Павал Гюле
Смаўжы, калюжыны, дождж

---

Франку Расэту

Спачатку быў дождж. Ён ішоў некалькі дзён, і наўпоблізь касьцёлу Ўваскрашэнцаў вада выдзеўбла глыбокія канавы, па якіх зь лесу плыло вецьце, сьцябліны травы й маленькія шышкі. Я любіў стаяць у гэтым месцы. Вада булькатала па камянёх, вымытых з дарогі, струменьчыкі зьліваліся ў адну хуткую плынь, якая сьцякала ўніз па вуліцы Гамулкі, далей перасякала вуліцу Хшаноўскага й нарэшце разьлівалася ў агромністыя калюжыны паабапал праезнай часткі. Пагорак за касьцёлам ахутвала імжа, з хваёвых і яловых галінаў спадалі цяжкія кроплі, і ўсё, нават дахі дамоў і верх драўлянай званіцы, патанала ў аднастайным шуме.

Штогод пах лета прыходзіў з боку мора. Брыз прыносіў з сабою пах разьвешаных сетак і смак солі, які адчуваўся на вуснах, а цяпер лета паказвала сваё адваротнае, можа быць, прыхаванае аблічча. Над зямлёй віравала нябачная заслона, у якой панавала стыхія плоднасьці. Водар цьвілі, грыбоў, жывіцы й незнаёмых зёлак падымаўся над калюжынамі, як густы ўзвар, вяртаўся з кожнай хваляй дажджу, запаўняў агароды й вуліцы, а набрынялая зеляніна, здавалася, вось-вось раструшчыць зьвільгатнелыя муры дамоў, зь якіх здаўна ўжо паціху ападаў тынк, сям-там агаляючы ўрыўкі незразумелых надпісаў.

Я даставаў з кішэні прыгатаваныя трэсачкі. Спачатку на ваду апускалася «Санта-Марыя», потым «Магелян», «Капітан Грант», «Наўтылюс», сярод іх прашмыгваў эсьмінец «Бура» часоў апошняй вайны, і нарэшце, завяршаючы спуск на ваду, я выпускаў у ручай флягман «Трынідад», назва якога не паходзіла ані з кніжак, ані з марскіх аповедаў. «Трынідад» выражаў неакрэсьленую тугу па цеплыні трапічнага мора, па бляску гішпанскага золата, а таксама па водары мандарынаў, якія ў апошнія некалькі год зьяўляліся ў нашым горадзе наконадні Раства, калі ў порт заходзіў карабель з Грэцыі альбо Партугаліі.

Недзе ў гушчэчы зяленіва мітусілася пляма сутаны. Гэта пробашч з агромністым парасонам спускаўся да касьцёлу з дому на пагорку. Ён атрасаў кроплі дажджу, размахваючы, як птах, чорнымі крыламі, затрымліваўся на сходах, глядзеў у неба й на дарогу, але нашыя погляды не перакрыжоўваліся.

Караблі плылі ўсё хутчэй, вада несла іх церазь віры, вадаспады і ўсьпененыя парогі, я бег за імі ўніз аж да месца, дзе ручай разьліваўся шырока і ўжо не сіпеў і не булькатаў, а мая армада выплывала на шырокія й спакойныя воды. Калюжыны мелі тут цёмна-зялёны колер, і толькі часам, калі неба зацягвалася мацней, чым звычайна, гэтае зяленіва пераходзіла ў бронзу, і тады сьветлыя карпусы «Санта-Марыі» ці «Наўтылюса» люстраваліся ў вадзе гарызантальнымі, бачнымі здалёк рыскамі.

Я хадзіў па калюгах як Бог, нахілены над сусьветам. Выспы, затокі, мысы й сакрэтныя перашыйкі мянялі свае абрысы няспынна. Да драбніцаў знаёмая з атлясу лінія нарвэскага ф'ёрду ці абрысы швэдзкага ўзьбярэжжа зьяўляліся тут, быццам сьпісаныя з памяці, каб праз пару хвілінаў паддацца таемным зьменам. Кавалкі сушы распадаліся вокамгненна, шхеры й мелі вызначалі новыя шляхі для караблёў, а на месцы колішніх архіпэлягаў паўставалі новыя, з такімі фантастычна рванымі лініямі, што іх вытанчанай прыгажосьці не перадала б аніводная мапа. Сярод іх я цяпер і адшукваў свае караблі. Некаторыя гайдаліся на вадзе, іншыя сядалі на мель, і адно «Трынідад», быццам у яго назьве хаваўся заклік да самага далёкага падарожжа, ішоў пасярэдзіне разьліву, там, дзе нябачная плынь зносіла карабель на край сьвету. Гэта было небясьпечнае месца. Вада гула на цэмэнтавым парозе, і ўсё, нават маленькія каменьчыкі й грудкі жоўтай гліны, засмоктваў магутны вір каналізацыйнага калодзежу. Яго чыгунны люк, схаваны пад вадою, вёў у падземны сьвет. Туды, куды не сягае дзённае сьвятло й дзе лябірынт пячораў і асьлізлых сьценаў, напоўнены шумам і сіпеньнем, нагадвае пекла. Вада хлюпала ў галёшах, а я ў апошнюю хвіліну вылоўліваў «Трынідад», ратуючы выпадковых падарожнікаў ад катастрофы. Часам гэта быў залацісты жук, што ўчапіўся ў корпус, часам павук ці мураш; я выносіў былых кандыдатаў у пацярпелыя караблекрушэньне на сушу і ішоў угару, да самага касьцёлу, дзе з разгорнутым над галавою парасонам праходзіў між дрэваў пробашч, чытаючы трэбнік.

Я быў самотны й шчасьлівы. Мой бацька таксама быў самотны, але напэўна ня быў тады дужа шчасьлівы. Ён храбрыўся, сьпяваў падчас галеньня, крочыў бадзёра, з усьмешкаю раскланьваўся з суседзямі, аднак, калі ён выходзіў раніцою з палатнянаю торбай, у якой быў сьняданак і аранжавая камізэлька, калі ён выходзіў на працу на вакзале, дзе доўгаю мятлой падмятаў сходы й пэроны, я заўсёды бачыў у ягоных вачах быццам бы цень мэлянхоліі ці задуменьня, зьмяшанага з смуткам, што вось ужо некалькі тыдняў не сядзіць ён над велічэзнаю дошкай з плянамі караблёў, ня крэсьліць на кaльцы складаных лініяў, не запісвае там сваіх заўвагаў, лічбаў, радыкалаў і квадратных дужак, адно махае чорнаю мятлой, зьбірае на бляшаны шуфлік недапалкі й недагрызкі, а вецер надзімае яго аранжавую камізэльку, быццам ветразь ахвяры караблекрушэньня.

