Анатоль Трафімчык
Нялішняя кніга

---

У цэлым даследаванне Сляшыньскага і працы згаданых у зносцы польскіх гісторыкаў ствараюць добрае ўражанне. Перш за ўсё хочацца адзначыць даследніцкую раскаванасць, бо ў параўнанні з імі беларуская гістарыяграфія, нават сучасная, выглядае закамплексаванаю. Відаць, цяжар савецкай школы скінуць з сябе не так лёгка.

Прадметам даследавання савецкай акупацыі на Беласточчыне ў Сляшыньскага з'яўляецца прапаганда і індактрынацыя. Даследнік выяўляе, што ўніфікацыя тэрыторый (шляхам іх неадкладнай саветызацыі) - галоўная мэта і лейтматыў тагачасных дзеянняў савецкай улады - адбывалася не інакш як праз прапаганду савецкага ладу і камуністычную індактрынацыю ва ўсіх сферах грамадскага жыцця, не выключаючы інтымнай. Шырокая тэматыка і праблематыка рэпрэзентуецца чытачу ў святле абазначанага ракурсу, які ёсць ці не найлепшым пунктам для назірання і аналізу, створаным самой гісторыяй. Крытычны разбор саветызацыі і індактрынацыі (чытай - замбавання) як грамадства ў цэлым, так і асобы ў прыватнасці, пачынаючы з самых ранніх гадоў, дэмаскуе сутнасць сталінскай таталітарнай сістэмы, якая не толькі пазбавіла чалавека падставовых дэмакратычных свабод, але і імкнулася настроіць нават яго мысленне на капыл камуністычнай ідэалогіі.

Абазначаючы тэрыторыю, анексаваную Савецкім Саюзам, Сляшыньскі нібыта хоча задаволіць два супрацьлеглыя бакі (с. 14), адзін з якіх называе тыя землі «паўночна-ўсходнімі крэсамі» (такой дэфініцыі прытрымліваецца большасць гісторыкаў сённяшняй Польшчы), а другі - «Заходняй Беларуссю» (так называлі тую тэрыторыю за Саветамі і гэтай назвай карыстаюцца, як правіла, цяпер у Беларусі - як бачым, нялёгка пазбавіцца гэтага камінтэрнаўскага цэтліка праз адсутнасць зручнейшага азначэння). Але ж трэба ўсведамляць, што, па-першае, гэта метадалагічная супярэчнасць паміж дэфініцыямі, а па-другое, некарэктнае з гледзішча навукі выкарыстанне назваў прыводзіць да іх яшчэ большага замацавання ў навуцы і адсюль - у грамадскай свядомасці. Але, думаецца, дапушчальна карыстацца абедзвюма назвамі пры падачы дадзеных з гледзішча адпаведнага боку: напрыклад, палякі на працягу ўсёй сусветнай вайны ўспрымалі рэгіён не іначай як «крэсы», хоць яны ўжо фактычна імі не былі ні пры савецкай, ні пры германскай акупацыі, а вось Народны сход праводзіўся як акцыя Заходняй Беларусі.

Кніга Сляшыньскага складаецца з трох частак. Але першая з іх, «Aneksja i polityczno-prawna sowietyzacja Białostocczyzny», змяшчае раздзелы, якія трохі «выпісваюцца» з яе кантэксту (відаць, іх было зручней і карэктней дапасаваць менавіта сюды). Напрыклад, апошні раздзел першай часткі прысвечаны не зусім прывычнай для нашай гістарыяграфіі тэме - вобразу савецкага чалавека ў вачах польскага насельніцтва. І хоць аўтар робіць агаворку аб цяжкасцях, з якімі ён сутыкнуўся пры рэканструкцыі непрывабнага іміджу «ўсходнікаў», трэба адзначыць, што ўспрыманне іх як ворагаў было характэрнае для насельніцтва ад Палесся да Віленшчыны. Наагул жа механізм анексіі і палітычна-прававой саветызацыі раскрываецца падчас зменаў у сацыяльна-палітычным і эканамічным жыцці як грамадства ў цэлым, так і яго асобных частак - пачынаючы ад пакту «Молатава-Рыбентропа» да трэціх і апошніх выбараў (у мясцовыя Саветы).

