Цяпер, як на тое, мне часьцей стала трапляцца на вочы суседка. Выводзіць пагуляць сабаку. Ідзе - рукі ў рукавы, дзіцячымі крокамі, твар нерухомы; ідзе да копанкі ў сквэры. Робіць круг каля мёртвай вады і вяртаецца. Рукі - як счэпленыя жывасільлем, толькі што не за сьпінай, быццам зьняволена ў гэты дом, зьняволена ў адзіноту. I толькі аднойчы на відніцы, выпадкова зірнуўшы ў акно... яшчэ нідзе анікога, туман белым разьвінутым прасьцірадлам - і жанчына. Да яе шалёнымі ад радасьці скокамі бег бадзялы белы сабака (ён тут даўно), крычаў чалавечым голасам нямка: а-ы, а-а-ы! Ён прабіваўся праз тоўшчу ейнага няшчасьця, смутку. Два целы ў тумановай плыні пластаваліся адно каля другога, гуляючы. Яна карміла яго, лашчыла, прыгожа ўскідвала рукі, завязваючы ў вузел валасы, і ішла разам зь ім да мёртвай вады.
Да мёртвай вады, якая стаяла ў маім пакоі ў вялікім люстэрку.
Завесіць чорным, як у час пахаваньня, справіць, пабыўшы, гадавіну, успомніць таго, хто адышоў у іншы сьвет. А потым на адным разе перавярнуць настольнік найніцу і зайграць на гармоніку: маўляў, жыцьцё працягваецца.
Але ў маім доме не хаўтуры, а здрада. Сышлі сябры, голасна перагаворваючыся, гледзячы ў твар, сьмеючыся, як сыходзяць розныя жывыя істоты са зжытага месца, з голай зямлі. Яшчэ быццам чуваць іхныя галасы ў пакоях, яшчэ бачу позіркі іхныя цераз плячо, крокі... Нехта затрымаўся, не, вярнуўся за парасонам. Стукнуў вецер у акно, зашапацела дрэва - зманлівыя гукі спагады. Яшчэ тэлефануюць, нешта абяцаючы, гуляюць словамі, як бывае ў гаворцы выпадковых сувязяў. Яшчэ быццам і кава не астыла на стале. «Людзей добрых няма, людзі па масьці скрозь благія! Гэта за савецкім часам нас усё запэўнівалі, што людзі харошыя, а як аказалася... Я і дзіцяці свайму так тлумачу, каб не спадзявалася ні на кога...» - раз-пораз успамінаецца сустрэча з суседкай па пляцоўцы. Бы каменем цераз плот, калі ты ідзеш па вуліцы, расхрыстаны даверам. Каменем і па малой, пасьля чаго і на вочы ейнай дачцы трапіць вусьцішна, бы й ты сама на ейную дарогу зьверам зь цёмнага лесу выйшла.
У доме кожная рэч шукае сабе суразмоўцу. А на вуліцы, дзе чужыя твары, вокны, зьдзіцянелае пачуцьцё, што нехта вялікі, дужы выпусьціў тваю руку ў цесным натоўпе і зьнік. Не закрычаць, не паклікаць, бы ў трывожным сьне, не перавярнуцца на другі бок, каб ня сьніліся жахі, - не перайначыцца на другое жыцьцё. Нехта малазнаёмы, як з натоўпу ўсё роўна, раіў: паплач! Сьлёз не было, вочы мялелі, высьмягалі, балюча было глядзець на сонца. Схадзі ў тэатар! У тэатар?! Мяне спачатку трэба адцягнуць ад прорвы, выратуе хіба толькі нечы чысты зрух, без рэпэтыцыі і проб. Але...
У горадзе дождж, першы, веснавы. Дождж ціхі, шэптам, шэпт скрозь, каля ног, да самай зямлі, блізенька, унікліва, незаўважны для чалавека - ні на твары, ні на адзеньні, - толькі быццам дазволена табе выпадкова пачуць шчырую гаворку паміж небам і зямлёй. А можа, да тых, хто пакінуў сьвет? Здалёк заўважаю незнаёмую жанчыну. Рухалася, як па ветры, сарваная зь месца. Яе лёгка было заўважыць у натоўпе: мне цяпер знаёмая гэтая лёгкасьць у нагах, калі зямля цябе не трымае, бо зямля для радасьці. Збочваю, іду насустрач, быццам і тая таксама ішла да мяне. Мне мусова бачыць ейны твар - твар згубленага чалавека, амаль самагубцы. ІІакінуць сьвет?! Але каму? На каго? Ужо і дзяўчо суседчына жыве недаверкам, папярэджанае маткай - людзей добрых няма. Адняла надзею на лепшае, бы сілай адарвала ад грудзей маё кволае немаўля. I хто я цяпер сама, не захінёная, не абароненая сяброўствам, любоўю? Маё імя?!
