Улетку 2002 году я праехаў з канца ў канец Іран. Найбольшую ўвагу надаваў курдзкім раёнам, дзе быў найдаўжэй. Веданьне мовы і звычаяў дапамагала мне вырашаць бягучыя праблемы. Імёны й геаграфічныя назвы я крыху перайначыў зь меркаваньняў бясьпекі прыватнага жыцьця памянёных тут людзей.
СВАЕ І ЧУЖЫЯ
З пункту гледжаньня нацыянальнага пытаньня Іран можна параўнаць з Савецкім Саюзам. Краіна складаецца зь некалькіх адрозных рэгіёнаў, насельніцтва - зь немалой колькасьці этнічных групаў. Паводле ня вельмі афіцыйнай статыстыкі пэрсы (то бок «самі іранцы») складаюць усяго прыблізна 40 % ад нацыяльнага складу краіны. Нацмены - усе гэтыя курды, балуджы, азэрбайджанцы, туркмэны, луры (выбачайце, каго не згадаў) захоўваюць свае этнічныя прыкметы, у тым ліку мову, а іх колькасьць не зьмяншаецца. Безумоўна, сяк-так асыміляцыя ідзе, але й цяпер у многіх раёнах няпроста паразумецца па-пэрсыдзку - бо людзі альбо зусім не валодаюць «салодкай» мовай (афіцыйны эпітэт для мовы фарсі, адпаведнік нашаму мілагучная беларуская мова ), альбо гавораць на ёй, як грузіны па-расейску.
Для іншаземцаў, якія ведаюць пэрсыдзкую й арыентуюцца ў мясцовай сытуацыі, гэта дае магчымасьць «закасіць» пад нацмена. Гэта моцна спрашчае жыцьцё. «Ніколі не прызнавайся, што ты іншаземец. Кажы лепш - курд, адно глядзі, каб той суразмоўца таксама не аказаўся курдам», - гэта была апошняя парада маёй пэрсыдзкай знаёмай Н. перад маім ад'ездам.
Скажу адразу, чужым імем ніколі не карыстаўся. Ніколі, праўда, і не прызнаваўся, што я - чужынец. «Чужынец», асабліва эўрапеец, выклікае надзвычай шмат увагі.
Раскрылі маю чужынскасьць толькі пару разоў, дый тое праз маю ўласную нядбайнасьць. Напрыклад, запісваў на вачах у іншых па-беларуску свае нататкі (прызналі за пакістанца, бо паблізу стаяў пакістанскі аўтобус). А так увесь час строіў зь сябе курда ці яшчэ каго. Аднойчы ў Машгадзе (скрайні ўсход) падыходзіць да мяне дзядок і пытаецца:
- Братка, ты з поўначы прыехаў?
Я пагаджаюся.
- З Гіляну? (Гэта правінцыя на поўначы, дзе клопатам М. Фрунзэ некалі была абвешчаная савецкая рэспубліка.)
- Амаль.
- Я адразу здагадаўся, бо толькі там у людзей такія вочы. Тут у нас такіх не бывае.
Так мяне ахрысьцілі яшчэ і гілянцам.
ВАКОЛІЦЫ ТЭГЕРАНУ
Сваё падарожжа я пачаў з сталіцы. Тэгеран - места вялікае. Афіцыйная статыстыка ацэньвае колькасьць яго жыхароў у 7 мільёнаў, але, мяркую, у месьце й шматлікіх прадмесьцях жыве нашмат болей людзей. У адным з прадмесьцяў, пад мілагучнай назвай «Мэхршахр - канец аўтабану», я і спыніўся ў знаёмага азэрбайджанца.
Гэта быў рабочы пасёлак з усімі яго атрыбутамі - руінамі, незразумелымі закінутымі будынкамі, разьбітымі крывымі дарогамі, расьпісанымі мясцовымі рэвалюцыянэрамі сьценамі (насупраць нашага дому красаваўся надпіс «Сьмерць рэжыму клерыкалаў», прычым за ўсё лета яго ніхто не зацёр).
Дамы ў Іране большыя, чымся ў нас. Яны падзяляюцца на колькі пакояў ды асобную прастору для жанчын. Наўкола дому абавязкова стаіць высокі плот. Гэтае правіла датычыць жытла ня толькі заможных, але і бяднейшых іранцаў, якімі й былі насельнікі Мэхршахру.
Жылі ў пасёлку збольшага азэрбайджанцы. Маё зьяўленьне было ўспрынятае імі з пад'ёмам. Мой сябра яўна ганарыўся, што я спыніўся менавіта ў яго. Суседзі заходзілі, каб пагутарыць са мной, ці клікалі да сябе ў госьці. Гутарылі пра Беларусь, Іран, свабоду (нават самы апошні тамтэйшы нягоднік здолее патлумачыць вам, нашто яна патрэбная), жыцьцё, кабет. У Беларусі бяседа ідзе пры чарцы, а ў тых краёх - за шклянкай гарбаты. Гарбату запарваюць выдатную і глокцяць яе зранку да вечару ў неверагоднай колькасьці. Пры сьпёцы й нізкай вільготнасьці паветра зь цела выпараецца шмат вільгаці, таму яе трэба пастаянна кампэнсаваць. П'еш-п'еш, а вільгаць тут жа зьнікае.
На наступны дзень па маім зьяўленьні да мяне прыйшла з дачкой бурмістарка гэтага пасёлку, каб пагутарыць ды паказаць мне дасягненьні падсправаздачнай ёй тэрыторыі. Мне было сьмешна, але калі я ўбачыў, як паважліва маці майго сябра размаўляе зь мясцовай кіраўнічкай, я напусьціў на сябе сур'ёзнасьці. Давялося інспэктаваць мясцовы дом культуры ды асфальт на вуліцах.
Аднаго вечару сяджу, запісваю свае назіраньні. Падыходзіць Мустафа (меншы брат майго сябра):
- Вах-вах, як прыгожа пішаш насталікам (вытанчаны стыль каліграфіі) па-ангельску.
- Гэта па-беларуску, а не па-ангельску, дый зусім не насталік.
- Усё адно. Напішы, калі ласка, віншаванку маёй сяброўцы на вашай мове і вершык пра каханьне падбяры, ангельскі.
- Ня ведаю ангельскіх вершаў.
- Ну, то беларускі, але каб пасаваў да імя.
Імя ейнае было Махтаб - «месячнае сьвятло». Нічога лепшага, як Багдановічаву «Зорку Вэнэру», не згадаў. Напісаў, даў пэрсыдзкі пераклад і транскрыпцыю беларускага тэксту. Хлопец зьзяў ад шчасьця - паштоўка, падпісаная сапраўдным іншаземцам на праўдзівай замежнай мове. Відаць, Махтаб захоўвае яе, як рэліквію.
ТЭГЕРАН
Перасоўвацца па Тэгеране цяжка і цікава. Ёсьць мэтро, але збудавалі яго неяк збоку ад цэнтру і мне было нязручна ім карыстацца, таму я яго і ня ўбачыў. Рухацца па месьце можна альбо на аўтобусе, альбо на таксі. Аўтобусы (гэткія самыя «Ікарусы») ходзяць па вельмі загадкавых маршрутах і толькі да дзявятай вечару.
Пасярэдзіне аўтобуса пастаўлены бар'ерчык: у хваставой частцы едуць кабеты, у насавой - мужчыны (у некаторых гарадох бар'ерчыкаў у аўтобусах я ня бачыў). Пры вялікай колькасьці пасажыраў правілы разьдзяленьня полаў захоўваюцца ня надта строга.
