Ганіф Курэйшы
Доўгія языкі й свабода

---

Узорны дысыдэнт Оскар Уайльд, чыё пакараньне ня здолела зьнішчыць напісанае ім, але дало нам добрую навуку, куды можа завесьці доўгі язык, пісаў пры канцы ХІХ стагодзьдзя: «Калі людзі апавядаюць нам пра іншых, гэта звычайна гучыць занудна. Калі яны гавораць нам пра сябе, яны амаль заўсёды выклікаюць цікавасьць». Гэтае маё эсэ - аб тым, хто мы такія і што мы ўспрымаем як само сабою зразумелае: мы жывёлы, якія ўмеюць гаварыць словамі, што надзвычайна ўзьдзейнічаюць на іншых, словамі, якія часам прымаюцца іншымі прыязна, а часам не. Я хачу сказаць сёе-тое пра словы, якія здаюцца нам магчымымі, і пра словы, якія можна назваць немагчымымі.

Нельга лічыць выпадковасьцю, што палітычныя і сацыяльныя сыстэмы нашай эпохі - камунізм, глябальны капіталізм, фашызм, імпэрыялізм, «нуклеарная сям'я», розныя варыянты рэлігійнага фундамэнталізму, пералік можна доўжыць бясконца - вызначаюцца адметным фактарам. У пэўных абставінах яны не спрыяюць таму, каб людзі гаварылі пра ўласнае жыцьцё. Тыраны зрабілі з маўчаньня форму кантролю. Тое, хто гаворыць, каму гаворыць і пра што гаворыць, выклікае страшэннае зацікаўленьне ўладаў, дыктатараў, бацькоў, настаўнікаў і чыноўнікаў усіх тыпаў.

Як падкрэсьліў Мілан Кундэра ў сваім вялікім рамане «Жарт», бываюць часы, калі жаданьне пажартаваць настолькі небясьпечнае, што можа каштаваць вам свабоды. Ісаак Бабель, якога самога арыштавалі і расстралялі, называў кнігу «сьветам, убачаным праз прызму асобы». Ён быў здольны іранізаваць нават за кратамі і казаў: «Калі ў Савецкім Саюзе арыштоўваюць і кідаюць у турэмную камэру адукаванага чалавека, яму заўжды даюць аловак і паперу і кажуць: «Пішы!».

Сьледчыя патрабавалі ад Бабеля словаў. Зразумела, аднак, што «разбэшчваць» азначае скажаць, зводзіць, прыніжаць, у гэтым выпадку мову - тое, што лучыць нас зь іншымі.

У апавяданьні «Ў калёніі для зьняволеных» Кафка апісвае адмысловую машыну для катаваньня да сьмерці чалавека, асуджанага за непаслушэнства. Апарат абсталяваны балёнчыкамі з чарніламі, якія выпісваюць назву злачынства на целе ахвяры, нават калі тая сьцякае крывёю. «Гэтаму асуджанаму, напрыклад, - афіцэр паказаў на таго чалавека, - на целе напішуць: «Шануй старэйшых па званьні».

Увесь працэс пісаньня-забойства працягваецца 12 гадзінаў. Гэтую каліграфію каляніялізму можна назваць «учыненьнем забойства шляхам нанясеньня надпісаў», бо цела разрываецца на кавалкі тымі, хто трымае пяро. Сама ахвяра, натуральна, свайго пяра ня мае - ёй забаронена гаварыць. Яе вэрсія падзеяў, яе гісторыя пад увагу не бяруцца. Нават яе ўласнае цела нясе на сабе надпіс, зроблены іншымі.