Пакінуць сьвет... Па мне, каталічцы, паставяць крыж ці камень з надпісам. Сумны мурог з суседняга кладаўя спаўзе на вочы. Каго папярэдзіць, што мне б дарала зусім інакшае? На этрускіх помніках з абпаленай гліны ў Вальтэры жанчына часьцей трымае ў руках вэер. «Сьмерць і бесклапотнасьць, легкадумства, выкшталцонасьць - сьмерць і гэты подых ветру, які раптам асьвяжае ўжо сьпячыя, нетутэйшыя твары» (Філіп Жакатэ). Перайсьці ў другі сьвет нязмушана, без адчаю, іншы раз наведвацца па кладцы, зробленай на прыкладзіны, каб яшчэ і яшчэ пакаштаваць цудоўнага віна, пакінутага на Дзяды на стале сябрамі.
У доме анікога, акрамя сабакі, як у той жанчыны, што ходзіць удваіх на выгул да мёртвай вады. Толькі іншы раз выпадкова натыкаюся на позірк - італьянец Лярэнца Коста, «Жаночы партрэт», XV стагодзьдзе, Сярэднявечча. Я часта адчувала прысутнасьць у пакоі багатай дамы без імя, з палымянымі валасамі, у тэракотавай сукні. Густа напудраны твар, шыя, плечы, толькі жывыя, рухомыя вочы, якія, пэўна, сьвяціліся і ў цемры. Рудзь прабівалася праз пудру сьвячэньнем сьвечкі. Фонам - густы морак каменных скляпеньняў, холад улоньня і на ейным твары, прыгажосьць быццам не разьвіхалася бяз сонечнага сьвятла - цяжка было вызначыць ейны век. Яна доўга звыкалася са мной. Варта было падысьці, пачаць разглядаць - жанчына пужалася, пацеркі на шыі зрушваліся, беглі адна за адной, яна часта дыхала ад хваляваньня. Скулы цямнелі, калі я доўга бавілася ў ейным пакоі. Палохалася, калі я дакраналася да другога чалавека, калі мяне хто запэўніваў у дружбе ці любові, калі хто цалаваў рукі, разьвітваючыся. I толькі калі лашчыла сабаку, быццам супакойвалася. Яна ня мела даверу да людзей. Хацела мяне папярэдзіць?!
Мы не супадалі, але я не схавала партрэту з вачэй зь невядомай мне сувязі зь ім ці проста ўлічваючы мастацкую вартасьць італьянскага майстра.
А цяпер нас было двое, недаверкаў, мы амаль не сустракаліся поглядамі, як два злачынцы. Два жаночыя партрэты, без імён і бяз вэеру, вядома. Мёртвая ціша, і подых ветру не даходзіў, не асьвяжаў нашых нетутэйшых твараў.
Ня памятаецца, каб пазванілі, каб я адамкнула дзьверы, а на парозе стаяла маладая жанчына, зь ёй мы выпадкова сустракаліся на выставах, амаль незнаёмая. Стаіць азіраецца, як на прыпынку, быццам упэўніцца ёй трэба, ці туды трапіла. Здарожыўшыся, бы ішла пехатой, аслабаніла рукі ад вандзэлкаў. Толькі што ў барэце, а так дарала б зараз ёй хустку тугую разьвязаць на галаве, спусьціць рагі, каб трохі ачахнуць, аж пара выдаецца, ідзе і ветрыкам вясновым заносіць, як ад першай пралескі ў лесе. Нахілілася, выкладае з сумкі проста мне ў рукі, ні хвіліны ня бавячыся, адразу ў парозе, быццам толькі з гэтым і прыйшла і найпільнейшым: саланіну, какоркі крамныя, але рыхтык такія, што рабіла калісьці ў вёсцы суседка Гірына. Тлустыя, пахнючыя, уетыя, тыя, што на сьвята, рукамі качаныя, на вока пасыпаныя буйным цукрам, дзе болей, дзе меней, тыя, што даваліся ў рукі, таксама ў парозе, калі ў хату, адумысла прычыну ганяючы, зайдзішся, пачуўшы пах з коміну. Сморгнеш, атрымаўшы, за дзьверы коткай, бы сьцягнуўшы са стала. «Пачакай! На яшчэ малака!» - чую наўздагон. Мяне не затрымаць, - я лячу ў сьвет, несучы навуку нашай вёскі: лёгка папрасіць, лёгка ўзяць, лёгка аддаць. Стаю, як тады, ля парогу, прымаю ў рукі арэхі, яшчэ нешта, і яшчэ, поўны ахапак, прымаю надзіва моўчкі, скупа, прагна, - нічога ўзамен, хай сабе і на словах, каб нічога ня збавіць сваімі падзякамі, не застацца вінаватаю.