- Ты ж мог падпісаць, - казала мама шторанку, і тады бацька махаў рукамі, крэм для галеньня пырскаў у гляк з малаком, але ягоныя словы пра тое, што лічбы й разьлікі ня ведаюць розных моваў, бо мова матэматыкі толькі адна, простая й сьветлая, як думка Дэкарта, ягоныя гнеўныя словы пра людзей, што ведаюць адно тэрміны спуску на ваду, ня ведаючы законаў фізыкі, - гэтыя словы майго бацькі неяк не даходзілі да маці, праплывалі паўзь яе, як вада, адбіваліся быццам мячыкі, робячы яго яшчэ самотнейшым і сіратлівейшым.

- Гэты каленчаты вал трэсьне празь дзьвесьце міляў, - намагаўся ён яшчэ тлумачыць, ды гэта было безнадзейна; маму ўжо не цікавіў ніякі вал, а толькі тая зацятая дэманстратыўнасьць, зь якою бацька падмятаў вакзал. Навошта ён гэта рабіў? Навошта спакушаў лёс? Гэта ж быў яўны выклік людзям, якія выкінулі яго «з воўчым білетам», - так казала маці, кладучы ў кухонную печ хваёвыя шчэпы, - і яны яму гэтага ніколі не забудуцца, яны не забываюцца такіх рэчаў! І тады бацька апавядаў, як на вакзале добра, калі начальнік станцыі махае чырвоным жазлом, калі абвяшчаюць прыбыцьцё цягнікоў, што прыходзяць з прыморскіх краёў, калі ён размаўляе з працаўнікамі таварнай плятформы, што дакладна ведаюць, якія тавары празь дзень альбо два зьявяцца ў крамах, бо ўсё - лядоўні, мясарэзкі, чэскія пыласосы, югаслаўская мэбля, пэрсыдзкія кілімы з ГДР - усё гэта праходзіць празь іхныя рукі, і яны могуць натхнёна гаманіць пра гэта гадзінамі, чакаючы чарговага цягніка.

- Я ніколі яшчэ ня бачыла чэскага пыласоса, - крычала мама, - і ня бачыла інжынэра, які хваліцца такой працай! - і да таго, як бацька пасьпяваў выйсьці з хаты, казала яшчэ, што дарма мы прыехалі ў гэты горад, дарма вывозілі друз з руінаў, дарма адбудоўваліся, як тысячы іншых людзей, зь сьпевамі і энтузіязмам, калі цяпер бацька ня можа ў гэтым горадзе знайсьці нармальнае працы, і паўсюль, дзе ён зьяўляецца, разводзяць рукамі й кажуць: «Просім прабачэньня, але з вашымі поглядамі…», - быццам каленчаты вал меў нешта супольнае зь нейкімі там поглядамі.

Бацька, ужо выходзячы, казаў, што праца на вакзале - гэта вельмі добра і што наагул ня варта нічым пераймацца, бо калі скончыцца пабудова гэтага карабля і ён паплыве на выпрабаваньне, тады й выявіцца, хто меў рацыю, тады праўда выйдзе вонкі, бо праўда заўсёды выплывае на паверхню, як алей.

- Якая праўда? - пыталася мама, але ён ужо гэтага ня чуў; ён ішоў, нахіліўшы галаву, праз падворак, палатняная торба зьвісала зь ягонага пляча, а я адчуваў, што ён яшчэ самотнейшы, чым учора, і што толькі храбрыцца, бо пэрон вакзалу - гэта ня плян корпусу ці машыннага аддзяленьня, а мятла - зусім ня чорны графіт, якім ён запісваў тыя свае лічбы й разьлікі.

Так, мы былі самотныя, але кожны па-свойму. Ён, у аранжавай камізэльцы, падобнай да тых, што насілі сьмецяры, крэсьліў мятлою па пэроне схемы поршняў і каленчатых валоў, а я над дажджавымі струменьчыкамі падарожнічаў на край сьвету, аж да месца, дзе чорная дзірка ўсмоктвала з плыньню вады ўсялякую матэрыю.

Можа, так выглядаў уваход у Гадэс? Я ведаў, што сьвет ценяў, схаваны ад вачэй простых сьмяротных, мае сакрэтныя ўваходы, гэткія пралазы, вядомыя адно нешматлікім сьмельчакам, але ці не праходзіла акурат там дарога ў каралеўства Пэрсэфоны? Калі б я быў Адысэем альбо песьняром з Фракіі, ці мог бы я, адсунуўшы люк каналізацыйнага калодзежу, сысьці проста на бераг Стыксу? На такое пытаньне магла б адказаць толькі бабця Марыя, якая падчас сваіх зімовых візытаў чытала мне міталягічныя гісторыі; толькі яна далася б правесьці сябе празь вялікія калюжыны і, напэўна, зацікавілася б вірам, у якім зьнікалі стварэньні, якіх несла вада. Але яе не было са мною, яе не было нават у нашым горадзе, яна жыла ад нас далёка, таму, калі я адзін бадзяўся па разьліве, я мусіў задавальняцца выключна домысламі, няўпэўненасьцю й маўклівымі поглядамі пробашча.

