Аляксандар Фрыдман
Невядомы генацыд: знiшчэнне беларускіх цыганоў у 1941-1944

---

Pořajmos (Вынiшчэнне)… Гэтым жахлiвым словам рома называюць генацыд ня-мецкага нацыянал-сацыялiзму супраць цыганскага народу ў Еўропе.

Знiшчэнне цыганскага насельнiцтва падчас нямецкай акупацыi Беларусi ў 1941-1944 гадах застаецца чорнай плямай у гiсторыi другой сусветнай вайны. Пра гэты генацыд маўчаць беларускiя падручнiкi гiсторыi¹, у беларускiх гарадах i мястэчках мы не пабачым помнiкаў цыганскiм ахвярам нацызму… Савецкая ўлада замоўчвала злачынствы як супраць яўрэяў, так i супраць цыганоў. Сёння беларускае грамадства мае магчымасць даведацца пра яўрэйскую Катастрофу.

СКЛАДАНАСЦI ВЫВУЧЭННЯ ЦЫГАНСКАГА ГЕНАЦЫДУ

Рэканструяваць генацыд цыганскага насельнiцтва Беларусi цяжка. Па-першае, нашы веды пра ўнутраны лад жыцця беларускіх рома як да акупацыi, так i падчас яе маюць выразна фрагментарны характар. Па-другое, нельга не падкрэслiць супярэчлiвасці й складанасці нямецкай палытыкi вынiшчэння цыганоў. Так, у часы акупацыi Беларусь не iснавала як цэласная адмiнiстрацыйная адзiнка, а была падзелена на часткi, дзе кiраванне ажыццяўлялася рознымi ўстановамi i, адпаведна, дзейнiчалi розныя загады датычна лёсу цыганоў. Па-трэцяе, трэба адзначыць абмежаванасць базы крыніцаў (у прыватнасцi, пасляваенная юстыцыя, на жаль, не надала ўчыненым на тэрыторыi Беларусi злачынствам супраць цыганоў належнай увагi) ². Усе гэтыя фактары значна ўскладняюць вывучэнне праблемы.

ПАЧАТАК ВАЙНЫ: АЙНЗАЦГРУПА Ў ПАЛIЦЫI БЯСПЕКI I СД

Разам з нямецкiм Вермахтам на тэрыторыю СССР увайшлi спецыяльна падрыхтаваныя матарызаваныя г. зв. аператыўныя групы (айнзацгрупы) палiцыi бяспекi i СД (A, B, C i D, каля 3000 чалавек), якiя былi далучаны да армейскiх груповак «Поўнач» (айнзацгрупа А), «Цэнтр» (aйнзацгрупа B), «Поўдзень» (айнзацгрупа C), а таксама да 11-й Армii (Айнзацгрупа D)³.

Пад кiраўнiцтвам брыгадэнфюрэра СС, генерал-лейтэнанта палiцыi i кiраўнiка нямецкай крымiнальнай палiцыi Артура Нэбэ ў Варшаву накiравалася айнзацгрупа B у складзе зондэркамандаў 7a i 7b, форкамандаў V-KO i «Moskau» (яна ж зондэркаманда 7c), а таксама айнзацкамандаў 8 i 9 (агульнай колькасцю 655 чалавек). У Варшаве айнзацгрупа B наладзiла сувязь з армейскай групоўкай «Цэнтр»⁴. Рухаючыся далей ва ўсходнiм напрамку, яна хутка дасягнула тэрыторыi Беларусi. Разам з заходнiмi раёнамi Расii (ад Смаленскай вобласцi да ўскраiнаў Масквы) Беларусь была вызначана ў якасцi тэрыторыi дзейнасцi падраздзяленняў айнзацгрупы B⁵.

На айнзацгрупы палiцыi бяспекi i СД нацысцкае кiраўнiцтва ўсклала выкананне выпрацаванай праграмы масавага знiшчэння розных катэгорыяў савецкага насельнiцтва: першапачаткова - камунiстычных функцыянераў i палiтыкаў, народных камiсараў, яўрэяў, якiя займалi пасады ў Камунiстычнай партыi i дзяржаўным кiраўнiцтве, а таксама iншых «радыкальных элементаў» («сабатажнiкаў», «прапагандыстаў», «панiкёраў» i г. д.)⁶. Айнзацгрупы дасылалi дакладныя паведамленнi аб сваёй дзейнасцi ў Галоўнае ўпраўленне iмперскай бяспекi CC (Reichsicherheitshauptamt - далей RSHA), дзе тыя, у сваю чаргу, перапрацоўвалiся ў т. зв. «паведамленнi пра падзеi ў СССР» («Ereignismeldungen UdSSR»). Згаданыя паведамленнi дазваляюць больш цi менш дакладна рэканструяваць злачынствы, учыненыя айнзацгрупамi на савецкай тэрыторыi.

У лiпенi 1941 году падраздзяленнi айнзацгрупы B распачалi вынiшчэнне мужчынскага яўрэйскага насельнiцтва Беларусi (16-60 год), камунiстаў, т. зв. «партызанаў», «сабатажнiкаў» i г. д. З цягам часу да iх былi далучаны савецкiя ваеннапалонныя, т. зв. «непаўнавартасныя азіяты» («Asiatische Minderwertige»), т. зв. «асацыяльныя элементы» («Asoziale»), цыганы, псiхiчна хворыя, iнвалiды ды iншыя⁷.