Другая і трэцяя часткі прысвечаны аналізу шляхоў і сродкаў саветызацыі і індактрынацыі. За кароткі час сталінская таталітарная сістэма апанавала не толькі СМІ (газеты і радыё), але і мастацтва (кінематаграфія і літаратура). Але змястоўную характарыстыку «савецкай мовы» будзе ў навіну прачытаць толькі тым, хто незнаёмы з «Незаменимым пособием для сочинения юбилейных статей, табельных фельетонов, а также парадных стихотворений, од и тропарей» знакамітага як мінімум на постсавецкай прасторы Астапа Бендэра з «Залатога цяляці» І. Ільфа і Я. Пятрова (раздзел «Потный вал вдохновения»). Яе адрозненне ад дапаможніка Астапа, шчыра кажучы, заключаецца толькі ў яе квазінавуковым падыходзе, у канцэптуальным жа плане ўзнікаюць відавочныя паралелі.

Інфармацыя ў кнізе падмацаваная важкай базай крыніцаў. Значная іх доля паходзіць з 14 архіваў, адкуль чэрпалася савецкая дакументацыя таго часу і занатаваныя пазней успаміны. Такога ж кшталту інфармацыя бралася ў апублікаваных зборніках дакументаў (34 пазіцыі) і ўспамінаў (36 пазіцый). З 35 назваў складаецца спіс перыёдыкі ў асноўным тагачаснай Беласточчыны, што пры пастаўленым даследніцкім аспекце набывае адно з ключавых значэнняў. А спіс апрацаванай гістарыяграфіі наагул уражвае. Аднак аўтар грэбуе савецкай гістарыяграфіяй. А шкада. Пры крытычным падыходзе ў гэткіх публікацыях можна знайсці нямала карыснай інфармацыі.

Сляшыньскі імкнуўся да сістэматызацыі дадзеных, што вылілася ў рэпрэзентацыі чытачу 33 табліц і дзвюх схем. Аднак вартасць многіх з іх нівелюецца «непрывязанасцю» да тэксту. Напрыклад, табліца 27 паведамляе пра колькасць атрыманых падручнікаў па школьных прадметах, але характарыстыка гэтых лічбаў не прыводзіцца, таму цяжка меркаваць і пра іх значэнне. Каб жа тут былі змешчаныя дадзеныя пра колькасць неабходных падручнікаў (а такая інфармацыя прысутнічае ў знаёмых аўтару архіўных фондах⁴), то яны нашмат канструктыўней расказалі б пра вострую праблему ў навучальных дапаможніках, што існавала ў той час.

Не віна, а бяда сённяшніх і польскіх, і беларускіх гісторыкаў заключаецца яшчэ ў «карэктарскай хваробе» выданняў (вось дзе савецкая гістарыяграфія дала б фору!). Цяпер пайшоў перыяд, калі памылкі становяцца амаль правілам!

Прыемным і арыгінальным сюрпрызам (вартым для пераймання даследнікам найноўшай гісторыі) аказаліся відэа- і аўдыёматэрыялы, змешчаныя ў фармаце «МР3» на кружэлцы для камп'ютэра: урывак з савецкай кінахронікі часоў восені 1939 году і гуказапісы з Народнага сходу, успаміны і сённяшнія меркаванні пра тыя падзеі. Але з улікам якраз факту выкарыстання не толькі тэхнікі Гутэнберга, але і машын Біла Гейтса, думаецца, што 145 фатаздымкаў, якія ў большасці былі ўжо некалі ўведзеныя ў навуковы абарот, у тым ліку і самім Сляшыньскім⁵, можна было змясціць на тым жа кампакт-дыску, а не загрувашчваць імі друкаванае выданне.