Калі б Ісус правёў тры дні пасьля свайго пахаваньня ў Гадэсе, калі б адзіным жэстам утаймаваў Цэрбэра, а пасьля спаткаў там… няшчаснага Сызыфа - так, тады я мог бы спытаць пробашча пра сакрэтны ўваход у тагабочны сьвет. Але сказ з «Credo» , які я прыгадаў, стоячы над каналізацыйным калодзежам, гэты ляканічны й таямнічы сказ, што прамаўляецца падчас кожнай імшы: «І сышоў у пекла, а на трэці дзень уваскрос», - нічога больш пра гэтае пекла не паведамляў, і немагчыма было зразумець, ці мела яно што-небудзь супольнае з Гадэсам і ракою забыцьця. Але, нягледзячы на гэта, я ўбачыў Ісуса ў воднай плыні: у белым адзеньні, з узьнесенаю далоньню й аголеным бокам, на якім можна было заўважыць сьляды цьвіка й рымскай дзіды, ён плыў у ладзьдзі Харона на другі бераг сярод імглы й вірлівых зданяў. Вобраз гэты падаўся мне выключна прыгожым і ўзрушальным. Але яшчэ больш мне спадабалася сцэна з Сызыфам: Ісус падыходзіў да яго бясшумна й дапамагаў каціць валун угору, а калі нарэшце Сызыф зьдзіўлена ўскрыкваў «Удалося!», Ісус выходзіў з імглы-воблака й казаў зычным голасам, так, каб яго чулі ўсе: «Сызыфе! Твае грахі табе адпушчаныя!» Потым Ісус ішоў далей, да самага Геспэрыдзкага саду, дзе пасярод нахіленых галінак, залатых яблыкаў і лёгкага ветрыка праходжваліся паэты, а сярод іх мой дзед Караль, які насамрэч не пісаў вершаў, але меў душу паэта і, напэўна, вандраваў зь іншымі ценямі сярод высокіх траваў, спакойны й шчасьлівы.

Вада плыла далей, няспынна, люструючы цяжкія ад дажджу аблокі, а я бадзяўся па зялёных калюжынах, кружляючы вакол каналізацыйнага калодзежу; бадзяўся так доўгія гадзіны, гледзячы, як на паверхні вады адбіваюцца, акрамя дрэваў і неба, мае ўласныя думкі, тыя, якіх я ніколі не раскрыў бы ксяндзу-пробашчу і якія я захоўваў для бабці Марыі як найвялікшы сакрэт. Голас пробашча гучаў сувора, калі на лекцыях рэлігіі ён апавядаў пра лжэпрарокаў, выдуманых багоў і няісныя каралеўствы, а бабульчын голас быў мяккі й цёплы, калі яна расказвала аб прыгодах Адысэя ці аб падарожжы арганаўтаў, і пры гэтым апавядала так, быццам здарылася тое нядаўна і быццам іх хуткія караблі неаднойчы праплывалі па нашым заліве, расьсякаючы вёсламі ваду і ўздымаючы пурпуровыя ветразі. Рака забыцьця магла б мець пачатак менавіта тут, побач з касьцёлам Уваскрашэнцаў, і таму я, схіліўшыся над разьлівам, зацягнутым парай, пускаў караблі ўсё бліжэй да небясьпечнага месца, пакуль усьпенены вір ня ўцягваў нарэшце «Наўтылюса» й «Буру», ня ўсмоктваў «Санта-Марыю» ды «Магеляна», не праглынаў «Капітана Гранта», і толькі «Трынідад», мой флягман, які некалі мусіў даплыць да Антыльскіх астравоў у пошуках гішпанскага золата й водару мандарынаў, толькі «Трынідад», назва якога гучала экзатычна, як надпіс на замежнай паштовай марцы, толькі «Трынідад» выходзіў з гэтых выпрабаваньняў пераможцам.

Я вяртаўся дадому натхнёны. Пах вільготнай зямлі, пах гразі й глею ўзносіўся над водамі і кружыў, як няўгледны птах, усё вышэй і вышэй, абдымаючы ўрэшце нябачнымі крыламі порт, заліў, вэрфі й вежы касьцёлаў, а я затрымліваўся каля некаторых дамоў, там, дзе з-пад тынку праглядаў надпіс «Butter-Milch-Brot» альбо «Tabakenhandlung», і глядзеў на заржавелыя маркізы, на кручаныя чыгунныя балясы з наканечнікамі-шыпамі ў выглядзе агеньчыкаў, я спыняўся ля зарослых садоў, дзе ў гушчэчы пустазельля й агромністых лістоў дзядоўніку хаваліся драўляныя фігуркі гномікаў, лебедзяў і доўгавалосых каралеўнаў, глядзеў на зьзелянелыя ад моху альтанкі, парослыя гліцыніяй альбо дзікім вінаградам; я лёгка пераскокваў калюжыны, мінаў слупкі пажарных кранаў і думаў пра дзеда Караля, які не любіў прыяжджаць у наш горад, думаў пра свайго бацьку, які, у сваю чаргу, закахаўся ў гэты горад, і думаў пра сябе, што я між імі - як на скрыжаваньні дзьвюх дарог перад каменным паказальнікам, зь якога вада, пясок і вецер даўно сьцерлі ўсе літары.

- Божачка ж мой, што ты рабіў? - казала мама. - Дзе ты швэндаешся гадзінамі? - але гэта былі рытарычныя пытаньні.

Я сушыў ногі ля кухоннай печы, пераглядаў падшыўкі «Мора» з мадэлямі караблёў, бацька вяртаўся з вакзалу змучаны й негаваркі, мы елі бульбяны суп, на другое елі бульбу з квяцістаю капустай, часам елі й дэсэрт, а пасьля бацька йшоў у пакой, уключаў «Бэтховэна» ці «Піянера», засынаў пад гукі музыкі альбо дзённага выпуску навінаў; я ведаў, што, калі ён абудзіцца, мама зноў будзе ў яго выпытваць пра той няшчасны каленчаты вал і пра ягоны подпіс ці, хутчэй, яго адсутнасьць на праекце, і тады ён будзе злавацца, будзе вялікімі крокамі хадзіць па пакоі, махаючы рукою, нібы казаньнік, будзе падвышаць голас і сьцішваць яго аж да шэпту, бо ён ужо ўсё даўно растлумачыў: пасьпешлівасьць дырэктараў, тэрмін спуску на ваду, увесь той шум вакол пабудовы «Маршала Жукава» няварты й зламанага шэлега, бо карабель нельга збудаваць хутчэй, чым гэта магчыма, тое ж самае з праектамі, якія стракацяць памылкамі, пра што, аднак, ніхто не хацеў чуць, затое шмат гаварылася пра сяброўства й пра падазроных элемэнтаў, якія відавочна не жадалі гэтага сяброўства й затрымлівалі імклівы паход у цудоўнае XXI стагодзьдзе.