Быццам яно і не табе, а на ахвярнік.
Вуліцы за вокнамі неспадзявана занесены ў красавіку, пэўна, апошнім сёлетнім сьнегам. Толькі во адзіныя крокі на дарозе - сьляды маёй госьці, праз увесь горад, ад ейнага дому да майго.
Прыходзіць неўзабаве і другі раз, распранаецца і складае адзежу ў парозе, як мокрую барму пасьля дажджу, каля ног, на падлогу. Прыносіць нізку сухіх белых грыбоў, сабраных ейнай бабуляй у вёсцы, і слоік поліўкі з бобам, маўляў, Вялікі пост, якраз перад Вялікаднем, абавязкова трэба пакаштаваць. Сьвечкі ў поліўцы не стаялі, запраўленая толькі грыбамі, падманны пах посьніцы, нішчымніцы. Трэба хоць лыжку памачыць у гэтае варыва, дапільнаваўшыся чаргі каля міскі сярод старэйшых, і ты ўжо выратаваны, табе даруюцца дзіцячыя грахі.
Хутка і пайшла, у пакоях застаўся грыбны пах вясковай хаты - дух блізкай зямлі, дух блізкага старога чалавека, каля якога ты сядзіш, расьцеш на адной грыбніцы. Асабліва ў кутку на кухні - як пад ялінай усё роўна. Госьця акурвала мяне даўнейшымі пахамі, як дымам, травой пералёту ад пужаньня, давала мне знакі, якімі было пазначана маё племя, племя вясёлых, дужых, шчырых людзей. Сустрэўшы сьвежага чалавека, упадабаўшы яго, мне заўсёды карціць запытацца: а ці сьпяваеш ты?
Я шукаю голас пеўчага чалавека, бы падбіраю ў касьцельны хор, - у нас у вёсцы сьпявалі ўсе.
Зьвесткі адтуль, з нашай вёскі, быццам ішлі з дня ў дзень, з кожным прыходам госьці. Мяне разварочвала тварам проці здрад, згуб, як проці ветру. Вярталася памяць. Сьніліся сны: то жыта ля дарогі, па якой хадзіла ў школу, то трава высокая, то чорная ральля, сырая, бы гэта ў маім доме паслана мне, не паслана нанач. I нават вясновы ручай зь белай глінкай на дне, ён зьнікаў улетку, але яшчэ бег, цёк праз маю памяць. I імя ягонае сярод імён маіх памерлых ужо аднавяскоўцаў. Бачыцца ў снох усё ясна, да драбніц, пэўна, каб хто ў тую каторую ноч запазьніўся ў нашым полі, убачыў бы мяне, мой прывід. Днём таксама ўвачавідкі наматваю шоўк ручая на цэўку, тужэй і тужэй, і апынаюся ўмомант там, дзе ён пачынаўся. То раптам паўтараю бабулін жэст, маміну грымасу, бы адчуваю іхны дотык да сябе.
Гэта ўжо дзённыя сны.