Калектыўныя ці агульнапрынятыя гісторыі, якія яднае прыхаваная згода аб тым, якой павінна быць будучыня або які від людзей лепшы: героі, лідэры, маральныя аўтарытэты - з аднаго боку; шаленцы, нягоднікі, пагарджаныя і злыя - з другога, - можна таксама назваць ідэалёгіямі, традыцыямі, перакананьнямі, ладам жыцьця ці формай улады. Нейкі час яны цыркулююць у грамадзтве, а пасьля ператвараюцца ў палітыку, нашы інстытуты і, што важна, амаль падаюцца элемэнтам натуральнага парадку рэчаў, ды спрабуюць гэты парадак умацаваць. Ніколі ня позна падумаць аб групах і індывідах, пазбаўленых прывілею гаварыць і быць пачутымі, - імігрантах, беспрытульных, жанчынах, вар'ятах, дзецях, старых або рабочых у краінах трэцяга сьвету.

Там, дзе канчаюцца або трапляюць пад забарону словы, - пачынаюцца абразы, расавы перасьлед, запалохваньні, пагарда і сэксуальны гвалт. Тады маўчаньне, як і атмасфэра сакрэтнасьці, даносіць вельмі важную інфармацыю наконт таго, якімі ўлады хочуць зрабіць усіх астатніх, важныя зьвесткі пра прыроду самой улады і той спосаб, якім яна хоча моўчкі зьнялюдзіць усіх астатніх.

Вядома, розныя сыстэмы карыстаюцца рознымі мэтадамі дасягненьня маўчаньня. Вырываньне языкоў, спальваньне кніг, выкарыстоўваньне сэксуальнай этыкі, а таксама сукрытых забаронаў, напрыклад, адносна людзей, якіх трэба ігнараваць, - усё гэта розныя шляхі забесьпячэньня дыктатуры пэўных галасоў ці дамінаваньня аднаго голасу. Калі адзін кажа ўсім астатнім, кім яны ёсьць на самай справе, і ў той жа час адмаўляе ім у праве на самаакрэсьленьне, гэта можа выклікаць у іх пэўную няўпэўненасьць у сабе ці нават унутраны разлад. Людзей можна выхаваць, а можна і зламаць гісторыямі, якія іншыя распавядаюць пра іх. Калі пра Жана Жэнэ* сказалі, што ён злачынца, на яго навесілі ярлык, які ён сашкрэбваў зь сябе амаль усё жыцьцё. Неабходнасьць пэўнага вытлумачэньня рэчаіснасьці і імпэратыў, які адстойвае гэтую ідэю, найбольш яскрава праяўляецца ў сям'і. Дзеці хутка пачынаюць усьведамляць сілу індывідуальнага самаакрэсьленьня і яго ўладу. Хаця большасьць бацькоў і ўсьведамляе, што дзецям для разьвіцьця трэба, каб іх слухалі, бацькі не заўжды хочуць чуць іх.

З свайго боку, безумоўна, дзяцей зачароўвае мова, асабліва калі яны дазнаюцца, што існуюць словы, якія разьюшваюць і палохаюць дарослых, пасьля якіх дарослыя хочуць іх адлупцаваць або прымусіць маўчаць. Дзеці могуць наўмысна гаварыць тое, што разьюшвае дарослых. Выяўляючы, чаго нельга ці ня варта гаварыць, дзеці пазнаюць свой моўны сьвет. Яны дазнаюцца пра забароны і абмежаваньні, пра пакараньні, пра сакрэты і таямніцы, пра табу. Пасьля таго як яны даведаюцца, чаго нельга гаварыць, ім давядзецца навучыцца хлусіць або хаваць словы, часта ад саміх сябе. Калі ім пашчасьціць, яны знойдуць у сабе творчую жылку й будуць карыстацца мэтафарамі. Калі не, яны могуць здурнець.

Дэпрэсію, напрыклад, можна назваць свайго роду запаволенасьцю. Яе можна разглядаць як сьвядомую адмову рухацца з такой самай хуткасьцю, як іншыя, як непрыманьне банальнага і чужога спажывецкага сьвету на карысьць непаўторнай унутранай самасьці. Але, калі абстрагавацца ад такой ідэалізацыі, дэпрэсія найчасьцей суправаджаецца запаволенасьцю, якая звычайна адбываецца пры маўчаньні, па той бок мовы і сымбалізацыі. Таму, будучы ў дэпрэсіі, мы ня верым у мову як перадавальніцу значэньняў. Мёртвы ня можа сябраваць. Можна сказаць, што чалавек, які знаходзіцца ў дэпрэсіі, сам сябе змушае замаўчаць. Ён адчувае, што аддаляецца ад крыніцы ўласных словаў, якія, здаецца, нават размножваюцца самі сабою, рухаюцца хаатычна і без усялякага сэнсу, як птушкі ў замкнёнай прасторы.