У гiстарычнай навуцы пануе меркаванне, што ў першыя тыднi сваёй дзейнасцi на тэрыторыi СССР айнзацгрупы не мелi загаду на лiквiдацыю цыганскага насельнiцтва⁸.

У лiпенi-жнiўнi 1941 году, калi, згодна з нямецкiмi планамi маланкавай вайны, канчатковая перамога над СССР павiнна была быць дасягнута ў найблiжэйшыя тыднi, Гiтлер, магчыма, аддаў загад на вынiшчэнне ўсяго яўрэйскага насельнiцтва Савецкага Саюзу - незалежна ад полу i веку (адпаведны пiсьмовы загад, дарэчы, да сённяшняга дня не знойдзены), якi, мабыць, быў абвешчаны рэйхсфюрэрам СС Генрыхам Гiмлерам падчас iнспекцыйнага наведвання Менску 14-15 жнiўня 1941 году⁹. Паводле меркавання Мiхаэля Цымермана, адначасова айнзацгрупам было загадана распачаць забойства савецкiх цыганоў, першыя масавыя акцыi супраць якiх датуюцца другой паловай жнiўня - вераснем 1941 году¹⁰.

Ота Алендорф, кiраўнiк III упраўлення RSHA, а таксама айнзацгрупы D, якая нясе адказнасць за забойства найбольшай колькасцi савецкiх цыганоў на тэрыторыi Крыму, абгрунтаваў на Нюрнбергскiм працэсе знiшчэнне яўрэяў i цыганоў аднолькава¹¹: айнзацгрупы мелi загад гарантаваць бяспеку ў тыле нямецкага войска. I яўрэi, i цыганы ўяўлялi сабою небяспечны элемент i такiм чынам падлягалi лiквiдацыi. Алендорф падкрэслiў, што доўгатэрмiновая бяспека магла быць дасягнута шляхам вынішчэння не толькi яўрэйскiх i цыганскiх мужчын, але таксама жанчын i дзяцей.

Айнзацгрупы канцэнтравалi сваю ўвагу на адмысловым вышуку i вынiшчэннi яўрэяў i камунiстаў - галоўных удзельнiкаў мiфiчнай «жыда-бальшавiцкай сусветнай змовы», а таксама партызанаў. «Расава непаўнавартасным» рома ў гэтай канцэпцыi была адведзена роля памагатых «сусветнага ворага»¹².

Асаблiвасцi цыганскага ладу жыцця (значная колькасць рома складалася з вандроўнiкаў) не дазволiлi айнзацгрупам выкарыстаць у дачыненнi да іх той жа адладжаны механiзм «вышук - улiк i збор у вызначаным месцы - фiзiчнае знiшчэнне», якi дзейнiчаў супраць яўрэяў. Стварэнне адасобленых цыганскiх кварталаў практыкавалася рэдка¹³.

Айнзацгрупы не праводзiлi сiстэматычнага палявання на цыганоў. Аселыя i вандроўныя рома затрымлiвалiся, накiроўвалiся на прымусовую працу цi знiшчалiся (лёс затрыманых у кожным выпадку вырашаў канкрэтны нямецкi афiцэр) галоўным чынам тады, калi траплялi ў поле зроку айнзацкамандаў - выпадкова з'яўлялiся на шляху карнiкаў, падчас пераправеркі турмаў цi ўвогуле ўсяго грамадзянскага насельнiцтва, выдавалiся мясцовымi жыхарамi альбо затрымлiвалiся i перадавалiся Вермахтам¹⁴.

Традыцыйныя антыцыганскiя стэрэатыпы i клiшэ неаднаразова былi выкарыстаны айнзацгрупамi i Вермахтам дзеля абгрунтавання карных дзеянняў супраць рома. Сярод такіх стэрэатыпаў былі: антыграмадскiя паводзiны, схiльнасць да крадзяжу i iншых злачынстваў, гультайства, распаўсюджванне хваробаў, шпiянаж на карысць савецкай улады i партызанаў, iншыя формы супрацоўнiцтва з антынямецкiм супрацiвам (напрыклад, распаўсюджванне варожых звестак) i г. д. Цыганы разглядалiся ў якасцi цяжару для краю, эканамiчнае становiшча якога i без таго было вельмi цяжкiм, цяжару, ад якога пажадана было пазбавiцца¹⁵.

Антыцыганская палiтыка нацысцкага кiраўнiцтва¹⁶, як адзначаюць Дональд Кенрык i Грэтан Паксан¹⁷, яшчэ да пачатку вайны легiтымiзавала ў вачах адпаведным чынам iдэалагiчна падрыхтаваных членаў айнзацгрупаў i iх памочнiкаў з лiку нямецкай палiцыi, жандармерыi¹⁸, складзеных з мясцовых, лiтоўскiх, украiнскiх i iншых калабарантаў ахоўных камандаў¹⁹, а таксама салдатаў Вермахту пераслед i вынiшчэнне цыганскага насельнiцтва на акупаваных савецкiх тэрыторыях.