- Безь мяне, - казаў бацька пад канец прамовы і часта, каб палепшыць свой настрой, выцягваў скрынку з фатаздымкамі; гэта былі асаблівыя хвіліны, бо на стале зьяўляўся дзед Караль у мундзіры паручніка каралеўскай артылерыі, побач зь ім стаяў барон фон Моль у крагах і з шабляю, убітаю ў зямлю; абодва трымалі куфлі зь пеністым півам, за іх плячамі было відаць жарало агромністай гарматы, а яны ўсьміхаліся, як два паны на водалячэньні, якія пачулі марш Радэцкага, аж да наступнага фатаздымку, дзе дзед Караль стаяў ужо адзін на фоне спаленых дамоў з пагонамі старшага паручніка й глядзеў на нас ужо ня так весела, як папярэднім разам, мабыць таму, што ад барона фон Моля застаўся камяк бясформеннага мяса, а можа й таму, што ён ужо не трымаў у далоні куфля піва, а за ягонымі плячамі палаў горад.

- Гэта Горліцы, - казаў бацька, - 1915-ы, год аўстрыйскага наступу ўва Ўсходніх Карпатах. А гэта твой дзед з прэзыдэнтам Масьціцкім, - падаваў ён наступны здымак, - ужо ў вольнай Польшчы, калі адкрывалі фабрыку каля Тарнава.

Я глядзеў на дзеда Караля, які ў фраку й цыліндры стаяў побач з прэзыдэнтам, і, дарма што не трымаў у далоні куфля зь півам, ягоныя вочы ўсьміхаліся гэтаксама, як на здымку з бабцяй Марыяй, калі яны выходзілі зь львоўскай катэдры - ён у фраку, але без цыліндра, яна ў белай сукенцы і ў белым капелюшы, з букетам канваліяў у правай руцэ. Яе твар, пазбаўлены зморшчынак, пад зыркім сонцам львоўскага поўдня ня быў тым самым тварам, які я ведаю па зімовых вечарох у нашым пакоі, калі яна чытала мне аб вандроўках Адысэя ці аб прыўкраснай Алене з кніжкі Парандоўскага. Але пах канваліяў спадарожнічаў ёй заўсёды, нязьменна, быццам бы ўсё жыцьцё яна хавала гэты букет у сваёй сумачцы.

Бацька задумваўся над здымкамі. Іх жоўта-карычневыя колеры наганялі на яго мэлянхолію. Ён ніколі не даглядаў іх да канца - толькі ўздыхаў і хаваў іх назад у скрынку.

- Наступным разам, - казаў ён ціха й выходзіў на кухню, дзе паліў цыгарэты й цэлы вечар піў гарбату.

Мама слала ложак, дождж барабаніў па шыбах, а я думаў пра твары з фатаграфій, асабліва пра тыя, незнаёмыя, не падпісаныя каліграфічнымі літарамі з адваротнага боку пажоўклых здымкаў. Мужчына ў белым фартуху, які падаваў піва дзеду Каралю й барону фон Молю, усьміхаўся мне з разуменьнем, быццам бы чуў іх размову, быццам бы ведаў, пра што яны гаварылі перад карчмою ў Верхняй Маравіі. Жанчына ў чорным капялюшыку й вэлюме, што стаяла за прэзыдэнтам Масьціцкім, глядзела на мяне запытальна, нібыта я мусіў адгадаць яе далейшы ці мінулы лёс. Мужчына з сходаў львоўскай катэдры быў размыты й далёкі, мабыць, трапіў туды выпадкова й назіраў за шлюбам бабці Марыі й дзеда Караля, як назіраюць у касьцёле прынагодныя шлюбы, хаця таксама мог быць запозьненым госьцем, адным з тых, што спазьняюцца заўсёды й паўсюль, нават на сваё пахаваньне.

Я засынаў і бачыў тыя незнаёмыя твары, якія паволі зьнікалі ў цямрэчы, як караблі ў бездані каналізацыйнага калодзежу. Вакол таго месца я кружляў нават у сьне; я хадзіў па цёмна-зялёнай вадзе, прыкладаў вуха да нябачнага каскаду, услухоўваючыся ў няспынны шум, булькатаньне й плёскат, і шторазу мяне спыняў погляд пробашча, уважлівы й пільны, быццам там, з другога боку, хавалася сіла, якую ня варта было варушыць.

Ні бацька, ні тым больш я, схілены над чыгунным люкам, якога я не наважваўся падняць, нічога ня ведалі пра тое, што да нас вялікімі крокамі набліжаецца сэзон смаўжоў.

Аднойчы я ўбачыў бацьку ў канцы вуліцы. Ішоў ён павольна, з апушчанаю галавою, торба зьвісала зь ягонага пляча, як пусты мяшок, і калі я падбег да яго, каб запытаць, пра што ён размаўляў сёньня з рабочымі на таварнай плятформе й чаму вяртаецца так рана з вакзалу, ён сказаў:

- Я больш ня буду месьці пэронаў, - але гэта не было гнеўнае ці геройскае прызнаньне. Не, бацька казаў хутчэй голасам бясколерным і сумным. І калі мы праходзілі пад каштанамі, якія ў сьпёку давалі прыемны холад і перадых, а таго дня шумелі кроплямі дажджу ў лістоце, дык вось, калі мы праходзілі пад тымі каштанамі, бацька апавёў мне пра двух мужчын, якія раніцой зьявіліся на вакзале й расказалі начальніку станцыі, кім ёсьць мой бацька насамрэч, пасьля чаго катэгарычна сьцьвердзілі, што, паколькі ён інжынэр, ён ня можа там працаваць, бо гэта відавочная правакацыя, «правакацыя, накіраваная супраць нашых дасягненьняў і прагрэсу, правакацыя, скіраваная ў пэўным напрамку»; начальнік паклікаў тады бацьку да сябе й весела сьмяяўся: «Але ж вы мяне надурылі! - падскокваў ён на сваім крэсьле. - Але ж вы й жартаўнік! - рагатаў ён. - Ну што ж, мне вельмі непрыемна, але вы ня можаце тут болей працаваць, вы ж самі разумееце, пане інжынэр…»; і бацька мне растлумачыў - мы ўжо ўваходзілі ў браму нашага дому, - што ў пэрсанальнай анкеце Дзяржаўнай чыгункі ён напісаў: «Без адукацыі», што было падманам, але падманам апраўданым, бо як інжынэр ён не знайшоў бы працы нідзе.

- Калі так, - сказала мама прадпрымальніцкім тонам, - мы эмігруем у Амэрыку! Там таксама робяць караблі, і ня толькі такія, як «Маршал Жукаў»!