Тыя, хто маўчыць наўмысна, прынамсі надаюць сабе самім значэньне - калі яны замоўчваюць або перайначваюць свае ўласныя гісторыі. У той жа час тыя, хто маўчыць міжволі, могуць мець адчуваньне, нібыта іх словы ў іх саміх папросту скралі. Але для тых, хто мае ўладу, вымушаная цішыня мае практычны сэнс. Гэта зручная магчымасьць выканаць складаную і цяжкую працу - міталягізаваць тых, хто ня быў пачуты. Таго, хто маўчыць, трэба назваць інакш, напрыклад, прыблудам, замежнікам, імігрантам, беспрытульным. Ён можа быць таксама выгнаньнікам, нелегалам, чалавекам бяз роду і племені, адным з тых, з чыімі словамі лічыцца не прынята.

Гэты шэраг азначэньняў прынамсі паказвае, што мы ніколі не перастанем зьдзіўляцца прыўнесеным звонку, нязручным або чужародным часткам, элемэнтам саміх сябе, якія ня могуць гаварыць, акрамя як з дапамогай іншых. Прынамсі, расізм мог бы нас навучыць, што мы заўжды чужыя - ці іншыя, ці нежаданыя - для саміх сябе, асабліва тады, калі з намі здараецца бяда. Мы маглі б таксама зразумець, што тут мае месца дзіўная, хоць і інтрыгоўная маўклівая перамена. Узьніклы ў нас тып капіталізму заўжды быў цесна зьвязаны з каляніялізмам і заўжды патрабаваў як працоўнай сілы ў трэцім сьвеце, так і працоўнай сілы з трэцяга сьвету - іншымі словамі, імігрантаў. Але, тым ня менш, наша патрэба ў іх заўжды падавалася як іхная патрэба, як іх залежнасьць ад нас. Для гэтага часта выкарыстоўваўся вобраз гатовых на ўсё людзей, што лезуць цераз аплецены калючым дротам плот, імкнучыся пранікнуць да нас і забраць усё, што ў нас ёсьць.

Аб'ект, якога абіраюць чужынцам, мае важнае значэньне. Ён павінен назаўсёды засесьці ў сьвядомасьці, павінен уплываць і апрацоўваць яе. Стаўленьне да небясьпечнага замежніка, чужаніцы, які ня ведае нашай мовы, можна параўнаць з жарсьцю. Нехта павінен заўжды займаць яго месца, каб іншыя маглі выказваць адмысловае стаўленьне да яго, каб нянавісьць магла квітнець. Я называю гэта жарсьцю, а не меркаваньнем, бо на месца адных фікцый пастаянна павінны прыходзіць другія. Іх нельга вызначыць раз і назаўжды; здаецца, што ахвяра ўвесь час унікае свайго акрэсьленьня. Калі б яе пастаянна не хавалі і не перахоўвалі пад патокам слоў і, вядома, іх узьдзеяньняў, яна магла б стаць падобнай да нас.

Калі імаверную вэрсію гісторыі ХХ стагодзьдзя можна апісаць з пункту гледжаньня маўчаньня і яго ўжываньня, гэта таксама дае падставы для аптымізму. У гэты пэрыяд людзі таксама настойвалі на сваіх словах і гісторыях, гаварылі за саміх сябе. У 1970-я, як мне помніцца, жыхары былых калёній, геі, жанчыны, вар'яты, дзеці прапанавалі сваё бачаньне падзеяў, расказалі яго ўласнымі словамі і былі пачутыя. У выніку дзе-нідзе адбыліся значныя сацыяльныя пераўтварэньні. Гавораць, што, калі ў Вялікай Брытаніі арыштавалі Піначэта, у Чылі ўсё зьмянілася. Дыктатар перастаў быць недатыкальнай асобай, людзі пачалі вольна гаварыць, і яго містычны арэол нарэшце быў разбураны.