А ці сьпяваеш ты? - пытаюся ў госьці другім разам. Не, адказвае. Яна амаль і не размаўляе. Сядзіць насупраць, заўсёды адна і тая ж поза, вочы прыспушчаныя, маўчыць, бы прыходзіць да мяне на сэанс натуршчыцай. Аніякай касмэтыкі, толькі вось нетутэйшы міндалепадобны разрэз павек, як змаляваны ад некага. Сустрэнеш такую жанчыну на вуліцы - і нязмушана затрымаеш яе за плячо, каб падзівіцца, як спыняе нас іншы раз вышэйшая сіла, даруючы ясны зрок - здольнасьць убачыць цуд. Павярнуць да сябе за плячо або самому зайсьці з аднаго боку, з другога, каб не адсьвечвала, як у музэі. Апранута ў нешта выпадковае, зусім не да твару, быццам і не сваё.
Пойдзем, кажа, да касьцёлу на ўсяночную, булкі пасьвенцім. Я маўчу... Бо ў нас было во як: вёска чакала дзевак з усяночнай, каб пранашчыцца сьвянцонай сольлю. Раз-пораз выходзілі з хаты, паглядалі ў той канец, адкуль вяртаюцца з храму. Нарэшце паказаліся, ідуць, лепей будзе сказаць, узыходзяць з-за пагорку, зь дзясятак кілямэтраў пехатой, хто і босы, ідуць не сьпяшаючыся, натоўпам, пагорак падымае іх на плечы вышэй і вышэй. Сьціхае сьмех, гаворка. Разьвіхнуўшы натоўп у радок, ідуць ужо моўчкі, каб урачыста данесьці тую радасную навіну ўваскрашэньня.
Сама я састарэла ў гэтым горадзе ў вечных звадах - і ў дзеўкі ня ўбралася, і ў бабы. I буду да скону выходзіць і глядзець, адкуль вяртаюцца з храму мае аднавяскоўцы.
У каго паміж Богам і чалавекам поп ці ксёндз, у мяне - мая вёска.
Тэлефануе, вымаўляе маё імя з акцэнтам, бы перакладае зь іншай мовы: «р» з хуткім пераскокам, як цераз раптоўную перашкоду на дарозе. Прыходзіць на Вялікдзень са сьвянцонай сольлю, прыходзіць з дня ў дзень, ідзе, падымаецца з-за пагорку маіх згуб, майго недаверу. Адкуль, праз каго ёй наказалі і хто ён, каб так дакладна ведаць, што я ў небясьпецы? I чым, як мяне ратаваць? Мы амаль незнаёмыя. I яна намнога маладзейшая за ўвесь гэты брыдкі сьвет?! «Ты быццам пасланая некім...» - вымаўляю на згад. «Мы ўсе адно аднаму пасланыя...» - адказвае прарочыцай.
Сядзіць насупраць, вочы вузка да скроняў абведзеныя сном няведаньня. Так цнатліва, не міргаючы, глядзяць на мяне здалёк мае вясковыя бабы. Так глядзяць з абразоў мадонны італьянца Пётры Лярэнцэці, у якога позірк сьвятых, анёлаў і позірк чалавека маюць аднолькавы сэнс. I нават маленькі Хрыстос на адным зь ягоных абразоў адхінае покрыў на галаве маці, каб пацешыцца зь ейнай прыгажосьці. А ты тут жывеш, вырабляючыся, губіш сваю прыроду на іхных вачох - забываешся на іхнюю ахоўную пасаду.
Яшчэ пільней разглядаю сваю госьцю, сьпяшаюся, бы яна сапраўды прыйшла да мяне на сэанс, і можа, на апошні. Пярсьцёнак на ейнай руцэ... іянічны стыль... дзе я яго ўжо бачыла? Быццам ён увесь час навідавоку… на туалетным століку ці на паліцы ў ванным пакоі, з маёй рукі?!
Я застаюся жыць. Мне вяртаецца імя. Жыць спачатку. Хаджу па доме, быццам атрымала спадчыну, разглядаюся, адчуваю нанова свой лад, па каслаўках усё бяру ў рукі, перакладаю, сумна цешуся. Шчыльнае цёплае гняздо, складзенае зь веры ў маіх сяброў, умацаванае на доўгае жыцьцё, упрыгожанае найлепшымі спадзяваньнямі, якія яны калісьці абуджалі. Цяпер яно да скону будзе перавіта маім даверам, няўцямным, але гэтага дастаткова.
Раптам заўважаю... Пярсьцёнак маёй госьці... на руцэ дамы ў тэракотавай сукні?!
Мы ўсе адзін аднаму пасланыя некім. Нават калі гэта проста «Жаночы партрэт» у раме. І без імя.