МАСАВЫЯ ЗАБОЙСТВЫ ЦЫГАНОЎ НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСI I ЗАХОДНЯЙ РАСII Ў 1941-1944 ГАДАХ

Паводле ўведзенага акупантамi адмiнстрацыйнага падзелу Вiцебская, Магiлёўская, значная частка Гомельскай i ўсход Менскай абласцей, а таксама некалькi раёнаў Палескай вобласцi былi далучаны да «вобласцi армейскага тылу» (групоўка «Цэнтр»). Паўночныя раёны Берасцейскай, частка раёнаў Баранавiцкай абласцей, а таксама Беластоцкая вобласць сталi часткай Усходняй Прусii («Генеральная акруга Беласток»). У склад генеральнай акругi «Лiтва» ўвайшлi паўночна-заходнiя раёны Вялейскай вобласцi. Паўднёвыя раёны Гомельскай, Палескай, Пiнскай i Берасцейскай абласцей былi аднесены да iмперскага камiсарыяту «Ўкраiна», у якiм, таксама як i ў генеральнай акрузе «Беларусь» (Баранавiцкая, Барысаўская, Вялейская, Ганцавiцкая, Глыбоцкая, Лiдская, Наваградская, Слонiмская, Слуцкая, Менская акругi i горад Менск), кiраўнiцтва ажыццяўлялi нямецкiя цывiльныя ўлады. Генеральныя акругi «Лiтва» i «Беларусь» склалі частку iмперскага камiсарыяту «Остланд» (Рыга), якi ўзначальваў Гiнрых Лёзэ.

БЕЛАСТОЧЧЫНА I IМПЕРСКI КАМIСАРЫЯТ «УКРАIНА»

Цыганы далучанай да Ўсходняй Прусii Беласточчыны падзялiлi лёс сваіх нямецкiх супляменнiкаў.

Выпрацоўкай рашэння «цыганскага пытання» ў Рэйху i ў акупаванай Заходняй i Цэнтральнай Еўропе займаўся шэраг нямецкiх устаноў i ведамстваў. У гэтай сувязi трэба ўзгадаць перш за ўсё RSHA, а дакладней кажучы, яго ўпраўленне V (iмперская крымiнальная палiцыя), на чале якога стаяў ужо знаёмы нам Артур Нэбэ; даследчыцкую ўстанову ў пытаннях расавае гігіены, якую ўзначальваў галоўны нямецкi спецыялiст у галiне вывучэння цыганоў доктар Роберт Рытэр; адказны за дэпартацыi i знiшчэнне перш за ўсё яўрэяў, але таксама i цыганоў Рэферат IV B 4 («Referat Auswanderung und Räumung»), якiм загадваў оберштурмбанфюрэр СС Адольф Эйхман, i iншыя²⁰. Пачынаючы з 1942 году асаблiвую ўвагу цыганскай тэме надаў i рэйхсфюрэр СС Гiмлер²¹. Пэўны час яго, напрыклад, захапляла iдэя захаваць групу «чыcтых» цыганоў i ператварыць iх у нешта накшталт жывых музейных экспанатаў²².

Увосень 1942 году лёс цыганоў стаў прадметам спрэчак i дыскусiяў, у якiх, акрамя ведамстваў СС, прынялi ўдзел таксама партыйная канцылярыя (Марцiн Борман), мiнiстэрства юстыцii (Герыг Тырак), мiнiстэрства прапаганды (Ёзэф Гебельс) i iншыя ўстановы²³.

Пры канцы восенi таго ж году Гiмлер iмкнуўся навязаць Гiтлеру свае прапановы наконт вырашэння «цыганскага пытання». Выказваннi фюрэра па гэтай тэме невядомыя. Ёсць, аднак, усе падставы лiчыць, што супраць прапаноў Гiмлера ён нiчога не меў²⁴.

У студзенi 1942 году дыскусiя прыпынiлася. 16 студзеня Гiмлер загадаў вылучыць цыганскiх «мiшлiнгаў» (ням. «Mischling» - метыс), рома, а таксама «ненямецкакроўных членаў цыганскiх родаў балканскага паходжання» i тэрмiнова накiраваць iх у канцлагер Асвенцым. Загад не ахопліваў цыганоў лалеры; «чыстых» цыганоў - сiнцi; «сiнцi-мiшлiнгаў, якiя маглi быць аднесены да качэўных народаў»; «сацыяльна асiмiляваных цыганоў i мiшлiнгаў»; цыганоў i «мiшлiнгаў», якія раней служылi ў нямецкiм войску, - тых, хто быў звольнены з узнагародамi або быў паранены; тых, хто мог быць выкарыстаны для працы ў прамысловасці; мужоў цi жонак вышэйзгаданых асобаў альбо залежных ад iх; цыганоў з iншаземным грамадзянствам²⁵.

26 i 28 снежня 1943 году загад быў пашыраны на Альпiйскiя i Дунайскiя гаўляйтэрствы Рэйху, 29 сакавiка - на Беласточчыну, Эльзас, Латарынгiю, Люксембург, Бельгiю i Нiдэрланды. Цыганы Пратэктарату Багемiя i Маравiя былi яшчэ ў жнiўнi 1942 году змешчаны ў зборных лагерах Леты i Гадонiн, а праз год адтуль накiраваны ў Асвенцым²⁶.

У Асвенцыме быў створаны адмысловы цыганскi лагер (сэктар B.II.b, Бiркенаў). На плошчы памерам 600 метраў удоўжкі i 120 метраў ушыркі месцiлася 20 баракаў (да 800 чалавек у кожным), блок для хворых, кухня, канцылярыя i лазнi. У лiпенi 1943 году лагер акружылi агароджай, па якой быў пушчаны электраток²⁷.