Міжволі прыходжу да высновы, што стыль, метадалогія, кшталт інтэрпрэтацыі і рэпрэзентацыі даследавання Сляшыньскага скіраваныя на стварэнне пэўнага кірунку рэцэпцыі чытача. З аднаго боку, гэта вельмі і вельмі няблага, бо гэтая навуковая праца, якую можна было б зрабіць нуднай, чытаецца ў ахвоту. Але такі падыход вымушае аўтара, калі перафразаваць вядомую прымаўку, трымаць пяро востра, бо ёсць рызыка звільнуць на шлях белетрызацыі, што недапушчальна для навуковага тэксту. Такі падыход абумоўлівае пэўную ступень эмацыянальнасці тэксту. А гэта таксама небяспечна, бо пад пагрозу ставіцца навуковая карэктнасць на карысць публіцыстычнасці. Гэта разумее і сам аўтар, калі кажа, што сярод інтэрв'юяваных былі ў асноўным людзі, пакрыўджаныя савецкай уладай, таму ад чытача ў тых месцах патрабуецца асцярожнасць і аналітычная крытычнасць. А вось некалькі вершаў, якія адлюстроўваюць рэакцыю настаўнікаў на курсавыя мерапрыемствы, думаецца, варта было б змясціць у якім-небудзь дадатку, а не ўкліньваць у навуковы тэкст. Тое ж можна парадзіць адносна прыведзенай у 4-м раздзеле першай часткі дакументацыі з Народнага сходу, а таксама спісаў перайменаваных вуліц трох гарадоў Беласточчыны, асабовага складу павятовых камітэтаў, спісу пісьменнікаў. На некаторыя перагібы, неасцярожнасці ці неабавязковасці ўказвае таксама Я. Мірановіч у сваёй рэцэнзіі⁶.

З свайго боку хацелася б адзначыць як у Сляшыньскага, так і ў многіх іншых польскіх гісторыкаў тэндэнцыю бачыць у дзеяннях бальшавіцкай улады дыскрымінацыю палякаў і фаварызацыю беларусаў, як нацыі «гаспадароў» далучанай зямлі, ды яўрэяў, бо, маўляў, сама тая ўлада была ледзьве не яўрэйскай. Відавочна, дыскрымінацыя прысутнічала ў палітыцы саветызацыі. Аднак, думаецца, мела яна не нацыянальны характар. Рэпрэсіям, дэпартацыям, нейкім абмежаванням у першую чаргу людзі паддаваліся па сацыяльным крытэрам: у асноўным гэта інтэлігенцыя, «кулакі», а прыезджыя з захаду Польшчы для каланізацыі зямель у якасці адміністрацыйнага апарату - дык татальна⁷. Сярод названых катэгорый жа пераважалі менавіта палякі, таму і стварылася такое ўражанне, а затым і стэрэатып у польскіх навукоўцаў. З іхняга гледзішча фармальна гэта так, але на практыцы праводзілася элімінацыя элементу не польскага, а «сацыяльна-небяспечнага». Фактычна ж ішла русіфікацыя, умовы для якой ствараліся фармальнай беларусізацыяй, што палякам было зусім непрымальна: 1) беларуская мова і культура мела стэрэатып (нават сярод яе носьбітаў) «хлопскай», ніжэйшай, 2) расійская мова тым часам рабілася больш перспектыўнай, што ўлавілі адразу прагматычныя яўрэі. Але і яны, як паказаў досвед набору ў заснаваны савецкай уладай Беластоцкі дзяржаўны педагагічны інстытут, таксама перажылі пэўную дыскрымінацыю, прычым у тым выпадку - менавіта паводле нацыянальнай прыкметы, калі колькасць абітурыентаў-яўрэяў камандна-адміністрацыйнымі метадамі была «зрэзана» амаль на палову на карысць беларусаў⁸ (дарэчы, спіс студэнтаў прыведзены Сляшыньскім, але праз недагляд лічбы там пераблытаныя, таму лепей гл. ягоны ж раней апублікаваны артыкул на гэтую тэму⁹ ці ўказаныя намі архівы).