Гэтае апісаньне, натуральна, спрошчанае, і ў ім ёсьць прабелы. Я меркаваў, што, з аднаго боку, ёсьць словы, якія чакаюць, каб іх вымавілі, а з другога боку, яны непажаданыя ці забароненыя, таму адзіная праблема з словамі - улады ня хочуць, каб іх пачулі.

Аднак у цэнтры ўсяго гэтага знаходзіцца яшчэ нешта - чалавек, які ня хоча слухаць сваіх уласных словаў. Гэты чалавек валодае імі, іх стварыла яго ўласнае цела, але ён адначасова мае і ня мае доступу да іх; гэты чалавек і вязень, і турма, і закон. Рэальныя дыктатары ў сьвеце зьяўляюцца праекцыямі дыктатараў усярэдзіне індывідаў з пэўнымі асаблівасьцямі сьветаўспрыманьня.

Калі б мы хацелі стварыць дасканалую аўтарытарную сыстэму, у якой бы не было месца для доўгіх языкоў або, на індывідуальным узроўні, для хоць якога прыватнага жыцьця, яе трэба было б уладкаваць так, каб строга кантраляваліся сны. Нават будучы ў турме пад найпільнейшым наглядам, чалавек прынамсі можа бачыць сны. У сьне ён можа ўявіць ці ўбачыць у выглядзе сымбаляў тое, чаго нельга сказаць або нават забаронена казаць. Але як зразумець такія сны? Каму па сілах успрыняць гэтыя абрывістыя пасланьні, якія могуць стаць адзінай надзеяй чалавека?

У 1906-м адзін ангельскі хірург, размаўляючы з Эрнстам Джонзам, з пэўным зьдзіўленьнем прыгадаў аднаго дзіўнага венскага доктара, «які вельмі ўважліва прыслухоўваўся да кожнага сказанага яму слова сваіх пацыентаў».

Фройд разумеў, што існуюць надзвычай небясьпечныя і разбуральныя формы маўленьня, здольныя ламаць лёсы чалавека і грамадзтва, а таму людзі ня хочуць ведаць, што гэта за словы. Але, дадаваў ён, у іншым сэнсе яны насамрэч хочуць ведаць іх, таму што іх уласныя пакуты вымушаюць адчуць іх брак; яны прынамсі ведаюць, што не дасягнуць дасканаласьці бяз пэўных формаў самапазнаньня і што гэта вядзе да эмансыпацыі, нават калі наступствы такой эмансыпацыі будуць катастрафічнымі.

Людзі выяўляюць сапраўдны сэнс сваіх жаданьняў незалежна ад таго, хочуць яны гэтага ці не: у сваіх снох, фантазіях, пад хмелем, у сваіх жартах і памылках, у трызьненьні і рэлігійным экстазе, у балбатні і нават тады, калі яны гавораць адно, а думаюць другое. Да таго ж, трэба быць рацыяналістам, каб пабачыць, што рацыяналізм можа толькі падманваць спадзяваньні і што ў нашым маўленьні трэба павялічваць, а не памяншаць долю вар'яцтва. Інакш намі пачнуць кіраваць нашы целы, а яны могуць гаварыць самым неспадзяваным чынам, напрыклад праз гістэрыю, як у часы Фройда, або яе сучасны эквівалент - дрэнныя звычкі, страту апэтыту, расізм ды разнастайныя фобіі.

Фройд вынайшаў новы мэтад камунікацыі, які прадугледжваў перабываньне двух чалавек у адным пакоі. Адзін гаворыць, другі - слухае, намагаючыся па паўзах, збоях і паўторах зразумець, што яшчэ гаварылася пад выглядам відавочнага. Потым слухач выяўляе гэтыя словы, пераводзіць іх у іншыя і вяртае іх моўніку назад.