Першыя цыганы трапiлi ў Асвенцым 26 лютага 1943 году, пры канцы сакавiка iх было ўжо каля 11 000. Вязнi цыганскага лагеру пазначалiся лiтарай «Z» i адпаведным нумарам (татуiроўка на руцэ)²⁸. Згодна з лагернай статыстыкай, наймаладзейшаму вязню было 2 месяцы, а найстарэйшаму - 110 гадоў. У лагеры нараджалiся дзецi, якiм на сцягне таксама выпальваўся нумар вязня²⁹. Усе працаздольныя (у тым лiку i дзецi) мусiлi выконваць цяжкую фiзiчную працу: перанос рэек да крэматорыяў, лiквiдацыя дрэнажных равоў i г. д.³⁰

Як i яўрэi, цыганы сталi аб'ектам злачынных медыцынскiх эксперыментаў Ёзэфа Менгеле i iншых сумнавядомых нямецкiх дактароў. Выкарыстанне цыганоў у гэтай галiне iнiцыяваў Нэбэ. Прапанова знайшла падтрымку Гiмлера, якi выдаў адпаведны загад³¹.

З Беласточчыны ў Асвенцым нацысты накiравалi прыкладна 2800 цыганоў (яшчэ раней у раёне Беластоку значная колькасць цыганоў загінула ад рук жандараў). Першую групу (1700 чалавек) лагерная адмiнiстрацыя адразу ж па прыбыццi (23 сакавiка 1943 году) змясцiла ў блоках 20 i 22 i ў тую ж ноч накiравала ў газавыя камеры. Цыганоў нават не зарэгiстравалi, бо Менгеле западозрыў сярод прыбылых хворых на сыпны тыф³².

У траўнi 1943 году, з прычыны ўмоваў утрымання, у вязняў катастрафiчна пагоршыўся стан здароўя. Значная колькасць цыганоў загiнула ад голаду, ад сыпнога i брушнога тыфу, ад номы i ад гвалту лагернай аховы³³.

Два тыднi наканавана было прабыць у цыганскiм лагеры другой групе беластоцкiх цыганоў. Менгеле таксама западозрыў сярод iх хворых на тыф. 25 траўня 1943 году беластоцкiя цыганы, разам з аўстрыйскiмi супляменнiкамi, былi атручаны ў газавых камерах (усяго 507 мужчын i 508 жанчын)³⁴.

28 лiстапада 1943 году ў Асвенцым былi дэпартаваны 20 рома з Горадні i Арла³⁵.

У красавiку 1944 году з Берасця ў Асвенцым накiраваўся эшалон з 852 усходнепрускiмi сiнцi³⁶.

Трагiчная адысея тысячы ўсходнепрускiх сiнцi распачалася ў траўнi 1942 году, калi ўлады Ўсходняй Прусii накiравалi транзiтам праз Беласточчыну ў iмперскi камiсарыят «Украiна» дзве групы цыганоў. Улады камiсарыяту пра дэпартацыю паiнфармаваныя не былi. У вынiку сiнцi былi змешчаны мясцовым кiраўнiком СС i палiцыi ў берасцейскую турму (Берасце ўваходзiла ў склад камiсарыяту «Ўкраiна»). Праз нейкi час цыганоў выпусцілі на волю, а нямецкiя ўлады аказалiся ў парадаксальным становiшчы: у Берлiне працягвалiся спрэчкi наконт вырашэння «цыганскай праблемы» (загад Гiмлера выйшаў толькi ў сярэдзiне студзеня), а сiнцi (жыхары Германii) запатрабавалi забеспячэння харчамі на тым жа ўзроўнi, як i для немцаў з Рэйху, а таксама выплаты пенсiй³⁷.

Увосень 1942 году цыганоў змясцiлi ў лагер для прымусовай працоўнай сiлы, а ў студзенi сярод iх пачалася эпiдэмiя сыпнога тыфу. Не выключана, што невядомая колькасць вязняў была расстраляна. У лютым 1943 году сiнцi былi перамешчаны на тэрыторыю берасцейскага гета (яўрэяў нацысты знiшчылi яшчэ ў 1942 годзе). Пад пагрозай смяротнага пакарання цыганам было забаронена пакiдаць гета. Дакладна вядома, што за парушэнне гэтага загаду быў расстраляны сiнта Герман К. (Hermann K.)³⁸.

Большая частка дэпартаваных усходнепрускiх сiнцi скончыла сваё жыццё ў Асвенцыме. Частку мужчын стэрылiзавалі i накiравалі ў працоўны лагер Шэрбур (Францыя), дзе яны займаліся абясшкоджваннем бомбаў, якія не разарваліся³⁹.

Пасля таго як працаздольныя цыганы былi накiраваны ў лагеры Бухенвальд, Мiтэльбаў-Дора, Флосенбург i Равенсбрук, у ноч з 2 на 3 жнiўня 1944 году цыганскi лагер Асвенцыму спынiў сваё iснаванне. 2897 вязняў (галоўным чынам старыя, жанчыны i дзецi) загiнулi ў газавых камерах.