Зручней езьдзіць на таксі, якія абсалютна не адпавядаюць нашаму ўяўленьню пра гэты від транспарту. У іранскім таксі зазвычай едзе столькі людзей, колькі можа ўлезьці. Мне распавядалі, як дзевяць чалавек ехалі на адной машыне, а я сам ехаў аднойчы на таксі, дзе разам са мной было восем чалавек. Як яны зьмясьціліся ў стандартнай машыне таксі - іранскім «пэйкане»? Дзьвярэў не зачынялі, а адзін з пасажыраў сеў з кіроўцам на адно сядзеньне.
Трэба ўмець таксама рухацца пешкі. У Іране, безумоўна, існуюць правілы дарожнага руху, сьвятлафоры, паліцыя, але… Зазвычай у гэтай сфэры пануе поўная свабода. Праз пару дзён я навучыўся пераходзіць нават тамтэйшыя аўтабаны (а іх нямала). Раскрыю сакрэт. Калі вы стаіце перад плыньню машын, што імчыць паўз вас, максымальна расслабцеся і засяродзьцеся на машынах. Уявіце сябе абкураным наркотам дый ідзіце, нібыта набліжаючыся да тыгра. Галоўнае - ня трэба рэзкіх рухаў (можаце зьбіць кіроўцу з панталыку сваімі скокамі). Вулічнае жыцьцё ў Іране нашмат весялейшае, чымся ў нас.
У ПАСТАРУНКУ
Еду аднойчы ў горад з свайго Мэхршахру патэлефанаваць дадому ды палазіць па Інтэрнэце. Гляджу - навокал паліцыянтаў, як у нас на 25 Сакавіка. Значыць, недарма прыехаў. Пэрсыдзкія сябры зь Менску даслалі мэйл: не хадзі 18 ціра па горадзе. Запісваю ў нататнік: не забыцца 18 ціра прыехаць у Тэгеран - і бачу, што асьветлены сонейкам каляндар на сьцяне інтэрнэт-кавярні паказвае - сёньня васямнаццатага ціра 1381 году!
Ваў, думаю, прыцягнуўся на пах крыві... Ну як не дапамагчы змагацца за свабоду - кажа сэрца, хоць галава спрабуе спыніць мяне - «згінеш, хлопча, за нішто». Заключаю сам з сабой пагадненьне: пайду, але каменьня кідаць ня буду, біць паліцыянтаў ня буду, падпальваць крамы таксама…
18 ціра (9 ліпеня) - крывавая дата ў найноўшай гісторыі Ірану. У гэты дзень у 1999 годзе быў учынены пагром у інтэрнаце Тэгеранскага ўнівэрсытэту, забіта некалькі чалавек. Штогод у памяць гэтых падзеяў на плошчы Рэвалюцыі ладзіцца дэманстрацыя, штогод яна брутальна разганяецца, хаця, кажуць, апошнім часам паліцыя лагадней ставіцца да дэманстрантаў.
Заскочыў у краму знаёмага аўганца. Ён мне адразу: «Сыходзь з цэнтру гораду! Табе нельга быць тут, бо ты занадта падобны на студэнта. Сыходзь!» Ён прыбірае тавар ды заводзіць мапед. Спрабую даведацца падрабязнасьці, дзе галоўнае месца пратэстаў, але хлопец яўна хоча ўцячы і паўтарае свае парады, не разумеючы, чаму я нікуды не зьбіраюся сыходзіць. Урэшце кажа: «Ідзі да галоўнага ўваходу ўва ўнівэрсытэт».
Іду. Мноства людзей на вуліцах яўна нечага чакаюць. Паліцыя не дазваляе нікому спыняцца. Адзін з паліцыянтаў падыходзіць да хлопца, што стаіць каля ўнівэрсытэцкай агароджы, мэтры тры ад мяне, і лагодна кажа: «Рухайцеся, ня стойце». Не пасьпеў я ўладкавацца пад агароджай, як падышлі і да мяне. Адліпаю ад яе і пачынаю круціцца на пятачку сярод такіх самых разявак. Спрабую знайсьці калегаў-студэнтаў, але нікога ня бачу. Падыходжу да нейкіх хлапцоў, нечым падобных да пэтэвэшнікаў. Пытаюся, што і як. Яны ведаюць ня больш за мяне і раяць мне сысьці чым хутчэй. Ну, пасьля гэткіх словаў было б ганьбай сысьці.
Шмат людзей прыйшлі сюды сем'ямі. Людзей вельмі шмат, мо тысячаў трыццаць. Плошча Рэвалюцыі (як менская плошча Коласа, праўда, зручнейшая для дэманстрацыяў) і навакольныя вуліцы запоўненыя народам. Усе робяць невінаваты выгляд, але ўжо ў абед 18 ціра на плошчы Рэвалюцыі выпадковых людзей няма, і кожны ведае, нашто і куды ён прыйшоў.
Блізіцца вечар. Час ад часу зьяўляюцца групкі моладзі, што пасьпяваюць выгукнуць пару разоў нейкі лёзунг. За імі адразу сьпяшаюцца людзі ў цывільным і паліцыя, а сьмельчакі хаваюцца па крамах, якія яшчэ не пасьпелі зачыніцца. Крамнікі прапускаюць іх і апускаюць заслону перад носам ахоўнікаў парадку.
Нарэшце бачу мясцовых чарнасоценцаў. Гэтых дужых, даўно няголеных мужчынаў у чорных кашулях, якія дзейнічаюць пад апекай паліцыі, тут называюць «хэзболахi». Звычайна гэта цёмныя людзі, якія прыехалі ў горад зь вёскі і рады паганяць «разбэшчаных» ды «падкупленых ворагамі» апазыцыянэраў. За сваю працу гэтыя «санітары грамадзтва» атрымліваюць матэрыяльнае заахвочваньне. Словам, звычайная «чорная сотня».
Людзі канцэнтруюцца каля агароджы ўнівэрсытэту. Нейкі студэнт залазіць на яе і пачынае прамову. Вакол яго зьбіраецца ўсё большы натоўп. Раптам колькі плескачоў, крыкі. Натоўп бяжыць прэч. З галёканьня я разумею толькі - «хэзболахi, гоз». Ага - чарнасоценцы труцяць народ газам. Людзі нясуцца ўздоўж унівэрсытэцкага плоту, некаторыя падаюць. Труць вочы, нацягваюць на твары кашулі. Я таксама бягу і здагадваюся, што шум быў стрэламі. Амаль налятаю на дзяўчат. Іх хусткі зьехалі на шыі.
Дасьць Бог, не патручуся. Пастаянна перасоўваюся, пагатоў што паблізу зноў зьявіліся хэзбалахі на матацыклах без глушнікоў. Гэтыя дзецюкі ня толькі газам труцяць, але і страляюць, ды кастэтам і ножычкам могуць патрактаваць. Здалёк бачу, як паліцыянты цягнуць прамоўцу. Ён у крыві і не супраціўляецца.
Тым часам вакол такога ж прамоўцы зьбіраецца такі самы натоўп. Яго касьцяк складаюць ужо не студэнты. Ён пачынае імкліва рухацца ўздоўж праспэкту. Такой масавай дэманстрацыі я дагэтуль ня бачыў. Далучаюся. Раптам зараз адбудзецца рэвалюцыя?!
Цудоўна, што фотаапарат у заплечніку. Дастаю і здымаю першы кадар. Не, адсюль пагана здымаць, трэба з краю. Ссоўваюся ўлева і, не высоўваючыся з шэрагаў, прыцэльваюся.
Трэсь! Не пасьпеў націснуць на кнопку, як мяне круцяць людзі ў цывільным.