Праца Сляшыньскага найвыдатнейшым чынам яшчэ раз ілюструе сутнасць аб'яднання Беларусі. Аб'яднанне было, нічога не скажаш. І пад такім прэтэкстам Крэмль вытлумачваў перад сусветнай супольнасцю і сваімі грамадзянамі вераснёўскія захады. Але на першым месцы была ленінска-сталінская дактрына распаўсюджвання рэвалюцыі. Гэтае аб'яднанне адбывалася шляхам анексіі тэрыторый, а таксама далейшай іх гвалтоўнай саветызацыі. Для Крамля тыя падзеі аб'яднаннем Беларусі (і Ўкраіны) зусім не былі, пра што сведчыць далучэнне так званай Заходняй Беларусі з вялікімі адхіленнямі адносна першапачатковага яе тэрытарыяльнага разумення і абазначэння¹⁰: 1) Савецкі Саюз захапіў землі, што ніколі не лічыліся Заходняй Беларуссю і дзе не праводзілася дзейнасць КПЗБ, ад якой і бярэ пачатак гэтая геапалітычная дэфініцыя рэгіёну; 2) і ў той жа час Віленшчына, заходнебеларускасць якой з 1923 да 1939 году не ставілася ў Маскве пад сумнеў, была ў якасці траянскага каня прэзентаваная Літве. Таму сцверджанне пра справядлівасць гістарычнага акту 17 верасня з вуснаў сучаснікаў (і тым больш гісторыкаў!) аддае ўсё тым жа замбаваннем/індактрынацыяй¹¹. (І гэта ў той час, калі пайшоў другі дзясятак гадоў, як «гіпнатызёра» не існуе!)

Гістарычная навука Беларусі яшчэ за Саветамі «марыла» пра неабходнасць стварэння сінтэзы пра падзеі першай часткі другой сусветнай вайны на былых «крэсах усходне-паўночных»¹². Пакуль гэтая «мара» застаецца нерэалізаванай. Але, як бачым, дзякуючы ў асноўным польскім даследнікам, да гэтага ўсё набліжаецца. На дадзеным этапе можна канстатаваць, што польская гістарыяграфія ў абліччы кнігі Сляшыньскага мае ў актыве адносна поўную сінтэзу з таго перыяду, праўда, абмежаваную тэрыторыяй, якая польскую гістарычную навуку цікавіць найперш, - Беласточчынай, рэгіёнам, што знаходзіцца сёння ў складзе Польшчы (а там падзеі вылучаліся на агульным фоне так званай Заходняй Беларусі). На чарзе - астатнія паўночна-ўсходнія землі ІІ Рэчы Паспалітай. Але каб даследаванні па іх сінтэзаваць, трэба спярша стварыць адпаведны гістарыяграфічны дыскурс. Дык няўжо будзем чакаць, пакуль гэтую справу зробяць за нас і пра нас нашы суседзі?

Згаданае напачатку багацце польскай гістарыяграфіі, прысвечанай перыяду другой сусветнай вайны, не выпадковае: гісторыю як навуку з поўным правам можна назваць памяццю народу і развіццё ці яго адсутнасць стасоўна да гістарычнай навукі сведчыць пра тое, на якім культурным узроўні знаходзіцца краіна і яе народ. У кнізе Сляшыньскага нярэдка паўтараюцца вядомыя (нават іншы раз і для нашай гістарыяграфіі) ісціны. Аднак гэта не таўталогія, а стварэнне, пешчанне гістарыяграфічнага дыскурсу і сцвярджэнне гуманістычных прыярытэтаў для сённяшняй польскай нацыі і іх дзяржавы: ХХ стагоддзе стала небывала багатым на паваротныя ў жыцці Польшчы падзеі - падзеі, неадназначныя паводле ацэнак, але ў выніку краіна ўвайшла ў дэмакратычную еўрапейскую прастору без «шавіністычнай хваробы» першай паловы мінулага стагоддзя і без друзу «асаветнівання» другой яго паловы. І немалую ролю тут адыграла гістарычная навука як памяць польскага народу.