І пакуль мамін голас кружляў вакол пашпартоў, візаў і грошай, пакуль яна вырашала, як здабыць тое, што не здабывалася без адпаведных знаёмстваў і пратэкцыяў, ня кажучы ўжо пра білеты на трансатлянтычны рэйс, якім мы маглі заехаць проста ў Нью-Ёрк пад статую Свабоды, бацька здаваўся яшчэ больш пакінутым і самотным, чым на вакзале.

Гэтаксама, як ён, я ня меў ахвоты ехаць у Амэрыку, я не хацеў зьмяняць сваю вуліцу, усаджаную каштанамі, ані на статую Свабоды, ані на хмарачос; я не жадаў жаваць гумку, граць у бэйсбол і глядзець фільмы пра Мікі-Маўса, якіх увогуле ня вельмі любіў. Таму я ўсё больш хінуўся да бацькі, шукаў зь ім кантакту, і мы доўгія гадзіны праседжвалі над прасьцінамі паперы, на якіх упэўненаю рукою ён маляваў мне корпус крэйсэра «Спалата», сылюэт браняносца «Кайзэр Макс» ці фрэгата «Радэцкі» - найчасьцей менавіта гэтыя караблі, бо на іх служыў бацька бабці Марыі, Тадэвуш, мэханік Каралеўскага ваеннага флёту Аўстра-Вугоршчыны на Адрыятыцы.

- «Спалата», - казаў бацька, - пяцьдзясят пяць мэтраў даўжыні, восем мэтраў шырыні, водазьмяшчэньне - тры й сем дзясятых, да таго ж тарпэдныя апараты й гарматы Крупа, ты толькі паглядзі якія! - І ён выцягваў з скрыні фатаздымак прадзеда Тадэвуша, які стаяў у мундзіры курсанта-інжынэра на караблі «Спалата», найхутчэй недзе ў Трыесьце ці Пуле, і абдымаў з аднаго боку пана Фэрдынанда Карольку, таксама курсанта, а з другога - мэханіка Юліюса фон Петравіча, што гучала асабліва дзіўна, таму што «фон» не пасавала да «Петравіча», прозьвішча відавочна харвацкага.

- На гэтым караблі, - занураўся ўва ўспаміны й мары бацька, - яны некалі паплылі ў Індыю з контрадміралам Манфроні, годзе ў 1889-м ці 1890-м. Гэта трэба будзе спраўдзіць, - дадаваў ён і выцягваў з скрыні наступны фатаздымак: прадзед Тадэвуш быў ужо не ў мундзіры Ваеннага флёту, а ў выхадным сурдуце, і глядзеў на нас уважлівым, глыбокім позіркам. На ніжнім полі быў відаць выціснуты надпіс, абведзены серабранкай: «Atelier Artistique Photographique - Stella». Я быў захоплены формамі гэтых літараў, а яшчэ - дзьвюхгаловым арлом Манархіі, таксама выціснутым і срэбным. «Львоў, 3-га траўня 1911-га», - паволі чытаў я, а бацька тады паказваў паштоўку зь відам політэхнічнага інстытуту, дзе былы курсант выкладаў мэханіку й фізыку, дзе стаў прафэсарам, а з часам і таемным дарадцам двара. І я пачынаў уяўляць, як ён у тым сваім сурдуце абыходзіць Гетманскія Валы, як прамінае помнік Сабескаму, а на сівыя, каротка стрыжаныя валасы й штрыфэлі сурдута павольна спадаюць кветкі акацыі; і я бачыў яго штораз выразьней у гэтым незнаёмым мне горадзе, які называўся Львоў, Лембэрг ці Львіў, горадзе, які меў палітэхніку, тэатар, чыгуначны вакзал, але ня меў порту ці вэрфі, і раптам я зразумеў, чаму бацька адразу пасьля другой сусьветнай вайны прыехаў у Гданьск, чаму паступіў у палітэхніку на аддзяленьне будаваньня караблёў.

Мама пасылала лісты ў Варшаву, у бюро, ведамствы й консульствы, але адказу ніадкуль не было. Тым часам бацька кожнага ранку праглядаў прагнозы надвор'я й дробныя аб'явы, і менавіта там, у рубрыцы кароткіх анонсаў, сярод прапановаў продажу ўжыванай пральнай машыны, зімовага паліто з каракулем і расады бягоніі, трапіў на сьлед вінаградных смаўжоў, што чакалі нас з пачатку таго лета.

- Высокія цэны куплі, - прамовіў ён аднойчы з таямнічаю ўсьмешкай, пасьля чаго апрануў пінжак і выйшаў з хаты. А калі празь дзьве гадзіны вярнуўся, ягоная ўсьмешка асьвятліла пакой - так, нібы раптоўна перастаў ліць дождж, нібы вецер прагнаў усе хмары ад нашага гораду й заліву. - Заўтра зьбіраемся на працу, - прамовіў ён. - І, калі ты мне дапаможаш, заробім трохі грошай.

- Гэта гідка, - коратка адрэзала мама. Рэч была ня ў грошах, а ў сьлімаках, якія хаваліся ў траве й лісьці і якіх мы мусілі зьбіраць. - Як можна браць гэта ў рот!

- Мусіць, немагчыма, - падтакнуў бацька, - калі ты не француз. - І з запалам пачаў тлумачыць, што вінаградныя смаўжы, за якіх мы атрымаем грошы, паедуць наўпрост у Парыж, а там, адпаведна прыгатаваныя, патрапяць на стол як прысмакі, як вытанчаная закуска, бо французы - народ пераборлівы й абы што ў рот браць ня будуць, ня тое што мы ці - пагатоў - расейцы.

Так ён сказаў, а наступнага дня, у галёшах, у дажджавіках і з кошыкамі ў руках, мы пайшлі ў лес, абмінаючы касьцёл Уваскрашэнцаў. А калі пробашч памахаў нам рукой і крыкнуў: «У грыбы? Багатага збору!», - бацька яму адказаў: «Дзякуй!», - а праз хвіліну нахіліўся над пер'ем папараці, каб дастаць з мокрай травы першага смоўжыка. Ён пакруціў яго асьцярожна ў руках, агледзеў форму чарупіны й рожкаў, пасьля чаго паклаў смаўжа ў кошык, высланы лісьцем, і рушыў далей як чалавек, што ўсё сваё жыцьцё нічым іншым не займаўся. Ідучы за ім, я адчуваў, што ўваходжу ў іншы сьвет. Я бяз жалю пакідаў ручаі й калюжыны, а таксама месца, дзе вада хавала сакрэтны ўваход у падземны сьвет, бяз жалю пакідаў караблі й Каралеўскі ваенны флёт Аўстра-Вугоршчыны на Адрыятыцы, бо з таго моманту, як бацька паклаў у кошык першага вінаграднага смаўжа, знойдзенага пад кустом папараці адразу за касьцёлам Уваскрашэнцаў, я не сумняваўся - тое, што мы робім, гэта ня проста зарабляньне грошай.