Супакойваю сябе - што яны са мной зробяць? Пашпарт - у кішэні кашулі, а камэру й пляцак ужо забралі. Вядуць у тутэйшы «апорны пункт». У ім ходзяць паліцыянты ў форме, і гэта добра. Найгоршае - трапіць чарнасоценцам.
Пашпарт у кішэні, можна было б зьбегчы, гары яны гарам, пляцак і камэра. Але я ня Стывэн Сыгал, каб размазаць па сьцяне чатырох галаварэзаў, якія стаяць у пакоі. Прыходзіць палкоўнік. Як імя, пытаецца, дзе вучышся? Адказваю па-партызанску - ня ведаю, не памятаю. Здаецца, не разумее, што іншаземец. І пачынае злавацца. Ператрасае мой пляцак. У ім толькі пэрсыдзка-курдзкі слоўнік.
Цягнуць яшчэ аднаго акрываўленага мужыка. Палкоўнік шкуматае мой заплечнік. Ён яўна незадаволены маімі адказамі. Э, думаю, трэба здавацца, інакш атрымаю па галаве. Горда ўздымаю галаву і абвяшчаю:
- Я грамадзянін Рэспублікі Беларусі! Адпускайце мяне альбо выклікайце пасла. Я нічога кепскага не зрабіў.
Паліцыянты ня вераць.
- Дазвольце дастаць пашпарт.
Выцягваю. Ха! Пашпарт выклікае ў іх павагу. Больш ніякіх пытаньняў. Жыве Беларусь!
Адабралі стужку, астатняе паскідалі ў пляцак, аддалі мне й адпусьцілі. Ідзі адсюль, кажуць, тут цяпер небясьпечна.
РАТУЮСЯ «ІКАРУСАМ»
Іду да аўтобуснага прыпынку. Лёгкія прыцемкі. Народ шуміць, гудзіць, паліцыя бегае туды-сюды. Час ад часу налятаюць хэзбалахі, усчынаецца гвалт. Цяжка зразумець, што робіцца ў самім унівэрсытэце, а там дакладна нешта адбываецца, бо й хэзбалахі памчалі на сваіх матацыклах у яго бок.
Ні ў што ня ўмешваюся, іду на аўтобус. Падыходжу да прыпынку, чакаю аўтобус, нікога не чапаю. Побач стаяць яшчэ чалавек дзьвесьце, якія «чакаюць аўтобус». Транспарт ходзіць амаль нармальна. Відаць, усё скончылася.
Раптам з завулку выскокваюць з трыццаць студэнтаў. Многія заматаліся ў банданы, хаця МенТВ нідзе не відаць. Спрабуюць перакрыць вуліцу. Выгукваюць лёзунгі. Некаторыя я разьбіраю - «Справядлівасьці, справядлівасьці, свабоды думкі». У наш (і іхны) бок ляціць паліцэйская арда.
Паляцела недзе шкло, нешта грукаціць, страляе. Студэнты ўжылі кактэйль Молатава, і пасярод вуліцы імгненна ўтварылася сьцяна агню. Агонь тут распаліць няцяжка: па ўзбочынах ляжаць кучы сьмецьця, якое імгненна высыхае. Паліцыянты страляюць газам, пасьля пачынаюць пешую атаку. Я адыходжу далей, але ўсюды паліцыя ды хвацкія малойцы ў чорных кашулях. Студэнты разьбегліся, паліцыя спрабуе тушыць агонь.
Ізноў нейкія студэнцкія налёты, атакі паліцыі ў адказ. Людзей паменела, паліцыянтаў і «цывільных» паболела. Усё, рэвалюцыя не адбылася, таму трэба звальваць, пакуль ізноў не схапілі.
Сунуўся ў адну вуліцу - заблякаваная паліцыяй. Другая - тое самае. Абышоў усе магчымыя выхады. Усё, гамон, узялі ў кальцо. Бачу, нейкія хлопцы мітусяцца. Здаецца, да хэзбалахаў не падобныя. Бягу зь імі, ня ведаю куды. Падлятаем да «Ікаруса». Вах-вах, ён яшчэ і з кіроўцам. Нехта з маіх незнаёмых таварышаў эмацыйна размаўляе зь ім, просіць вывезьці нас з плошчы. Кіроўца адмаўляецца: мы выглядаем як бандзюгі.
Праз хвіліну ўгаварылі-такі. Займаем аўтобус, у які залятаюць яшчэ пару дзясяткаў грамадзянаў больш мірнага выгляду. Кіроўца ставіць шыльдачку маршруту - «601 шахрак-е кодс».
Рушым. Насустрач нам у кірунку плошчы ідуць браневікі, за імі аддзелы людзей ува ўніформе - ня ведаю, жандары ці вайскоўцы. На паліцэйскім кардоне жандары з падозраньнем аглядаюць «Ікарус». Але ўрэшце машыны кардону рассоўваюцца - мы выяжджаем на волю!
Я сяджу на скрайку сядзеньня. Ніхто не штурхаецца. Хлопцы пачынаюць сьпяваць нейкую рэвалюцыйную песьню. Кіроўца абарочваецца: «Зараз жа дагоняць і пасадзяць усіх». Яго ніхто ня слухае.
ШТО ГЭТА БЫЛО
Сэнс падзеяў да мяне дайшоў назаўтра. Падчас дэманстрацыі галоўнае - інстынкт, то бок ня трапіцца «ім» і дапамагчы «сваім». А хто «яны» і хто «свае»?
Мушу патлумачыць свае погляды на іранскую палітыку. Я сымпатызую Ісламскай рэвалюцыі 1979 году. Але менавіта Ісламскай рэвалюцыі, а не хамэйнізму, які ўрэшце зрабіў стаўку на адраджэньне тысячагадовай пэрсыдзкай традыцыі прыгнёту.
Праз колькі месяцаў пасьля рэвалюцыі клерыкалы ўзялі ў свае рукі ўладу, адсунуўшы ад яе дэмакратычныя арганізацыі. Былі забытыя ўсе пляны эканамічных пераўтварэньняў, пачаўся тэрор, да яго дадалася вайна з Іракам. У краіне ўсталяваўся палітычны лад, сутнасьць якога найлепш перадае лёзунг, павешаны апазыцыйнымі левымі студэнтамі на фасадзе Тэгеранскага ўнівэрсытэту праз колькі месяцаў пасьля ўсталяваньня клерыкальнага рэжыму:«1979 - год перамогі цемрашальства над тыраніяй».
Імідж Ірану ў нас нэгатыўны, але, па праўдзе, ён створаны перадузятым стаўленьнем СМІ да гэтай краіны. Не сказаць, што ў Беларусі дэмакратыі больш, чым у Іране. Усё-такі там выбары - і парлямэнцкія, і мясцовыя, і прэзыдэнцкія - апошнія гадоў восем рэальна ўплываюць на палітычнае жыцьцё.
Іранскі рэжым - адзін з самых дэмакратычных на Сярэднім Усходзе. Тры галіны ўлады ў краіне існуюць незалежна адна ад адной, але пад наглядам сьвятароў. Ахунды (шыіцкія рэлігійныя вучоныя) уважаюць сябе адказнымі за маральнасьць і рэлігійнасьць усяго грамадзтва, пільна сочаць за грамадзкім жыцьцём. Усе партыі, нязгодныя з ісламскай рэспублікай, забароненыя.
У сярэдзіне 1990-х грамадзтва пачало ўсё гучней патрабаваць аслабіць кантроль ахундаў над краінай. Адказам быў шэраг лютых забойстваў інтэлектуалаў і дысыдэнтаў у лістападзе-сьнежні 1998 году. У ліпені 1999-га студэнцкія дэманстрацыі скаланулі краіну, але былі брутальна задушаныя.