Лiквiдацыя лагеру, аднак, не спынiла дэпартацый. Так, у прыватнасцi, 26 верасня 1944 году ў Асвенцым прыбылi 200 цыганскiх дзяцей з Бухенвальду, якiх адразу ж накiравалi ў газавыя камеры⁴⁰. Амаль 22 600 цыганоў з розных куткоў Еўропы змясцiлi нацысцкiя забойцы ў Асвенцыме. Больш за 19 300 з iх засталiся ў лагеры назаўсёды⁴¹…

Пра лёс цыганоў Берасцейшчыны, Пiншчыны i iншых тэрыторыяў, аднесеных да iмперскага камiсарыяту «Ўкраiна», невядома амаль нiчога. У лiтаратуры ўзгадваецца толькi выпадак у Мазыры, дзе цыганоў забiла з уласнай iнiцыятывы ахоўная каманда⁴².

ГЕНЕРАЛЬНАЯ АКРУГА «БЕЛАРУСЬ»

У кастрычнiку 1941 году камандзір 707 пяхотнай дывiзiі генерал Густаў фон Бехтальсгайм загадаў пры выяўленнi забiваць цыганоў адразу на месцы. Якiя практычныя вынiкi меў гэты загад, не высветлена⁴³. Адзначым, што Бехтальсгайм застаўся верны сваiм радыкальным поглядам. 25 лiстапада ён, будучы ўжо камендантам Беларусi, падкрэслiў у сваiм загадзе № 24 неабходнасць знiшчэння яўрэяў i цыганоў⁴⁴.

У вераснi 1941 году нацысты працягвалi «ачышчаць» тэрыторыю Рэйху, Люксембургу i Пратэктарату Багемiя i Маравiя ад «непажаданых элементаў». У Лодзь, а пазней у Рыгу, Mенск i Коўна накiравалiся эшалоны з яўрэямi. Памiж 16 кастрычнiка i 4 лiстапада ў Лодзь былi дэпартаваны 5000 цыганоў з аўстрыйскага Бургенланду. Трохi пазней (канец 1941 - пачатак 1942 году) аўстрыйскiх цыганоў патруцiлi ў газавых камерах лагеру Хелмна⁴⁵.

Пры канцы 1941 - у пачатку 1942 году дапаможная казацкая каманда на загад гаўптштурмфюрэра СС (Менскае ведамства камандзiра палiцыi бяспекi i СД) знiшчыла некалькi дзесяткаў рома⁴⁶.

З iнiцыятывы камандуючага палiцыяй парадку «Остланду» Георга Едыке iмперскi камiсар Лёзэ накiраваў 24 снежня 1941 году⁴⁷ сакрэтны лiст на iмя вышэйшага кiраўнiка СС i палiцыi «Остланду» Фрыдрыха Екельна, у якiм патлумачыў сваё разуменне «цыганскага пытання»⁴⁸.

У вандроўных цыганах Лёзэ бачыў падвойную небяспеку. Па-першае, яны, паводле слоў iмперскага камiсара, з'яўлялiся пераносчыкамi заразных хваробаў; па-другое - «ненадзейным элементам», якi немагчыма было прымусiць да карыснай працы. Акрамя таго, яны шкодзiлi «нямецкай справе», бо распаўсюджвалi варожыя звесткi. Да вандроўных цыганоў Лёзэ прапанаваў ставiцца так, як i да яўрэяў (iнакш кажучы - знiшчаць. - Аўт. ). Аселыя цыганы ў лiсце не ўзгадвалiся.

Прапановы Лёзэ не сталi канчатковым варыянтам вырашэння «цыганскага пытання» ў камiсарыяце «Остланд». У чэрвенi 1942 году кiраўнiк мiнiстэрства акупаваных усходнiх тэрыторый Альфрэд Розенберг запатрабаваў ад свайго падначаленага Лёзэ дакладнай iнфармацыi пра становiшча цыганоў на тэрыторыi камiсарыяту⁴⁹.

У сакавiку 1943 году Розенберг накiраваў Гiмлеру, партыйнаму i вайсковаму кiраўнiцтву, а таксама iмперскiм камiсарам «Остланду» i «Ўкраiны» праект, у якiм выявіў уласнае бачанне будучыні цыганскага насельнiцтва ў падначаленых яму рэгiёнах⁵⁰.

У сваiм праекце Розенберг не рабiў анiякай рознiцы памiж аселымi i вандроўнымi цыганамi. Усiх цыганоў без выключэння належала накiраваць у спецыяльныя лагеры альбо пасяленнi. Той жа лёс чакаў i цыганскiх «мiшлiнгаў», якiя ўвогуле павiнны былi разглядацца ў якасцi цыганоў.

Гiмлер знайшоў некаторыя погляды Розенберга непрымальнымi. Справа ў тым, што ў нетрах RSHA панавала iншае меркаванне наконт лёсу цыганоў «Остланду» i «Ўкраiны». Рэйхсфюрэр СС палiчыў патрэбным падкрэслiць рознiцу памiж аселымi i вандроўнымi цыганамi. Калi да першых (таксама як i да аселых «мiшлiнгаў») трэба было ставiцца як i да iншага насельнiцтва краю (зразумела, што пра яўрэяў гаворка ў гэтым выпадку не iшла), то ў адносiнах да другiх (як i да вандроўных «мiшлiнгаў») Гiмлер збольшага пагаджаўся з прапановамi мiнiстра акупаваных усходнiх тэрыторыяў⁵¹.