З таго часу штовечару бацька раскладваў на стале агромністую мапу з надпісам «Freistadt Danzig» і адзначаў на ёй пальцам месцы, кажучы: «Тут мы яшчэ не былі». І я няўмела чытаў па складох: «Stolzenberg, Luftkurort Oliva, Nawitzweg, Glettkau, Langfuhr», - і зь зьдзіўленьнем адкрываў, што гэтыя незвычайныя назвы азначаюць папросту Пагулянку, Аліву, Дольныя Млыны ў Брантове, Еліткова альбо Ўжэшч, а пасьля спасьцігаў, зь яшчэ большым зьдзіўленьнем, што некаторыя з гэтых назваў былі мацнейшыя за вайну, перасяленьні й пажары, зьмяніўшы сваё гучаньне толькі нязначна і як бы павярхоўна, як Ohra - на Орунь, Brosen - на Бжэзна, Schidlitz - на Седльцэ. Але ж найбольшае зьдзіўленьне ў гэтай смаўжовай геаграфіі выклікалі ў мяне месцы, назвы якіх наагул не зьмяніліся, якія засталіся пры сваіх імёнах, як старыя людзі пры пратаптаных сьцежках. І калі мы з бацькам ішлі праз парэзаны расколінамі ўзгорак Эмаўс, адкуль былі відаць затока і караблі, што стаялі на рэйдзе, ці калі мы вылоўлівалі смаўжоў з зарасьніку парку абацтва ў Аліве, я думаў пра тое гісторыю, у якой замест заліву - люстра Тыбэрыядзкага возера, а замест парку абацтва - сад, поўны аліўкавых дрэваў.

- Як думаеш, мог ён тут праходзіць? - запытаў я бацьку. І тады ён, глыбока задумаўшыся, адарваў погляд ад лісьця, травы й смаўжоў і сказаў спакойным голасам, што ўсё магчыма; нашыя пачуцьці ўводзяць нас у зман і неаднаразова зьдзекуюцца з здаровага розуму, таму ня трэба занадта ім давярацца, аднолькава добра можна бачыць нешта, чаго не існуе, і ня бачыць нечага, што існуе.

- А таму, - падымаючы ўгору палец, рабіў ён выснову, - ёсьць рэчы, якія нам нават ня сьніліся, якія пераўзыходзяць нашую фантазію, але, безумоўна, існуюць вакол нас, толькі бяз нашага ведама.

Я ня быў задаволены гэткім адказам. Я хацеў, каб бацька адказаў «так» ці «не», гэта было б значна прасьцей. Я не разумеў, навошта нашыя вочы, а таксама наш слых і дотык павінны былі нас заблытваць, і таму, калі мы сыходзілі з узгорку Эмаўс пясчанаю дарогай паўз высокія ліпы, я запытаўся, поўны сумневу, а ці тое, што мы бачым і чуем і да чаго датыкаемся рукамі, існуе насамрэч: чырвоныя дахі дамоў, старыя дрэвы, шум дажджу ці лілёвы плашч затокі, які расьцягнуўся далёка пад нашымі нагамі за лініяй партовых лябёдак?

Бацька нахіліўся над сьцежкаю, падняў смоўжыка й сказаў, прыглядаючыся да чарупіны:

- Давесьці гэтага нельга. Гэта не матэматычнае раўнаньне. Але разумееш, - сьлімак адправіўся ў кошык, і я адчуў бацькавую далонь на плячы, - існуе той, хто дбае, каб мы не памыляліся. Хто паказвае дарогу.

- Бог? - запытаў я яго.

- Але, - адказаў ён ціха, і ў гэтым яго сьцьверджаньні было столькі ўпэўненасьці, гэтае яго кароткае «але» было да такой ступені простае, яснае й відавочнае, што я больш ужо не пытаўся нічога, быццам над узгоркам Эмаўс і над цэлым нашым горадам раптам адкрылася нябачнае вока, якое не дазваляла нам памыляцца, а рабіла, каб усё вакол нас было надзіва сапраўдным - смаўжы, лісьце, калюжыны й кропля вады, што сплывала па дажджавіку майго бацькі.

Папоўдні мы заходзілі ў зялёную будку, дзе пан Кастэрке, кандыбаючы на драўлянай назе, узважваў сьлімакоў, запісваў нешта хімічным алоўкам на зашмальцаваных аркушах, паказваў бацьку, дзе паставіць подпіс, і выплачваў нам грошы. Пяцізлотавыя манэты з рыбаком, які цягне сетку, манэты з тварам Тадэвуша Касьцюшкі, а часам нават чырвоная банкнота з тварам рабочага пераходзілі ў кішэню бацькі, а я прыглядаўся да пана Кастэрке, нос якога быў такі самы кірпаты, як і ў Касьцюшкі, пана Кастэрке, які гаварыў зь цьвёрдым нямецкім акцэнтам і пах махоркай і сьпіртам. Пасьля зьдзелкі, калі смаўжы знаходзіліся ўжо ў спэцыяльнай скрыні, перакладзеныя травой і лісьцем, бацька прысядаў на вілаватую лаву, частаваў пана Кастэрке цыгаркай і яны пачыналі размаўляць пра надвор'е й смаўжоў, пасьля разганяліся, пераскоквалі дзяржаўныя й мытныя межы, засноўвалі філіял найбольшай у Сярэдняй Эўропе фірмы па куплі вінаградных смаўжоў, пералічвалі вялізарныя сумы, здабывалі ўсё новыя рынкі й нарэшце адкрывалі фабрыку сьлімачых кансэрваў з паэтычнай назвай «Ляўра», бо гэта было імя жонкі пана Кастэрке, зь якой ён трымаў перад вайною краму на рагу Hubertusburgerallee.