У 1997 годзе прэзыдэнтам краіны быў абраны Мухамад Хатамі, які дэкляруе палітыку рэформаў. Пра пераўтварэньні ў Іране гавораць усе. Але ніхто не задаволены іх хадой. Рэфармісцкія колы абвінавачваюць ува ўсім ахундаў. Маўляў, яны кантралююць судовую ўладу і такім чынам тармозяць пераўтварэньні. На практыцы ж кансэрватыўная судовая ўлада забірае ліцэнзіі ў апазыцыйных СМІ, а лібэральнае міністэрства культуры тут жа іх аднаўляе (адно што назвы зьмяняюцца). За рэформы горача выступаюць студэнты, якіх у Іране больш чым мільён, а бальшыня - дзяўчаты.
Мне часта было няёмка падчас дыскусіяў з іранскімі студэнтамі, якія ведалі лепш за мяне заходнюю палітычную думку, хоць гэта да пэўнай ступені мой фах. Кнігарні ў Іране поўныя кніжак, пераважае сур'ёзная літаратура. Ведама, мноства заходніх перакладаў (нават пачынаеш сумнявацца ў наяўнасьці цэнзуры, хаця яна ё!). Галоўнае - гэта знаходзіць чытача.
Выказваю сваё захапленьне тамтэйшым студэнтам. Адзін зь іх кажа: «Ну, павалім мы гэты рэжым. Але наўзамен прыйдзе праамэрыканскі. Цяпер нас душаць рэлігіяй, а потым будуць душыць прадажнасьцю. Як было да рэвалюцыі 1979 г. Выгадна гэта будзе тым, хто цяпер разважае, як уцячы з краю. Ім тады ня трэба будзе ўцякаць, бо піць-гуляць можна будзе ў Іране. А першыя, каму дасьць у косьці праамэрыканскі рэжым, будзем мы - тыя, хто змагаўся з ахундамі. Бо яму ня будуць патрэбныя тыя, хто думае».
САНАНДАДЖ
Галоўнай мэтай падарожжа ўсё-ткі зьяўляецца Курдыстан. Мае знаёмыя ў Мэхршахры хапаюцца за галаву, калі паведамляю ім, куды накіроўваюся. Распавядаюць страшылкі пра курдаў-галаварэзаў. Раблю выснову - гэта акурат тое, чаго я хацеў. Бяру квіток да сталіцы іранскае правінцыі Курдыстан, Санандаджу (па-курдзку Сэнна).
У гэтым трохсоттысячным месьце я апынаюся а трэцяй ночы. Цёмна, аўтавакзал зачынены, у горад ісьці ўначы няма ніякага сэнсу. Таксісты прапануюць падкінуць пасажыраў у навакольныя мястэчкі. Але мне ехаць няма куды. Сядаю на каменную агароджу клюмбы. Welcome to Kurdistan!
Вакзал звонку нагадвае машынны двор у беларускай вёсцы. Жаўнер-турак, як чую па ягоным вымаўленьні, вартуе нейкі пастарунак. Пачынаем размаўляць пра жыцьцё, з пастарунку высоўваецца злосная афіцэрская морда і праганяе мяне. Уладкоўваюся на бэтоннай тумбе. Нецярпліва чакаю сьвітаньня. Нарэшце сонца асьвятляе вышыні гораў ды паволі-паволі спускаецца ў даліну.
Усе гавораць па-курдзку. Я іду адсыпацца ў гарадзкі парк на гарэ. Выспацца тут цяжка, бо на выпаленых сонцам схілах гораў складана знайсьці сапраўдны цень, памятаючы пра небясьпеку скарпіёнаў. Ляжу, падаслаўшы газэту, на бэтоннай эстакадзе пад маленечкім ценем амаль лысага дрэва. Ценю ледзь хапае на маю галаву. У небе плыве пара хмарак, якіх я ніколі ня бачыў у Тэгеране.
У поўдзень сунуся шукаць гатэль. Атабарыўшыся ў гатэлі на цэнтральнай плошчы, разумею, што мне ня тое каб зусім блага, але нядобра. Здаецца, усё нармальна, але есьці не магу. Сьпісваю сваю немач на вышыню - відаць, трэба акліматызавацца. Што ж зьесьці? Згадваю, як Джэральд Дарэл карміў хворых малпаў у заапарку малаком і бананамі. На шчасьце, і адно і другое набыць тут няцяжка. Праз дні два са мной усё ўжо ў парадку.
Базар тут сапраўдны ўсходні, з дахам, збудаваны гадоў дзьвесьце таму. Усюды графіці «Сьмерць Комале». Комала - гэта падпольная арганізацыя левых курдзкіх нацыяналістаў. Яна была створаная яшчэ ў 1940-х гадах і дагэтуль ваюе за незалежны сацыялістычны Курдыстан. У гэтай справе ў яе ёсьць канкурэнты - больш памяркоўная Дэмакратычная партыя (Іранскага) Курдыстану, якая варагуе з аднайменнай партыяй ірацкіх курдаў. Яе, паводле маіх назіраньняў, падтрымліваюць 80 % насельніцтва Іранскага Курдыстану. Яшчэ адсоткаў 10 стаяць за Комалу. Рэшта - каму ўсё фіялетава. Наагул, увесь нацрух тут левы. Людзі, зь якімі я пазнаёміўся на базары, з сымпатыяй гаварылі пра СССР. Сымпатыі сягаюць яшчэ 1940-х гадоў, калі тут стаялі савецкія акупацыйныя войскі.
Трэба шукаць падручнік тутэйшай курдзкай мовы. Зь нямецкага падручніка я вывучаў курдзкі дыялект курманджы, але яго тут ніхто не разумее. (У курдзкай мове два асноўныя дыялекты: паўночны - курманджы, паўднёвы - сорані.) Мяне накіроўваюць у найлепшую кнігарню. Заходжу: сярод паліцаў з кніжкамі сядзіць гандляр у курдзкай нацыянальнай вопратцы - шырокіх нагавіцах, адмысловай вольнай кашулі, падпяразаны шырокім пасам. Зь ім яшчэ два ў напаўэўрапейскай вопратцы. Прапануюць колькі кніжак па-курдзку.
КУРДЗКІЯ БРАТЫ Й БЕЛАРУСКІ ТАВАРЫШ
Больш у мяне не было ніякіх праблемаў у Санандаджы, бо мае новыя знаёмыя клапаціліся пра ўсё. У месьце мноства банкаў, іх так шмат, што, здаецца, месьцічы толькі і займаюцца банкаўскімі апэрацыямі. Але бальшыня - беспрацоўныя. Прамысловасьць выключна харчовая ці лёгкая, самі прадпрыемствы малыя.
Санандадж іранцы лічаць «прыгожым і дагледжаным». Мая ісфаганская знаёмая Захра дадае: «У ім ё штось эўрапейскае». Далібог, такое самае места, як і іншыя гарады й мястэчкі Курдыстану. Горнае паселішча, і таму бальшыня вуліцаў існуе хутчэй у вэртыкальным, чым гарызантальным вымярэньні. У цэнтры болей парадку: усё-ткі сталіца правінцыі. Гэты цэнтар пэрсы старанна вычышчаюць ад курдзкіх гістарычных памятак. Старыя курдзкія назвы пераймяноўваюцца на новыя пэрсыдзкія.
Кожны горад Ірану, як і кожнае места былога СССР, мае аднолькавую тапаніміку. Там абавязкова будзе плошча імама Хамэйні, плошча Рэвалюцыі, мноства вуліцаў імя герояў ірана-ірацкай вайны, колькасьць якіх з кожным годам павялічваецца, дарма што вайна скончылася ў 1989 годзе.