Адрозненне памiж аселымi i вандроўнымi цыганамi i прывiлеяванае становiшча першых адносна другiх - асаблiвасць нацысцкай «цыганскай» палiтыкi ў камiсарыятах «Остланд» i «Ўкраiна». «Остланд» i «Ўкраiна» - адзiныя рэгiёны акупаванай Еўропы, дзе было ўведзена гэтае адрозненне⁵². Парадаксальным чынам пэўная частка беларускiх цыганоў абавязана сваiм выратаваннем асаблiваму меркаванню рэйхсфюрэра СС.

15 лiстапада 1943 году пабачыў свет канчатковы варыянт пастановы, у якiм у поўнай меры былi ўлiчаны заўвагi Гiмлера⁵³.

Да аселых цыганоў i «мiшлiнгаў» было загадана ставiцца як i да жыхароў краю. Вандроўныя цыганы i «мiшлiнгi» апынуліся на адной прыступцы з яўрэямi i накiроўвалiся ў канцлагеры. У спрэчных выпадках пытанне аб прыналежнасцi да цыганскага народу належала вырашаць кiраўнiку палiцэйскага ведамства.

Цымерман тлумачыць рознiцу ў разуменнi «цыганскага пытання» датычна Рэйху i акупаваных усходнiх тэрыторый наступным чынам⁵⁴.

Калi ў нямецкiх т. зв. аселых «асацыяльных цыганскiх мiшлiнгах», якiя страцiлi характэрныя для цыганоў рысы i актыўна кантактавалi з немцамi, нацысты бачылi пагрозу разлажэння нямецкага народу, дык нямецкiя цыганы-вандроўнiкi з iхнiм традыцыйным ладам жыцця падавалiся ў гэтым сэнсе адносна «бяскрыўднымi».

Асiстэнтка Р. Рытэра Эва Юстын дакладна пазначыла ў сваёй дысертацыi «Lebensschicksale artfremd erzogener Zigeunerkinder und ihrer Nachkommen» (Берлін, 1944), што «цыганскае пытанне» нельга параўнаць з яўрэйскiм, бо цыганы, у адрозненне ад яўрэяў, не маюць магчымасцi падарваць нямецкi народ як цэлае».

На акупаваных усходнiх тэрыторыях становiшча было дыяметральна процiлеглым. Менавiта ў вандроўных цыганах нацысты бачылi пагрозу для нямецкага войска i таму бязлiтасна вынiшчалi iх.

Пакуль у Берлiне працягвалася спрэчка наконт лёсу цыганоў «Остланду» i «Ўкраiны», на тэрыторыi генеральнай акругi «Беларусь» поўным ходам iшла лiквiдацыя рома.

Забойствы звычайна выконвала нямецкая жандармерыя, якой дапамагалi беларускiя i iншыя ахоўныя каманды. Загады паступалi з боку грамадзянскiх уладаў. Так, лiдскiя цыганы былi знiшчаны ў 1942 годзе на загад кiраўнiка штабу пры раённым камiсару Вiндыша⁵⁵. У Вялейцы й Клецку рома былi забiты ў 1942 годзе i пахаваныя ў той жа магiле, што i мясцовыя яўрэi⁵⁶.

26 жнiўня 1942 году жандарскi пост Ляхавiчаў далажыў раённаму кiраўнiку жандармерыi (Баранавiчы) пра расстрэл цыганскай сям'i з шасцi чалавек. Паводле паведамлення бургамiстра Сарытава (Ляхавiцкi раён), цыганы былi выяўлены, забiты i 25 жнiўня пахаваны ў зручным месцы⁵⁷.

Цыганы Гарадзiшча былi змешчаны ў гета разам з мясцовымi яўрэямi, а ў лiстападзе 1942 году расстраляны каля праваслаўных могiлак (100 чалавек)⁵⁸. У 1941-1942 гадах у раёне Глыбокага загiнулi каля 1000 рома⁵⁹.

Яшчэ напрыканцы лета 1942 году Гiмлер прызначыў высокага кiраўнiка палiцыi i СС на тэрыторыi Цэнтральнай Расii Эрыха фон Бах-Цэлеўскi (Erich von Bach-Zelewski) шэфам т. зв. «аддзелаў па барацьбе з бандамi» («Bandenbekampfungsverbände», пад бандамі на ўвазе мелiся партызаны. - Аўт.), складзеных з лiку нямецкiх палiцэйскiх, беларускiх, лiтоўскiх, украiнскiх i iншых добраахвотнiкаў, салдат Вермахту i г. д. Значную частку ахвяраў аддзелаў Бах-Цэлеўскi, якiя дзейнічалi ў тым лiку i на ўсёй тэрыторыi Беларусi, склалi яўрэi, у якiх нацысты бачылi галоўных натхняльнiкаў, удзельнiкаў i памочнiкаў партызанскага руху. Да партызанаў i iхнiх памочнiкаў былi аднесены i цыганы, якiя таксама сталi ахвярамi карных антыпартызанскiх аперацыяў «Bamberg», «Nürnberg», «Hamburg«, «Altona» i iншых. Так, у прыватнасцi, падчас аперацыi «Hamburg» (10-21 студзеня 1942 году) у раёне Слонiму былi затрыманы 30 цыганоў з вялiкай колькасцю прыпасаў⁶⁰.