Вялікія індывідуалісты, якімі, як і Фройд, мабыць, былі Ўайльд і Сакрат, вельмі любілі такую форму, як дыялёг. І сапраўды, у адным сваім эсэ Ўайльд перарабіў Сакратаў імпэратыў «пазнай сябе» ў «будзь самім сабой», які ў нашай вэрсіі «быцьця», г. зн. у межах пэўнай моўнай супольнасьці, можа азначаць «выкажы самога сябе». Тэрапэўтычная пара - гэта адзін з спосабаў зразумець пры дапамозе маўленьня, кім ты ёсьць, і гэта арыгінальная і вялікая вынаходка. Але грамадзтва, дзе кожны праходзіць тэрапэўтычны курс, было б, мякка кажучы, троху дзіўным. А вось пра ідэю, што толькі багаты можа купіць сабе псыхічнае здароўе, ня скажаш, што яна зусім надуманая.

На шчасьце, заўжды было іншае месца, дзе заўжды ішла гаворка пра найжудасьнейшыя і самыя небясьпечныя рэчы, што можна назваць формай непрафэсійнае тэрапіі. Мы ведаем, што гэты спосаб маўленьня эфэктыўны, паколькі выклікае мноства забаронаў. Яго часам называюць гутаркай, або тэатрам, або паэзіяй, або танцам, або раманам, або папулярным мастацтвам.

Тое, што называецца творчасьцю ці культурай, можа нагадаць нам Фройдаў мэтад, бо мноства творцаў казалі, што словы самі ўмеюць гаварыць. Пісьменьнік павінен толькі ўлавіць іх, упарадкаваць і занатаваць. Нават прарока Магамэта, чыё імя часта абыходзяць маўчаньнем, наведаў анёл, які даў яму закон. Магамэт ня склаў сваіх прыказаньняў сам; закон, аднекуль узяўшыся, гаварыў празь яго. Гэта яскравы прыклад «сьмерці аўтара», альбо аўтара па той бок самога сябе, аўтара як уласнага сакратара ці акушэра, ці, можна сказаць, стварэньня боскага закону, зьмяніць які ці запярэчыць якому ня ў сілах ніводны чалавек.

Любая культура - гэта акушэрка ўяўленьняў і сымбалізацыяў, месца, дзе чалавек гаворыць да кагосьці іншага, дзе словы нешта значаць і, паколькі яны знаходзяцца ў грамадзкай прасторы, могуць быць па-рознаму зразуметыя ці выкарыстаныя. У гэтым месцы таксама забаронена гаварыць пра пэўныя рэчы. Такім чынам, яна мае быць месцам, у якім ідзе гаворка пра пытаньні маўленьня і пакараньня. Калектыў можа весьці размову, таму што творцы любяць круціцца там, дзе разгортваюцца падзеі, дзе ўзьнікаюць праўныя калізіі. Калі разглядаць творцаў як тых, хто «знаходзіцца на краі», то яны знаходзяцца на краі нормаў, паблізу пакараньня і, як Бэкет, недалёка ад маўчаньня, - там, дзе маўленьне павінна быць амаль немагчымым, калі наагул мае сэнс.

Тое, што дадаў Фройд і што ведалі сюррэалісты, якія разам зь іншымі творцамі фармавалі нашу сьвядомасьць, - Бунюэль, Бэргман, Джойс, Пікаса, Вульф, Стравінскі, Пінтэр, - палягала ў наступным: для рэпрэзэнтацыі несьвядомага павінны існаваць новыя формы.

Гэтыя творцы ведалі, што звычайная мова і звычайнае мастацтва, якое ёй спадарожнічае, ператварыліся ў балбатню. Яны ведалі, што гэта працуе як блякіроўка ці фільтар для формаў ведаў, істотных, калі нам трэба не маўчаць, ці не перасьледаваць паводле расавых прыкметаў, ці не забіваць адзін аднаго зь незразумелых нам самім прычынаў. Таму, калі сучаснае мастацтва і тое, што за ім ішло, было спробай вымавіць невымоўнае, некаторыя з гэтых формаў мусова былі нехарошымі й непрыемнымі. Гэтыя формы забараняліся, выцясьняліся і не віталіся, часткова таму, што, як і большасьць формаў фантазіі, яны выклікаюць сорам, які сам па сабе ёсьць формай цэнзуры.