Музэй Санандаджу нагадвае наш абласны музэй. Мноства чарапкоў і такая самая ўбогасьць. Усё залатое-сярэбранае-каштоўнае адпраўляецца ў Тэгеран.
Вечарам іду на госьці да аднаго зь сяброў. Ён жыве ў двухпавярховым доме з добрым плотам. На сьцяне ў гасьцёўні вісіць каляндар з партрэтам Казі Мухамада, прэзыдэнта незалежнай Курдзкай Рэспублікі Магабаду сярэдзіны 1940-х гадоў. Гаворым пра Курдыстан і Беларусь. Яны добра, з паўслова разумеюць нашыя праблемы, а я - іхныя. З пэрсамі ніколі не атрымліваецца так па-сяброўску пагутарыць. Яны нагадваюць у гэтым дачыненьні расейцаў. Нармальна зь імі можна гаварыць толькі пра «вялікую пэрсыдзкую культуру».
Размова пачынаецца з спрэчкі. Мае сябры не зразумелі маіх сымпатыяў да аджаланаўскай Партыі працоўных Курдыстану (ППК). Яны абураліся аджаланаўцамі, бо, маўляў, пару гадоў таму тыя падступна абышліся з маладымі курдамі Ірану, што спрабавалі аднавіць курдзкую партызанку ў Іране. Калі яны пусьцілі ў свой табар байцоў ППК, аджаланаўцы прыйшлі і вынішчылі іх. Ня ведаю, наколькі гэта праўда, але пра супрацоўніцтва ППК з Тэгеранам шмат пісалі.
Мае знаёмыя ў бальшыні сваёй падтрымлівалі цяпер падпольную «Дэмакратычную партыю (Іранскага) Курдыстану» (ДПІК). Партыя (за прыналежнасьць да яе ў Іране можна трапіць у турму і нават на шыбеніцу) была заснаваная яшчэ ў 1945 годзе, як кажуць нядобразычліўцы - пры дапамозе савецкага войска. ДПІК уваходзіць у Сацыялістычны Інтэрнацыянал. Партыя мае ўзброеныя аддзелы - каля 300 байцоў, што нікчэмна мала ў параўнаньні з 1980-мі гадамі, калі ДПІК мела тысячы байцоў ды кантралявала ледзь не палову Ўсходняга Курдыстану.
Ці не ўва ўсіх дамох я бачыў кніжкі ды касэты «адтуль», г. зн. з Ірацкага Курдыстану. Калі ў паўднёвых правінцыях Усходняга Курдыстану іранскія ўлады яшчэ сочаць за «падрыўной літаратурай» з Ірацкага Курдыстану, то ў правінцыях Курдыстан і Заходні Азэрбайджан не складае праблемы знайсьці па-курдзку ўсё што хочаш. Замаўляй сёньня - прывязуць заўтра! Частка літаратуры друкуецца на месцы - навукова-тэхнічны прагрэс дазваляе і такое.
Якасьцю гэтая літаратура нагадвае беларускія кніжкі, што выходзілі падчас нашага «рэпрынтнага» адраджэньня пачатку 1990-х. Праз тыдзень мяне запрасілі наведаць адно курдзкае выдавецтва. На першы погляд гэта была інтэрнэт-кавярня, але ў яе кутку тры чалавекі кляпалі падпольную й зусім не падпольную літаратуру, мантажавалі патрыятычныя кліпы.
Адзін зь іх робіць у вольны час курдзка-нейкі слоўнік. Ён просіць дадаць у параўнальную табліцу арыйскіх моваў беларускія адпаведнікі выбраных словаў - тэрміны сваяцкасьці, некаторыя прылады працы і г. д. Вучу яго казаць «дзякуй». Ён пытаецца, як зьвярнуцца, каб не казаць слова «пан». Вучу слову «таварыш», запісваю з агаласоўкамі, і да майго ад'езду ён зьвяртаецца да мяне - «таваріш».
Мае сябры любяць схадзіць у мячэт, каб запытаць у «прававернага» прамоўцы чаго правакацыйнага. Амаль ні ў кога няма работы, усе абы-дзе тусуюцца дый чакаюць рэвалюцыі. Самы звычайны занятак там - кантрабанда ці паўкантрабандны памежны гандаль. Тут сыходзяцца Ірак, Іран і Турэччына, што некалі разарвалі краіну курдаў. Дзякуючы гэтаму тут толькі і жывуць. Хаця з 2003 году стала цяжэй, бо іранскі памежны кантроль стаў больш строгім - сытуацыя ў краі мяняецца акурат цяпер.
Мне трэба ў Тэгеран. Сябры праводзяць мяне, просяць прыехаць на партыйнае сьвята ДПІК - 16 жніўня. Шукаюць машыну, вязуць да самага аўтобуса, і, калі дастаю грошы набыць квіток, высьвятляецца, што квіток яны ўжо купілі. Доўга разьвітваемся, ад'яжджаю, і сябры глядзяць усьлед аўтобусу.
НАЗАД У ТЭГЕРАН
Едзем празь дзікія-дзікія горы, за мэтры два ўлева ад мяне - бездань, а ўсяго адным кілямэтрам ніжэй зіхацяць агні паселішчаў. Найлепш для нэрваў - заснуць і не глядзець. У аўтобусе бальшыня - курды. Я вылучаюся тым, што не разумею іхнае мовы, чым выклікаю вялікае абурэньне кіроўцы, які, відаць, нешта падазрае.
Блёк-пост. Усіх будзяць, і пачынаецца ператрус. Мы высока ў гарах. Кучка пасажыраў пад пільным наглядам аўтаматнікаў, пражэктары, бранятэхніка наводдаль. Жаўнеры здагадваюцца, што я нетутэйшы. Дастаю чароўны беларускі пашпарт. У мяне яго выхопліваюць, абяцаючы вярнуць. Мой пляцак выклікае цікаўнасьць, і мяне распытваюць пра мэту й маршрут падарожжа. Нічога ня ведаю, проста еду. Але мяне дэмаскуюць курдзкія кніжкі. «Турыст, - жартуе вайсковец. - Тэрарыст!» Урэшце аддаюць пашпарт, і, калі я паглядзеў, ці ня вырвалі яны чаго сабе на памятку, мне становіцца не па сабе. Апоўначы закончылася мая віза, а цяпер трэцяя ночы. Маглі затрымаць.
Заяжджаю да сваіх сяброў у Мэхршахр - маўляў, я жывы, вярнуўся. «Ну як, - пытаецца Алі, - заключыў вайсковы хаўрус з курдамі?» На наступны дзень я ў паліцыі, падаўжаю візу. Мне цяжка патлумачыць, чым я зьбіраюся займацца ў краіне, таму справа ідзе дужа марудна. У банку плачу пошліну і бачу, як перада мной выстройваецца натоўп непісьменных - просяць запоўніць іх квіткі. Наступныя паўгадзіны я дапамагаю аўганскім гастарбайтэрам аплаціць іх дазволы на працу, чым заслугоўваю яшчэ паўгадзіны ўдзячнасьці.
МАГАБАД
Выпраўляюся ў калыску курдзкага нацыяналізму - Магабад. Гарадок памерам з Маладэчна. Менавіта ў ім у 1940-х гадох першы і апошні пакуль што раз была абвешчаная курдзкая дзяржава - Магабадзкая Рэспубліка. Магабад належыць да правінцыі Заходні Азэрбайджан. Нягледзячы на сваю назву, правінцыя толькі напалову заселеная азэрбайджанцамі. Этнічная мяжа праходзіць па горадзе Ўрмія, які напалову азэрбайджанскі, напалову курдзкі. На поўдзень ад Урміі жывуць курды, на поўнач - азэрбайджанцы.
