўшы свае партыйныя разыходжаньні, Мароз, Сіманенка і Цімашэнка, задаешся пытаньнем, ці здольныя на такое дзеля лабіяваньня супольных інтарэсаў прадстаўнікі змаргіналізаваных украінамоўных і ўдвая больш змаргіналізаваных расейскамоўных інтэлектуальных колаў?
Шэрасьць і беспрасьветнасьць кучмаўскага рэжыму прымушае пазычыць у палякаў іхны лёзунг патрэбы арганічнай пазытыўнай працы. Ня маючы спадзеву штосьці зьмяніць цяпер, трэба працаваць на будучыню: пісаць свае кніжкі, выдаваць свае часопісы, выхоўваць сваіх вучняў. Але якраз польскі прыклад паказвае, што мала абвясьціць новы лёзунг - трэба дэталёва прааналізаваць ранейшыя промахі ды ілюзіі. Найперш і перадусім - пазбавіцца рамантычнай традыцыі дэманізаваць ворага і ідэалізаваць уласнае грамадзтва. Многія, калі не пераважная большасьць украінскіх інтэлектуалаў, прызначылі на ролю ворага расейскамоўную палову ўкраінскага грамадзтва: яна й «зрусіфікаваная», і «саўковая», і «крэольская» - папросту кажучы, безнадзейная. І для дабра ўкраінскае справы ёй лепш за ўсё было б наагул пакінуць Украіну, прыхапіўшы з сабой свой Данбас і Поўдзень.
Мала сказаць, што супраць такога артыкуляваньня ўкраінскай ідэі крычаць дадзеныя сацыялягічных апытаньняў. Яно зьяўляецца папросту самазабойчым, бо заганяе ўкраінства ў такі катух, адзіным выйсьцем зь якога ёсьць Кучма як генэратар і гарант украінскай саборнасьці. Можна толькі павіншаваць украінскага прэзыдэнта з такой інтэлігенцыяй: пакуль яна актыўна ангажуецца ў правапісныя ды могілкавыя войны, ягонай уладзе нічога ўсур'ёз не пагражае.
Ёсьць штосьці трагічнае ў постаці інтэлектуала - калі не трагікамічнае. Ён заўсёды пачынае... і прайграе. Ён ініцыюе вялікія грамадзкія зьмены, ад якіх церпіць першым і найбольш.
Але ягоная сытуацыя зусім не безнадзейная. Яна можа паслужыць падмуркам новай веры. Бо, як любіць паўтараць Лешак Калакоўскі, самая ўдалая дэфініцыя веры - гэта прызнаньне асобай сваёй уласнай паразы, заўсёднай перамогі свайго жыцьця над сабою.
Ці гэтая вера можа быць асновай для ўзьнікненьня новай салідарнасьці? Ня ведаю. Ня ўпэўнены. Магчыма. Але што яшчэ застаецца ўкраінскаму інтэлектуалу, як ні паспрабаваць яшчэ раз?
* * *
А напрыканцы некалькі слоў пра жыцьцё пасьля сьмерці. Попэр перажыў Вітгенштайна аж на 45 гадоў і перад сваёй сьмерцю ў 1996-м пераўзышоў яго ў сусьветнай славе. Але перамога была хутчэй вынікам палітычнай каньюнктуры: з падзеньнем бэрлінскай сьцяны ягоная кніга пра адкрытае грамадзтва зноў зрабілася актуальнай. Да ліку найбольшых прыхільнікаў Попэра належыць Джордж Сорас. Ён уклаў вялізныя капіталы ў спробы збудаваць на руінах камуністычнай сыстэмы адкрытае грамадзтва паводле рэцэпту Попэра. Пасьля дзесяці гадоў інтэнсіўнай грашовай тэрапіі пацыент яшчэ не памёр і нават падае надзеі на папраўку, хаця чым далей, тым меншыя. Затое ў краінах «пераможнага адкрытага грамадзтва» слава Попэра завяла. Прынамсі, прафэсары ўсё радзей раяць сваім студэнтам ягоныя кнігі. Такі кошт перамогі. Крытыка дагматычнасьці мысьленьня, націск на талерантнасьці былі вельмі радыкальнымі ў 1946 годзе. Але ў 2003-м яны ўспрымаюцца як банальнасьці паліткарэктнасьці - што ёсьць хіба найлепшым сьведчаньнем Попэравай інтэлектуальнай перамогі.