Увогуле, гаварыць - значыць усьведамляць цэнзуру. Першая перашкода на шляху пісьменьнікаў-навічкоў, калі яны расчахляюць свае пёры, - гэта блякіроўка ў форме забароны. Перад іх унутраным зрокам паўстае твар маці, а разам зь ім - яшчэ некалькі важкіх аргумэнтаў на карысьць таго, каб не пісаць. Фройд, сам плённы пісьменьнік, выказваў гэта так: «Варта пісаньню, вынікам якога ёсьць выцісканьне вадкасьці з трубкі на белы аркуш паперы, прызнаць значэньне полавага акту, як яго адразу спыняюць».

Менавіта, скажаце вы, «дазвол цэнзуры» на добрую мову і ёсьць тым супрацівам, які гарантуе якасьць таго, што прамаўляецца. Такім чынам, зьяўляюцца як мінімум два галасы - голас, якому трэба выгаварыцца, і голас ці галасы, якія пярэчаць, якія кажуць, што тыя словы настолькі ўзбуджальныя і забароненыя, што яны нічога ня вартыя. Гэта тое, што робіць любую спробу тварэньня карысным змаганьнем. Вартай увагі яе робіць іменна цяжкасьць, магчымасьць зьяўленьня блякіроўкі.

Мастацтва ХХ стагодзьдзя было зачараванае марамі й кашмарамі, гвалтам і сэксуальнасьцю настолькі, што магло б звацца мастацтвам жахлівых фантазіяў. У гэтых мастацкіх кашмарах можна бачыць расколы, глыбокія канфлікты, жахі, нянавісьці і шмат сьмерці. Гэтыя элемэнты могуць быць сабраныя ў адно - нейкім чынам злучаныя ў мастацкім творы, - але яны не заўжды сумяшчальныя. Аднак несумяшчальныя часткі могуць загучаць пры пэўнай форме асабістага выяўленьня; менавіта таму сучаснае мастацтва магло раніць і быць незразумелым і нават цяпер яшчэ можа, і менавіта таму любы новы твор мастацтва, калі ён каштоўны, абавязкова нас шакуе. Так адбываецца, бо яно разбурае маўчаньне, аб існаваньні якога мы нават ня ведалі.

Мастацтва, прынамсі, дорыць нам прыгажосьць у кампэнсацыю за сваё пасланьне. Але гэта не заўжды прыемная прыгажосьць, бо яна можа быць вусьцішным хараством, таксама як праўда пра сэксуальнасьць не заўжды заключаецца ў тым, наколькі добрая ці здаровая яна для нас, але бывае й гаворкай пра тое, якой сэксуальнасьць можа быць дрэннай ці балючай. Гаварэньне, слуханьне, быцьцё спазнаваным і пазнаньне іншых. Добра ўжо й тое, што мы жывём у прадстаўнічай дэмакратыі, хаця на долю кожнага прыпадае не зашмат. Гэта прынамсі адрозьнівае нас ад разнастайных фундамэнталізмаў. Мы можам галасаваць; мы спадзяёмся, што маем палітыкаў, якія могуць гаварыць ад нашага імя. Адна з прычынаў нашае пагарды да палітыкаў - мы падазраём, што яны гавораць дзеля сваіх уласных інтарэсаў, хаця сьцьвярджаюць, што гавораць ад нашага імя. Нашыя словы, што мы перадаём праз нашых прадстаўнікоў, не дасягаюць сваёй мэты і ніколі не дасягнуць. Што і як бы мы ні казалі - усё адно. Глябалізацыя бачыцца ў тым ліку, напрыклад, як нешта падобнае да оруэлаўскага рэжыму, які дзяўбе адно і тое ж раз у раз з адзінай мэтаю - не дапусьціць, каб нейкія новыя словы, людзкія сумневы, патрэбы ці творчы патэнцыял праніклі ў сыстэму.