Падзел паміж імі ня толькі нацыянальны, але й рэлігійны: амаль усе курды - мусульмане-суніты (як і іншыя нацменшасьці Ірану), азэрбайджанцы ж, як і пэрсы, прытрымліваюцца афіцыйнае рэлігіі шыізму дванаццаці імамаў. Гэта дае ім прывілеі, параўнальныя з тымі, якімі валодалі ў СССР чальцы КПСС. Азэрбайджанцы нярэдка займаюць кіроўныя пасады (азэрбайджанскія карані мае, напрыклад, аятала Хамэнэі), курды ж рэдка калі прабіваюцца да сярэдняга эшалёну ўлады. Наколькі я разумею, гэта больш тлумачыцца рэлігійнымі, а не нацыянальнымі прычынамі.
Адразу адчуваеш, калі пераяжджаеш з шыіцкіх раёнаў у суніцкія. У суніцкім Курдыстане прасьцей з норавамі. Напрыклад, дома кабеты пры чужых ходзяць бяз хустак. Хаця ня трэба рабіць абагульненьняў - у ірацкіх курдаў усё інакш, хаця яны таксама суніты.
Я прыехаў у Магабад рана раніцай і адразу накіраваўся да плошчы Чар-чэра (Чатырох Ліхтароў). Тут у 1946 годзе была абвешчаная Курдзкая рэспубліка, а неўзабаве забіты яе першы прэзыдэнт Казі Мухамад. Плошча цяпер перайменаваная ў нейкі «пляц імама Хамэйні» ці «рэвалюцыі».
Гістарычныя будынкі часоў Казі Мухамада зьнесеныя, на іх месцы набудавана ўсялякай безгустоўшчыны ў стылі савецкага райцэнтру. Пасярод плошчы паставілі сымбаль Ісламскай Рэспублікі Іран - мэталёвую птушку, на якой пры дужа вялікім жаданьні ахвотныя могуць разгледзець пэўнае выслоўе з Кур'ану. Раблю кола па плошчы, чытаю памінальную за Казі Мухамада, уздыхаю і збочваю на першую-лепшую вуліцу.
Заходжу ў кнігарню, пытаюся, ці ё што па-курдзку. Прадавец даведваецца, адкуль я, выцягвае мапу ды з гонарам паказвае мне сінявокую і «Мінскь» . Я нямею, бо пару дзён таму назад прадавец тэгеранскай кнігарні зусім сур'ёзна спытаў мяне, да якой правінцыі Ірану належыць Беларусь.
З каморы вылазіць дзядок часоў Магабадзкай Рэспублікі, які ў рамках савецкай дапамогі Магабадзкай Рэспубліцы ў 1940-х гадох вучыўся ў Бакінскай вайсковай вучэльні. Урэшце рэспубліку разграмілі, і дзед не давучыўся. Ён паказвае мне старыя бакінскія фатакарткі дый распавядае. Па-пэрсыдзку стары гаворыць пагана, і я слаба разумею гаворку.
Выходжу на вуліцу і вырашаю адшукаць магілу Казі Мухамада. Спыняю першага ж дзядзьку ды пытаюся. Ён нерухомее, пасьля на ледзь зразумелым фарсі кажа:
- Ты сапраўды шукаеш магілу Казі?
- Чаму я не магу шукаць магілы Казі?
Чалавек ледзь ня плача. Тлумачу, адкуль я і што тут раблю (а што я тут раблю?). Вакол нас зьбіраецца натоўп цікаўных: іншаземец хоча бачыць магілу Казі! Дзядзька выцягвае мяне з натоўпу, і мы паволі ўздымаемся ўверх па вуліцы. Ён тлумачыць: «Я дзесяць год сядзеў у турме за тое, за што павесілі Казі Мухамада». Пасьля яшчэ нешта, доўга і незразумела, на пэрсыдзка-курдзкай трасянцы.
Магіла Казі Мухамада стаіць побач зь дзьвюма магіламі ягоных сваякоў, павешаных разам зь ім. Помнікі звычайныя - бэтонныя прастакутнікі. Адно што ляжаць яны на ўскрайку гораду, за агароджай. Дзядзька просіць мяне не падыходзіць надта блізка, мы залазім на груд побач, каб разгледзець лепш.
Мой новы знаёмы просіць мяне хаця б зайсьці на ягоную вуліцу. Заходзім - людзі жывуць дужа бедна, нідзе ані дрэўца, усюды пыл. Зьбягаецца натоўп мурзатай дзятвы. Ніхто ня просіць грошай - як звычайна бывае ў пэрсыдзкіх гарадох. Падыходзіць перапэцканы бэтонам хлопец маіх гадоў. Ён троху ведае фарсі. Распавядае мне, што спрабуе сёлета паступіць ува ўнівэрсытэт, але шанцаў вялікіх няма дзеля ягонай недасканалай пэрсыдзкай. Цяпер спрабуе зарабіць крыху грошай на навучаньне.
Увечары ён паказвае мне горад і знаёміць мяне з сваім сябрам-мастаком. Мы доўга размаўляем, седзячы на траве ў гарадзкім парку. Мастак просіць мяне заехаць да яго. Едзем па разьбітых дарогах, усё вышэй і вышэй. У ягонай сям'і апроч яго яшчэ два браты і дзьве сястры. Бацька пастаянна на заробках у Тэгеране, так што я яго і ня ўбачыў. Адзін брат працуе ў банку, другі - цырульнік, таму жывуць, на магабадзкія меркі, добра. Мяне ўгаворваюць застацца начаваць, і я пагаджаюся.
Увечары паразмаўляць са мной прыходзяць яшчэ колькі хлапцоў. Як заўжды, тэма для гутаркі - бесталковасьць ірацкіх курдаў і паганцаў Барзані ды Талабані (правадыроў ірацкіх курдаў). Як я разумею, тут прысутнічаюць асабістыя матывы. І Барзані, і Талабані любілі і любяць пагандлявацца з Тэгеранам, мяняючы ракеты на байцоў ДПІК ці Комалы, што хаваюцца на іх тэрыторыі…
Хлопцы кажуць пра нафтавыя грошы, якія дазволяць курдам збудаваць лепшае жыцьцё. Я заўважаю, што менавіта нафта не дала разьвівацца Ірану, які экспартуе апроч нафты толькі фісташкі ды дываны.
Курдыстан з прычыны сваёй беднасьці працягвае заставацца парахавой бочкай Ірану. Тэгеранскі ўрад пасьля рэвалюцыі нібыта й палепшыў жыцьцёвы ўзровень, але зусім нязначна ў параўнаньні з рэштай краіны. Інакш і быць не магло, бо на пачатку 1980-х Курдыстан быў арэнай баёў паміж паўстанцамі й іранскім войскам.
Мяне зьдзівіла адсутнасьць у краі ўсякай прамысловасьці. У Курдыстане немагчыма дамагчыся дазволу на нейкае больш-менш значнае прадпрыемства. А ў Магабадзе, кажуць, быў час, што нават земляробствам перашкаджалі займацца. Тэгеран хацеў такім чынам прымусіць курдаў пакінуць горад, дзе пачыналася іх незалежнасьць. Марна.
Зранку выехаць назад мне не ўдаецца, і я чакаю аўтобуса ў парку. Саудавец Абдула казаў некалі мне ў Тэгеране: «Адзінае, што варта паглядзець у Іране, - гэта паркі». Вагабіт памыляўся - у Іране апрача сапраўды цудоўных паркаў багата яшчэ файнага. У парку можна пазнаёміцца зь дзяўчатамі, што зьяўляецца ў Іране справай няпростай.