- Дзе была гэтая вуліца? - пытаўся бацька, - здаецца, я ня бачыў яе на маім пляне. - І тады пан Кастэрке апавядаў пра скрыжаваньне на выезьдзе з гораду й пра краму, у якой прадаваў бакалейныя тавары з усяго сьвету. Расказваў пра жонку й дачок, пра тое, што цяпер застаўся адзін з сваёю драўлянаю нагой - сапраўдную страціў у сорак шостым годзе, калі натрапіў на нямецкую міну й таму ня выехаў у Нямеччыну, бо не пасьпеў на апошні цягнік, а пасьля ўжо ехаць не хацеў, каб выпадкам ня страціць другой, здаровай нагі, і было вельмі цяжка, калі казалі, што ён, Кастэрке, - немец, тады як напраўду ён - ня немец, ён - гданьчанін, проста гданьчанін, і па-польску гаворыць ня горай, чым па-нямецку.

- Hubertusburgerallee, - задумваўся бацька, - гэта прыгожая назва, так, трэба будзе пашукаць гэтую вуліцу. - І тады пан Кастэрке, кандыбаючы, прыносіў з глыбіні будкі пляшку сьпірту й два кілішкі, і яны пілі за сваё здароўе, як два даўнія сябрукі, а я глядзеў на іх скрыўленыя ў характэрнай грымасе твары, глядзеў, як яны закусваюць кіслымі агуркамі, выцягнутымі з слоіка, у якім плавалі кроп, лісты вішні й зубчыкі часныку, і я ўжо ведаў, што ніколі мы не паедзем у Амэрыку па грошы й свабоду, бо, дзякуючы смаўжом, мы мелі што есьці, а праходзячы ўзгоркам Эмаўс, палюючы ў даліне Стрыжы ці мераючы крокамі пагоркі аліўскага лесу, мы з бацькам былі насампраўдзе вольнымі людзьмі.

- Сэзон смаўжоў хутка скончыцца, - сказаў аднойчы пан Кастэрке, - і я вярнуся да пляшак і макулятуры, а вы, пане інжынэр?

Бацька паціснуў плячамі.

- Можа, пачну будаваць лодку зь ветразем, - сказаў ён, круцячы ў руках кілішак, - і мы паплывём у далёкае падарожжа. Для майго сына гэта было б лепей за школу. Кільскі канал, Ля-Манш, пасьля Біскайскі заліў, Гібралтар, - выдаваў ён на адным подыху, - Міжземнае мора, Эгейскае і, нарэшце, Ітака! Абагнём Ітаку й тады вернемся дадому, а вам, пане Кастэрке, прышлём паштоўкі з Гамбургу й Марсэлю. Што вы на гэта скажаце?

Былы бакалейнік з Hubertusburgerallee моўчкі глядзеў на нас. І раптам, быццам пасьля дотыку нябачнай далоні, пасмы часу ў разрэджаным паветры драўлянай будкі пачалі перакрыжоўвацца між сабою й цёмныя нетры крамы запоўніліся водарам кавы, цынамону, імберцу, мускату, пахам гвазьдзікі й мозэльскага віна, а пан Кастэрке зноў меў сваю сапраўдную нагу й стаяў за льсьнянаю дубоваю канторкай, стаяў, палячы цыгарэту маркі «Vineta з Danziger Tabak Monopol Aktiongesselschaft», а мой бацька, стоячы з другога боку канторкі, паліў цыгарэтку «Okassa Zarotto», набытую на складзе Кумэра ў Зялёнай Браме, паліў цыгарэтку з уроцлаўскай фабрыкі «Halpaus» і пытаўся ў пана Кастэрке: «Як вашыя справы?», - а бакалейнік адказваў, што ня так добра, як раней, бо з таго часу, як карычневыя апанавалі вуліцы нашага вольнага гораду, з таго часу, як карычневыя апанавалі Сэнат і замежную палітыку, з таго часу, як карычневыя праводзяць мытную вайну з Польшчаю, справы не палепшыліся. Гульдэн падае на злом галавы, і, напэўна, ён, Кастэрке, адкрые сабе рахунак у якім-небудзь польскім банку ў Гдыні, што будзе не зусім легальна, затое выгадна, бо польскі злоты трымаецца моцна й непахісна, рыхтык швайцарскі франк. У пальцах бацька круціў пясочнага колеру пачак «Okassa Zarotto» з партрэтам гожай кабеты, што глядзела на яго; яе голыя плечы, яе клясычны профіль ды выгіны броваў, а таксама чорныя валасы, увянчаныя кветкай архідэі, былі як таямнічы й спакусьлівы подых Лібану, і калі пан Кастэрке, зьнізіўшы голас, расказваў пра нацыянал-сацыялісцкіх бонзаў, якія, як і прэзыдэнт Сэнату Вольнага гораду, забралі свае грошы з гданьскіх банкаў і зьмясьцілі ў польскія, з таго боку мяжы, калі абураны пан Кастэрке апавядаў пра сацыял-дэмакратаў, зьбітых на мітынгу карычневакашульнікамі, і пра хрысьціянскіх дэмакратаў, якія трапілі ў вязьніцу, калі казаў, ужо зусім шэптам, што настае цяжкі час для жыдоў, і палякаў, і для ўсіх сумленных людзей, бацька лашчыў вачыма грэцкі профіль кабеты, тонкую шыю й гладкія шчокі так, быццам мэдальён зь яе тварам быў не друкаваным малюнкам на пясочнага колеру пачку «Okassa Zarotto», а мініятураю, што выйшла з-пад пэндзля Мэхофэра, той самай мініятураю, якая вісела ў львоўскай кватэры на вуліцы Ўейскага над пісьмовым сталом прадзеда Тадэвуша і выяўляла ягоную жонку-нябожчыцу з вугорскай сям'і Шэгіві.

- Так, так, - азываўся бацька, - надыходзяць цяжкія часы, але ці ж былі калі лепшыя?

Пах імберцу, мускату й гвазьдзікі, пах турэцкага тытуню зьнячэўку зьнік, гэтаксама як і блакітна-жоўты пачак папіросаў «Vineta» й пясочны пачак «Okassa Zarotto», а пан Кастэрке, ізноў з драўлянаю нагой, схіліўся над бацькавым вухам і шаптаў яму пад сакрэтам:

- Найбольш іх на могілках, на тых зачыненых і зарослых; гэта магільныя стварэньні, я вам кажу! І нават ведаю чаму. Там кусты й лісьце маюць асаблівы смак, бо цягнуць зь зямлі трохі лепшыя сокі, смаўжы гэта чуюць, і таму, пакуль ня скончыўся сэзон, найбольш вы іх наберацё там.