У той самы час прафэсійнае апытаньне ў 1998 годзе вывела Вітгенштайна на пятае месца сярод найвялікшых філёзафаў сьвету, пасьля Арыстотэля, Плятона, Канта і Ніцшэ. А Попэр ня трапіў нават у першую дзясятку. Вітгенштайнава філязофія набыла шмат пасьлядоўнікаў, аж да постмадэрністаў - хаця сам ён, відаць, перавярнуўся б у труне, калі б даведаўся пра гэта. Ёсьць і іншыя, менш неспадзяваныя вынікі: у сваёй кнізе пра паэтычную мову XX стагодзьдзя амэрыканскі літаратурны крытык Марджоры Пэрлаф налічвае восем раманаў, дванаццаць паэтычных нізак і шэсьць экспэрымэнтальных сцэнічных пастановак, крыніцай зьяўленьня якіх, непасрэднай ці апасродкаванай, паслужыла філязофія Вітгенштайна.
Франко памёр у 1916 годзе, у самоце, пакутах і без дагляду. Ён пакінуў пасьля сябе каля 4500 твораў - аповесьцяў, апавяданьняў, вершаў, перакладаў, навуковых і публіцыстычных артыкулаў, рэцэнзіяў. Гэта роўна ў чатыры разы перавышае ўсю прадукцыю руска-ўкраінскай інтэлігенцыі ў Галіччыне з 1801 па 1856 год, г.зн. да году ягонага нараджэньня. Нават калі б украінская кніжная ды газэтная прадукцыя ў Галіччыне абмежавалася адным толькі Франком, ня трэба было б лепшага доказу існаваньня ўкраінскай нацыі.
Праблема з Франковымі пісаньнямі, аднак, тая самая, што й зь нямецкім паэтам Кляпштокам, героем вядомага прыслоўя: хто ж ня ведае цяпер Кляпштока - але хто яго чытае? Кожны з нас чытаў Франка ў школе - але колькі з нас бяруць у рукі Франка з уласнае волі? Пра Галіччыну, нават пра родны Франкоў Драгобіч, сьвет больш ведае дзякуючы Бруна Шульцу, чым Івану Франку. Дастаткова параўнаць колькасьць перакладаў першага і другога. У Галіччыне дагэтуль дыскутуюць, чаму яно так - бо ж і напісаў Шульц нашмат менш, і ўсе тыя пісаньні нейкія «пэрвэрсіўныя», ня тое што Франкова проза ды паэзія! Адказ падаецца досыць простым: асыміляваны габрэй Шульц ня меў патрэбы будаваць нацыю, а таму не наступаў на горла свайму літаратурнаму таленту. Ягонае габрэйства пачало перасьледаваць яго напрыканцы жыцьця, калі перадваенная польская нацыяналістычная крытыка патрабавала выгнаць «жыдоў» Шульца і Тувіма з польскай літаратуры, і канчаткова дагнала яго ў выглядзе кулі зь пісталета нацысцкага афіцэра. Але гэта не пазбавіла яго славы - толькі дадала да яе літаратурны міт.
А Франка да канца жыцьця мучыла іншае: вобраз ягоных ненароджаных дзяцей - ненапісаных геніяльных вершаў. Ненапісаных празь нястачу часу, а ня таленту. Грэхам было б абвінавачваць у гэтым самога Франка: ён ня меў вялікага выбару. На шчасьце, ува ўкраінскіх інтэлектуалаў пасьля 1991 году - і пагатоў пасьля 2001-га, калі стала да канца зразумела, што ўкраінскай дзяржаве ніхто, апроч саміх украінцаў, не пагражае і можна вызваліцца ад нацыябудаўнічага абавязку, - такі выбар зьявіўся. Важна, аднак, каб яны перасталі палохаць сябе і ўвесь сьвет сваімі напаўлітаратурнымі - напаўпаліталягічнымі фантазмамі. І, падобна да Вітгенштайна ці Попэра, заняліся б пошукам вялікіх адказаў на вялікія пытаньні. З качаргою. І ўсур'ёз.
Пераклала з украінскай Віялета Кавалёва паводле «Критика», № 1-2, 2003.