Але цяпер вакол мяне бадзяюцца адно іранскія жаўнеры, якія, відаць, у адпачынку. Я сяджу й пішу ліст у Беларусь, чым прыцягваю да сябе ўвагу мінакоў, бо кірыліцы тут ня бачылі, відаць, з часоў Пімена Панчанкі (служыў тут у 40-х гг.). Ліст гэты так і не дайшоў да адрасата.
ХАРАСАН
Справы вымагаюць ехаць на скрайні ўсход краіны, да аўганскае мяжы, - у найвялікшую правінцыю краіны, Харасан. Яна мела адметны гістарычны лёс ды вызначаецца асаблівай культурнай спадчынай. Сёньня старажытны Харасан падзелены паміж Аўганістанам, Туркмэністанам і Іранам. Нейкай «нацыянальнай» сьвядомасьці ў жыхароў гэтых мясьцінаў няма, хаця яны вылучаюцца сваёй рэлігійнасьцю.
Адсюль паходзяць многія вядомыя асобы, такія, як Хаям, Фірдаўсі, Атар, Румі і г. д. Машгад - сталіца правінцыі, адна з шыіцкіх сьвятыняў (тут пахаваны іх сёмы імам Рэза), таму горад надзвычай шумны. Тут дужа горача, бо зусім побач пустыні. Едучы ў Машгад, даводзіцца праехаць па ўскрайку адной зь іх.
Я прыехаў на машгадзкі вакзал жнівеньскай раніцай. Усе знаёмыя пакуль на працы, і мне давядзецца перачакаць колькі гадзінак. Іду да імама Рэзы, дакладней, у яго мэмарыяльны комплекс. Трэба пакінуць рэчы ў захавальні. Але куды дзець грошы? Найбольшая іранская купюра каштуе крыху больш за даляр. Ста даляраў даюць у эквіваленце ладны жмут паперы. Рассоўваю грошы па кішэнях нагавіцаў. На ўваходзе ахова спыняе мяне й патрабуе паказаць, што я хаваю ў кішэнях.
Маўзалей імама Рэзы ўражвае, хоць не кранае. Разам з натоўпам пілігрымаў прагна п'ю ледзяную ваду з цыстэрны. Пасьля доўга сяджу пад калёнай, бо сонца і пераадоленая тысяча зь лішкам кэмэ шляху даюцца-такі ў знакі па такой сьпякоце.
Пан Бог, відаць, пабачыў мае нягоды. Раптам узьнялася віхура, неба схмурнела, паветра напоўнілася неверагоднай колькасьцю пылу й сьмецьця. Усё гэта паляцела на мяне. І тут лінуў дождж! Вазьмеце самую вялікую беларускую залеву, павялічце разоў у дваццаць - тады вы зразумееце, што такое харасанскі дождж. Пыл на галаве імгненна намок, сарочка запэцкалася. Але горай тое, што многія вуліцы ператварыліся ў натуральныя рэкі. Зрэшты, празь дзьве гадзіны яны зноў былі сухімі, як да дажджу. Гэта быў адзіны дождж, пад які я трапіў за ўсё лета ў Іране.
Увечары з знаёмай дзяўчынай блукаем па месьце. Гэта досыць небясьпечная справа, бо дарма што ейныя бацькі ведаюць, куды мы ідзём, але ўсё адно просяць нас быць асьцярожнымі, каб ня трапіць у рукі «комітэ» ці «басіджы» (добраахвотныя захавальнікі маралі). Бо легальна вы можаце гуляць толькі з блізкімі сваячкамі (і пры гэтым мець пры сабе дакумэнты!). Таму, ходзячы па вуліцах, трэба пільнавацца, каб паблізу не было строгіх няголеных мужчынаў у чорных кашулях. Паліцыянтаў можна не баяцца, яны звычайна робяць выгляд, што іх гэта не датычыць. Зрэшты, і яны могуць прычапіцца да вас, каб злупіць якую капейку.
Калі зловяць - завязуць у пастарунак, выклічуць бацькоў, адмысловы сьвятар прапануе пабрацца шлюбам. Калі ж у вас няма намеру браць шлюб у пастарунку ці наагул няма такога намеру, можна дастаць бізуноў ды штрафу. Гэта тады, калі бацькі вашае дзяўчыны ляяльна ставяцца да справы ці, прынамсі, ведаюць пра вашае сяброўства. Калі ж не…
Зрэшты, небясьпека падпільноўвае вас толькі на вуліцы. У таксі, кавярні ці рэстарацыі ніхто не пасьмее сачыць за вамі. Таксама можаце ўдаваць, што вы абое - іншаземцы. Увагі да вас будзе больш, затое ніхто ня будзе да вас чапляцца. Іншаземцам усё даруюць.
Назаўтра я ў гасьцёх у знаёмых, якія вучыліся ў Беларусі. У іх сабралася процьма сваякоў ды знаёмых. Сядзім на падлозе вакол вялікага абруса, на якім раскладзеныя стравы, - менавіта так, а не за сталом зазвычай харчуюцца іранцы, хаця і сталы, і крэслы ёсьць у кожнай хаце.
Ядуць іранцы больш, чым мы. Мы зазвычай абедаем, а ўжо праз гадзінку падмацоўваемся булачкай. Пасьля іранскага абеду я ўжо не вячэраў. Калі вы купіце на вуліцы тое, што тут называюць сэндвічам, хутчэй за ўсё, вам яго хопіць, каб паабедаць.
Я ўжо звыкся да пэрсыдзкіх манераў і не раблю найпершай памылкі эўрапейцаў, а пачынаю есьці плоў лыжкай (есьці плоў відэльцам - зьдзек з стравы). Мая знаёмая Бушра аж крыўдзіцца, калі бачыць гэта. Яна дэманстратыўна хапаецца за відэлец і сама пачынае «зьдзекавацца з стравы». Пры тым гучна прыгаворвае, што вось я ледзь трапіў на Ўсход і тут жа забыўся на ўсе правілы паводзінаў, а яна вось не - памятае, чаму яе навучылі ў Беларусі.
Далей болей. Раптам у маіх сяброў, якія ніводнага добрага слова пра нашыя парадкі не сказалі, пакуль былі ў Менску, знаходзіцца столькі пахвалы для нашай краіны! Яны апісваюць яе як свабодны, сучасны й разьвіты край. Я проста вушам сваім ня веру. Беларусь - краіна мары?.. Прысутныя за сталом у Беларусі, ведама, не былі і ўважліва слухаюць «менчукоў». Я толькі ўсьміхаюся й ківаю.
ВЯСЕЛЬЛЕ
Мяне запрашаюць на сапраўднае вясельле. Прасую свой «каляніяльны» гарнітур і прымаю як мага больш урачысты й парадны выгляд белага сахіба. На вясельлі я - трэцяя асоба пасьля маладых. Вясельле адбываецца ў некалькі этапаў. На першым, на які я і трапіў, усё ладзіцца ў садзе, падзеленым на дзьве часткі - адна завешаная для жанчын ды самых блізкіх сваякоў. Я, зразумела, належу да другой паловы, дзе паселі мужчыны.
Буду крывадушнікам, калі пахвалю цырымонію. Усё цікавае адбывалася на жаночай палове, і мужчынская палова лічыла гэта цалкам нармальным. На мужчынскай палове рабіць зусім не было чаго. Выбачайце мяне, харасанскія сяброве, але галосяць на беларускім пахаваньні неяк жывей, чым у Харасане весяляцца на мужчынскай палове вясельля. Мужчыны размаўляюць пра што заўгодна - бізнэс, палітыку, ураджай, але не пра вясельле. Жартуюць, што толькі папрывозілі сюды жонак ды знаходзяцца тут у якасьці кіроўцаў.