Пытанне, у якой ступенi загад ад 16 лiстапада 1943 году адбiўся на лёсе цыганоў генеральнай акругi «Беларусь», застаецца нявысветленым. Тым не менш пазначым, што звестак пра дэпартацыi рома з гэтай тэрыторыi ў Асвенцым у 1943-1944 гадах няма.

«ВОБЛАСЦЬ АРМЕЙСКАГА ТЫЛУ»

У «вобласцi армейскага тылу» адбылася першая з шэрагу рэканструяваных антыцыганскiх акцыяў на тэрыторыi Беларусi: у другой палове верасня 1941 году палявая камендатура 181 (Лепель) перадала айнзацкамандзе-9 23 цыганы (13 мужчын i 10 жанчын), якiя нiбыта тэрарызавалi сельскае насельнiцтва i здзяйснялi крадзяжы⁶¹.

У кастрычнiку-лiстападзе 1941 году вайсковыя ўлады выдалi адпаведныя загады (напрыклад, загад № 25 палявой камендатуры 528 (Рагачоў) ад 8 кастрычнiка 1941 году), паводле якiх усе рома падлягалi арышту i перадачы палiцыi бяспекi i СД⁶². У тылавых раёнах армейскiх груповак «Цэнтр» i «Поўнач» дзейнiчалi наступныя iнструкцыi: цыганоў, што на працягу мiнiмум двух год вялi аселы лад жыцця, было загадана не чапаць, але тым не менш наглядаць за iмi; цыганы-вандроўнiкi перадавалiся айнзацкамандам⁶³.

У гарадах i мястэчках усходняй і паўднёва-ўсходняй Беларусi, а таксама заходняй Расii аддзелы айнзацкаманды 8, на чале якой стаяў штурмбанфюрэр СС доктар Ота Брадфiш, знiшчылi каля 20 000 савецкiх грамадзянаў (у пераважнай большасцi яўрэяў)⁶⁴. 10 кастрычнiка карнiкi Брадфiша пры дапамозе палiцыi забiлi 50 магiлёўскiх цыганоў⁶⁵.

У студзенi 1941 году ў Мар'iнай Горцы на працягу некалькiх тыдняў у жахлiвых умовах утрымлiвалiся 200 рома. Значная колькасць вязняў (галоўным чынам - жанчыны i дзецi) загiнула, астатнiя былi расстраляны пры канцы 1941 i ў пачатку 1942 году⁶⁶.

На рубяжы 1941-1942 гадоў айнзацгрупы ўсё часцей пачалi выкарыстоўваць «душагубкi» (машыны, у якiх ахвяраў атручвалi выхлапнымi газамi) у якасцi сродку для знiшчэння мiрнага насельнiцтва⁶⁷. Для знішчэння цыганоў i далей ужывалiся масавыя расстрэлы.

У 1942 годзе пераслед рома ў «вобласцi армейскага тылу» ўзмацнiўся⁶⁸.

У пачатку году група з 20 цыганоў патрапiла каля Вiцебску ў рукi айнзацкаманды 9. Карнiкi расстралялi іх усiх, у тым лiку i старую цыганку, якая дарэмна прасiла лiтасцi. Нямецкi камандзiр застаўся непахiсны: цыганка магла расказаць пра забойства i таму павiнна была памерцi⁶⁹.

Таксама ў пачатку 1942 году зондэркаманда 7a затрымала i забiла 10-15 рома, якiя рухалiся на конях i вазах у бок Клiнцоў (Бранская вобласць)⁷⁰.

Новая хваля забойстваў у «вобласцi армейскага тылу» прыпадае на сакавiк 1942 году: 33 цыганы ў Магiлёве (айнзацкаманда 8 з дапамогай палiцыi), спачатку 45 цыганоў, а пазней яшчэ каля 30 цыганоў i 270 яўрэяў - у Клiнцах (зондэркаманда 7a). У апошнiм выпадку забойцы прывезлi ахвяраў да ямы, канфiскавалi грошы i частку вопраткі, а потым расстралялi. За акцыяй назiралi нямецкiя вайскоўцы⁷¹.

У канцы сакавiка - пачатку красавiка 1942 году айнзацкаманда 9 паведамiла пра знiшчэнне як мiнiмум 20 цыганоў⁷². На другiм тыднi красавiка 1942 году зондэркаманда 7a працягнула сваю карную дзейнасць у Клiнцах: 50 рома былi знiшчаны⁷³. Каля 1000 цыганоў былi знiшчаны ў раёне Смаленску (расстраляныя i часткова пахаваныя яшчэ жывымi)⁷⁴.

У красавiку 1942 году айнзацкаманды канчаткова ператварылiся ў стацыянарныя ўстановы палiцыi бяспекi i СД (некаторыя з iх былi стацыянарнымi ўстановамi яшчэ з канца 1941 году). Такiм чынам карныя акцыi айнзацкамандаў набылi больш «якасны» i сiстэматычны характар, яны прыстасавалiся да мясцовых умоваў, атрымалi час для лепшай падрыхтоўкi масавых забойстваў i г. д.⁷⁵

У другой палове жнiўня 1942 году айнзацгрупа B дасягнула наступных вынiкаў у галiне вырашэння «цыганскага пытання» ва ўсходняй Беларусi i заходняй Расii: затрыманы 30 цыганоў (зондэркаманда 7a), 48 цыганоў (зондэркаманда 7b), 63 цыганы (айнзацкаманда 8), забiты 53 «цыганы i асацыяльныя элементы» (айнзацкаманда 9)⁷⁶.