Такім чынам, тое, што ня могуць зрабіць за нас палітыкі, робяць творцы. Гаворачы ад сябе і сьвядома адмаўляючыся рэклямаваць што-кольвек, яны, тым ня менш, гавораць ад імя некаторых з нас, а таксама прымаюць на сябе наша пакараньне. Адсутнасьць іншых заўважных фігураў, кшталту сьвятароў ці лідэраў, дазваляе ідэалізаваць творцаў, а таксама культуру, носьбітамі якой яны зьяўляюцца.

Тым ня менш, каштоўнасьць чыіхсьці ўласных словаў, уласнай гісторыі і той формы, якую індывідуум надае гэтым словам і гэтай гісторыі, ня можа быць заменена нічым іншым. Сартр у сваіх аўтабіяграфічных «Словах» казаў: «Калі я пачаў пісаць, я стаў нараджацца зноў». У аўтэнтычнасьці і непаўторнасьці словаў асобнага чалавека, якімі б беднымі і няслушнымі яны ні здаваліся, ёсьць нешта, што робіць іх важнымі, што робіць іх збавеннымі. Калі вы хочаце сказаць камусьці, што вы кахаеце яе ці яго, ніхто іншы, апроч вас, за вас гэтага ня скажа.

Калі мае быць мноства, ці мультыкультуралізм, галасоў, асабліва калі яны выражаюць крайнія меркаваньні, тады магчымасьць спрэчак ці нязгоды ўзрастае. Вартасьць і рызыка рэальнага мультыкультуралізму ў тым, што мы адкрываем, што нашыя каштоўнасьці, у канчатковым рахунку, несумяшчальныя з каштоўнасьцямі іншых людзей. З гэтага пункту гледжаньня ўсё горшае. Больш унутранага і сацыяльнага тлуму і блытаніны, больш сумневаў адносна таго, якія пытаньні вырашаць, як і хто мусіць іх вырашаць. Калі сама ідэя праўды падпадае пад сумнеў, сама прырода закону зьмяняецца. Яна можа падацца ўмоўнай, напрыклад, хутчэй прагматычнай, чым боскай, ці прынамсі падпарадкаванай мадыфікацыі ці ўмяшаньню з боку чалавека, калі не кантролю зь ягонага боку.

Заўжды ёсьць дастаткова прычынаў, каб прамаўчаць, не даваць волі ўласнаму языку, - вам гэта засьведчаць многія дысыдэнты, людзі мастацтва і дзеці. Гэта абразіць, гэта небясьпечна, гэта зачэпіць, запалохае, гэта амаральна, ад гэтага нехта будзе пакутаваць або нехта не пачуе.

Але ў словах, сказах і гісторыях добра тое, што іх выніковы эфэкт немагчыма пралічыць. У адрозьненьне ад гвалту, напрыклад, які заўжды ёсьць пасланьнем адназначным, гутарка - гэта свабодная форма, від экспэрымэнту. Гэта не апісаньне ўнутранага стану, але акт, від пэрформансу. Гэта хутчэй акторская імправізацыя - небясьпечная і непрадказальная, - чым прамаўленьне радкоў, зададзеных сцэнаром. «Думка жыве ў роце», як вызначыў Трыстан Цара. Ня тое каб мы патрабавалі лепшых адказаў, нам патрэбныя лепшыя пытаньні. Любое маўленьне - гэта запыт: спачатку - водгуку, каб упэўніцца ў наяўнасьці камунікацыі, а пасьля - адказу, большае колькасьці словаў - любові, іншымі словамі.

Мы можам ніколі не даведацца, што нашыя словы маглі б азначаць для нас ці для некага яшчэ, ці якім будзе сьвет, што яны ствараюць. Усё можа быць. Праблема маўчаньня ў тым, што мы дакладна ведаем, якім яно будзе.

Пераклаў з ангельскай Андрэй Скурко