Абмеркаваўшы зь сябрам на талерцы плову тонкасьці пэрсыдзкай каліграфіі і стаміўшыся ў дваццаты раз тлумачыць усё новым і новым знаёмым тонкасьці эўрапейскага й беларускага жыцьця, зьбягаю з саду. З аднаго боку - голае поле і бязьмежжа камяністай пустэлі, зь іншага боку цямнеюць абрысы дамоў. Іду ў той бок. Сьцены, усюды сьцены. Аднак пачуцьця замкнутасьці не ўзьнікае. Цікава, што блукаць па цёмных вуліцах зусім бясьпечна, хуліганаў можна не баяцца. У краіне цяжка з алькаголем, але мноства наркаманаў, бо наркаты што гразі. Але ў наркамана няма таго баявога духу, які ёсьць у алькаголіка.
Празь нейкі час сябры шукаюць мяне па завулках. Вясельле, дзякуй Богу, ужо заканчваецца, на мужчынскай палове блізу што нікога няма. Падыходзіць мой стары сябра Маджыд і, падазрона пасьміхаючыся, пытаецца, ці спадабалася мне. Я дазваляю сабе нетактоўнасьць.
- Файнае вясельле, каб яшчэ й весялосьці, дык зусім было б добра.
- Гэта Харасан, такі звычай. Людзі на поўначы ладзяць супольнае вясельле і для кабетаў, і для мужчынаў, там шмат шумней і весялей. У Курдыстане вельмі вясёлыя вясельлі. А тут інакш.
- Разумею. Гэты горад занадта сьвяты, каб апаганіць яго весялосьцю.
Раптам мяне ў якасьці выключэньня запрашаюць на тую «завешаную палову», дзе могуць быць толькі сваякі. Прымаю ўрачысты выгляд і заходжу. На мяне накіравалі камэры і патрабуюць сказаць што маладым. На руках у мяне апынаецца соннае трохгадовае дзіця з зусім беларускім імем Німа (але ён ёсьць - маленькі акудовіч!). Тут жа робяць сэрыю пратакольных здымкаў мяне зь дзіцем. White man's burden?.. Бадзяюся паміж гасьцей. Тут музыка й танцы ёсьць. Праз гадзіну знаходжу-такі бацькоў Німы і вяртаю ім сына.
Урэшце вяртаемся зь сябрамі ў горад на старым пэйкане ўвасьмёх. У машыны гарыць толькі адзін паваротнік, і мы ляцім па неасьветленых завулках у цемры, а кіроўца распавядае, павярнуўшыся да мяне, пра свой бізнэс у Туркмэністане.
Назаўтра мае менскія знаёмыя вырашаюць мяне парадаваць. Яны таемна вараць для мяне бульбу. Я не магу схаваць сваёй радасьці. Увесь дом зьбягаецца паглядзець на маё шчасьце. У тых краёх штодзённым харчам зьяўляецца рыс, а бульба стаіць у кулінарным рэйтынгу нашмат ніжэй, і спажываюць яе мала. Я ж, сумуючы па ёй, журботна жаваў у Тэгеране бульбяныя чыпсы «Бомба», на маляўнічай упакоўцы якіх намаляваная зялёная жабка.
ДУХ ФІРДАЎСІ
Ляжу ўночы пад зорным небам. Не, мяне не выганялі з хаты. Справа ў тым, што ў мясьцінах гэтых дужа горача, таму найлепш спаць на даху ці ўва ўнутраным дворыку, балазе тамтэйшая архітэктура трымаецца прынцыпу захаваньня прыватнага жыцьця і ўнутраныя дворыкі ё ўсюды. Ні расы, ні дажджу не бывае. Паблізу - колькі садовых дрэўцаў, у куце - ужо не захінутая маскавальнай сеткай спадарожнікавая антэна (забарона на яе зьнятая, але сетка ляжыць побач, як і раней, калі ёй закрывалі антэну падчас рэйдаў паліцэйскіх верталётаў). Абстаноўка райская, хіба гурый няма.
Назаўтра прашу сяброў падказаць мне месца, дзе мала турыстаў і многа «духу старажытнасьці». Яны накіроўваюць мяне на радзіму славутага паэта пачатку ХІІ стагодзьдзя Фірдаўсі (і яшчэ некалькіх іранскіх славутых асоб), у горад Тус. Вялікае некалі месца ператварылася сёньня ў мястэчка. Каля яго мноства руінаў - памятак архітэктуры, у тым ліку даісламскіх часоў, якімі зусім не цікавяцца турысты, што прыяжджаюць толькі ў сам маўзалей іранскага песьняра.
Сядаю на маршрутны аўтобус тыпу ЛАЗ і праз паўгадзіны ў кампаніі сялянаў з рознымі гачкамі й палкамі-капалкамі трапляю ў сапраўдныя, нікому не патрэбныя разваліны. Ёсьць-такі нешта станоўчае ў міжнароднай ізаляцыі Ірану, бо тургрупы не паганяць гістарычных мясьцінаў.
Мэмарыял у Тусе народнаму песьняру паставіў яшчэ шаг. У яго, дарэчы, і цяпер шмат прыхільнікаў. «Шаг - то быў мужык, ня тое што цяпер!» - тлумачылі мне рабочыя ў тэгеранскім прымесьці. «Каб жа шаг вярнуўся, - журыўся дзядок у музэі Старажытнага Ірану. - Колькі ён усяго набудаваў!» Мне гэта нагадала тугу заходніх беларусаў па польскіх часах.
У Тусе ляжыць мноства грудаў гліны і камянёў, а пад імі - кучы сьмецьця. Гэта гарадзкія сьцены, якім больш за паўтары тысячы гадоў. Частку іх адрэстаўравалі, а частку пакінулі развальвацца далей. Я проста ў захапленьні - вось яна, сапраўдная забытая слава, непадфарбаваная для турыстаў гісторыя. Я адзін магу зь імі размаўляць гадзінамі. Гэй, Хаям, мо і ты сядзеў пад гэтымі сьценамі дый еў сэндвіч, закусваючы агурком?
У мэмарыяле Фірдаўсі я дакранаюся да грабніцы паэта й загадваю жаданьне. Непадалёк раскапаныя старажытныя вулкі, вузенькія-вузенькія дый зусім маленькія хацінкі. А яшчэ кажуць, што людзі драбнеюць!
У Іране поўна старажытнасьцяў. Усё-ткі колькі тысячагодзьдзяў пісьмовай гісторыі. Многія мае сябры паказвалі мне фамільныя пэргамінавыя сувоі, напісаныя кручкаватым пісьмом, дадаючы, што менавіта на іх запісана, дзе схаваныя скарбы якога-небудзь Дарыя ці Кіра. (Дарэчы, ніколі не называйце гэтага славутага пэрсыдзкага цара такім імем пры іранцах. «Кір» азначае па-пэрсыдзку «хер». Пэрсы клічуць гэтага ўладара Куруш.)
Вакол маўзалею Фірдаўсі іранцы, расьсьцяліўшы посьцілкі проста паабапал дарогі, адпачываюць, п'ючы гарбату. Мне няма з кім выпіць гарбаты ў Тусе, бо прыехаў сюды адзін, а знаёміцца ні з кім ня хочацца. Замарыўся. Час вяртацца.
ДОМА
Здалёк Радзіма здаецца беззаганнай. Толькі трапіўшы на яе, пачынаеш згадваць пра нашыя беды. Яшчэ пару дзён мерзьнеш на сонцы і нязвычна прыглядаешся да дзяўчатаў бяз хустак.
Галоўнае, што я прывёз з Ірану, - гэта разуменьне ці, дакладней, смак свабоды. А яшчэ жаданьне зноўку ўзьняцца ў горы, бліжэй да неба…