25 жнiўня 1942 году камандзіры палявой палiцыi Вермахту даслалi армейскiм групам паведамленне аб дзейнасцi партызанаў, у якiм падкрэслiлi неабходнасць бязлiтаснага знiшчэння «цыганскiх бандаў» як «сур'ёзнай пагрозы для заспакаення аператыўных абласцей»⁷⁷.

Дзякуючы дапамозе салдатаў Вермахту айнзацгрупы не заставалiся без працы. У першай палове верасня 1942 году айнзацгрупа B «асаблiва паставiлася» («sonderbehandeln» - тыповы прыклад лексiкi карнiкаў, пад гэтым словам мелася на ўвазе «знiшчэнне». - Аўт.) да 301 беларускiх i расiйскiх рома⁷⁸. У другой палове месяца айнзацгрупай B былi забiты: 54 (зондэркаманда 7a), 46 (зондэркаманда 7b), 90 (зондэркаманда 7с), 3 (айнзацкаманда 8), 98 (каманда «Smolensk» - такую назву меў цяпер адзiн з атрадаў айнзацкаманды 9) цыганоў, а таксама 10 цыганоў i «аcацыяльных элементаў» (айнзацкаманда 9)⁷⁹.

Рэканструкцыя вынiшчэння цыганскага насельнiцтва паводле паведамленняў айнзацгрупаў выклiкае значныя цяжкасцi. Справа ў тым, што айнзацгрупы не заўсёды адмыслова пазначалi т. зв. «цыганскiя акцыi» («Zigeuneraktionen»). Возьмем для прыкладу «Справаздачу айнзацгрупы B аб сваёй дзейнасцi i становiшчы за перыяд ад 15 лiстапада да 15 снежня 1942 году» (Die Tätigkeits- und Lagebericht der Einsatzgruppe B für die Zeit vom 15. November bis 15. Dezember 1942). Сярод забiтых («sondebehandelt») цыганы ў iм увогуле не ўзгадваюцца, але, разам з яўрэямi, камунiстамi i псiхiчна хворымi, пазначаны «бандыты», «iншыя ворагi Рэйху», «ворагi Рэйху» i «крымiнальнiкi»⁸⁰. Цалкам магчыма, што ў гэтыя катэгорыi, а таксама ў згаданыя ў iншых справаздачах «у сваёй большасцi… расава i духова непаўнавартыя элементы», «сабатажнiкi», «рабаўнiкi», «партызаны», «непажаданыя элементы» цi ўвогуле «iншыя» патрапiла значная колькасць рома⁸¹.

З іншага боку, нельга выключаць, што сярод ахвяраў т. зв. «Zigeuneraktionen» маглi быць i iншыя мясцовыя жыхары, якiя дачынення да рома не мелi, але былi абвiнавачаны, напрыклад, у рабаўнiцтве, якое лiчылася традыцыйным заняткам цыганскага насельнiцтва⁸².

Малапраўдападобным падаецца, аднак, меркаванне гiсторыка Раманi Розэ, якi сцвярджае, што частку ахвяраў т. зв. «Judenaktionen» (антыяўрэйскіх акцыяў) склалi цыганы⁸³.

Пра забойства цыганоў у 1943-1944 гадах маюцца толькi некалькi адрывачных паведамленняў. Кенрык i Паксан пазначаюць, што ў 1943 годзе ў «вобласцi вайcковага тылу» ў нейкай ступенi аслабiўся пераслед аселых цыганоў (у 1941-1942 гадах тут аднолькава вынiшчалiся i аселыя, i вандроўныя цыганы)⁸⁴.

Увосень 1943 году 100 рома былi расстраляны ў раёне Барысава⁸⁵.

17 чэрвеня 1944 году, за 9 дзён да вызвалення гораду войскамi I Прыбалтыйскага i III Беларускага франтоў, 18 вiцебскiх рома былi накiраваны ў Асвенцым⁸⁶. Гэтая дэпартацыя стала, вiдаць, апошняй падзеяй у гiсторыi нацысцкага генацыду супраць беларускiх цыганоў.

КОЛЬКАСЦЬ ЗНIШЧАНЫХ ЦЫГАНОЎ

Памеры нацысцкіх злачынстваў супраць цыганскага народу i да сённяшняга дня застаюцца прадметам спрэчак навукоўцаў i палiтыкаў. Паводле розных падлiкаў, падчас Pořajmos загiнула ад 250 000 да 1 000 000 - 4 000 000 еўрапейскiх цыганоў. Большасць навукоўцаў называе лiчбу 500 000 чалавек (альбо 70-80 % цыганскага насельнiцтва еўрапейскага кантыненту)⁸⁷.

Ахвярамi генацыду сталi каля 30 000 - 35 000 савецкiх цыганоў⁸⁸. Паводле падлiкаў Хрыстыяна Герлаха, Беларусь страцiла падчас вайны каля 3000 цыганскiх жыхароў⁸⁹. Ёсць, аднак, усе падставы меркаваць, што на самай справе гэтая лiчба з'яўляецца куды большай. Трагедыя беларускiх цыганоў усё яшчэ чакае сваiх даследчыкаў.