Кроплі дажджу сьцякалі па даху будкі, пан Кастэрке адставіў пляшку за лаву, а мой бацька слухаў аповед пра могілкі й смаўжоў быццам бы зь недаверам, але нарэшце ветліва падтакнуў і сказаў, што мы ўжо мусім ісьці, бо позна. У ягоных вачох задуменнасьць мяшалася з раздражнёнасьцю.

- Якую лухту вярзе гэты стары! - сказаў ён, калі мы вярталіся дадому. - Смаўжы жывуць там, дзе ёсьць зеляніна, і ўсё тут!

Але наступныя дні кінулі нас у суцэльнае шаленства. Вяртаючыся з Дольных Млыноў праз Брантова, мы зачапілі ўскраек старых могілак, дзе сярод парослых надмагільляў зь нямецкімі надпісамі, сярод патрэсканых анёлаў і замшэлых крыжоў, аплеценых драсёнам, мы натрапілі на сапраўднае каралеўства сьлімакоў. Трэба было ступаць асьцярожна, каб не раструшчыць шкарлупіны, што хаваліся ў высокай траве, і досыць было адхіліць галінку дзікага бэзу ці бружмелю, каб знайсьці цэлыя іх сем'і, цэлыя кланы вінаградных смаўжоў, склееных паміжсобку па тры альбо чатыры, быццам яны баяліся адзіноты ці спраўлялі нейкую мілосную містэрыю.

Мы ня толькі запоўнілі імі да самых краёў нашыя кошыкі, але й набілі запасную торбу з старога палатна. Бацька маўчаў, а калі пан Кастэрке выдаваў нам чырвоныя банкноты з тварам рабочага, я сказаў, што смаўжы, напэўна, пасланцы падземнага сьвету.

- Што ты балбочаш! - сказаў бацька крыху раздражнёна. - І скуль гэта толькі табе да галавы прыйшло.

Але калі наступнага дня, праходзячы паўз політэхнічны інстытут, мы зайшлі, спачатку быццам бы неахвотна, на зарослыя цьвінтарныя прысады, дзе колісь хавалі немцаў, а цяпер там хаваліся адно апівуды ды валацугі, і адразу сярод ніцых вербаў, грабаў, ялінаў і чырваналістых букаў мы знайшлі яшчэ больш смаўжоў, чым у Брантове, тады бацька ня вытрымаў:

- Відавочна, у гэтым ёсьць нешта дзіўнае. Але ці зьвязана гэта неяк зь сьмерцю?

Я ня быў здольны адказаць на гэтае пытаньне. Сьвет сьлімакоў быў маўклівы й недаступны, а іх дарогі, адзначаныя срэбнаю ніткай, здаваліся асабліва таямнічымі. Ці насамрэч тое, што яны жылі менавіта тут, на могілках, было неяк зьвязана, напрыклад, з Гуга Толерам, памерлым у 1938 годзе, сямнаццатага кастрычніка, ува Ўжэшчы? Альбо зь нейкім доктарам Мэрцам, музыкам і дырыжорам, што адыйшоў у вечнасьць пад самы канец вайны, але перад тым, як згарэў Стары Горад, а дамы, сьвірны й касьцёлы ператварыліся ў друз? Не, я ня быў здольны на гэта адказаць, і таму спытаў бацьку, што, уласна, значыць «адысьці ў вечнасьць». Ці ёсьць гэта паяднаньне з Богам? І дзе тое месца, якое мы называем вечнасьцю? Над намі, там, угары? Ці, хутчэй унізе? А можа, папросту недзе вакол нас ёсьць тая вечнасьць, толькі мы яе ня бачым, гэтаксама, як ня бачым паветра, якое нас атачае і якім, нават ня думаючы пра гэта, мы дыхаем?

Бацька складаў смаўжоў у кошыкі.

- Я ведаю толькі, што Бог існуе і што ўсе мы баімося сьмерці, - сказаў ён па хвіліне роздуму. - А ўсё астатняе, усе астатняе толькі здагадкі.

- А ты таксама баішся сьмерці? - запытаў я.

- Я таксама, - адказаў ён.

- А як гэта, калі паміраюць?

Бацька адказаў не адразу. Ён яўна хацеў нешта патлумачыць, толькі доўга вагаўся, разважаў, быццам працаваў над раўнаньнем зь некалькімі невядомымі.

- Таямніцаю ёсьць рух, разумееш? Рух частак, целаў. Там, дзе яго няма, няма й жыцьця. Таму сьмерць кладзе крэс усякай зьмене, гэта суцэльнае адмаўленьне руху ў любым выглядзе. Разумееш?

Я кіўнуў галавой, а бацька, брыдучы ў высокай, па калена, траве, казаў далей, што сьмерць - гэта стан, у якім няма ніякага болю, ніякай пакуты, і таму з пэўнага гледзішча для некаторых людзей гэта жаданая рэч. Як стан абсалютнага спакою й цішыні, якога мы ня здольныя сабе нават уявіць.

Але я ўяўляў сабе гэтую цішыню. Я бачыў яе. Як вялікае радно, расьцягнутае над нашым горадам, над залівам і пагоркамі, радно, пад якім сьпіць дзед Караль, прадзед Тадэвуш і яго маладая жонка, курсант Каролька, барон фон Моль ці мэханік фон Петравіч, жанчына ў чорным капялюшыку й вэлюме, якая стаяла за прэзыдэнтам Масьціцкім, мужчына з сходаў львоўскай катэдры, тыя, якіх я ня ведаў і ня мог ведаць, усе, што зьніклі ў вялізарнай цішыні, сярод якой паволі поўзалі смаўжы зь цёмнымі й сьветлымі чарупінамі, выцягваючы перад сабою рожкі, каб лавіць імі галасы памерлых.

З дня ў дзень бацька рабіўся ўсё больш маўклівым. Можа, таму, што сэзон куплі смаўжоў сканчаўся, а можа, праз суседзяў, якія ўжо даведаліся пра наш занятак і абменьваліся міжсобку ня надта разумнымі заўвагамі. Так ці іначай, у апошні дзень, а гэта быў дзень Сьвятога Яна, бацька выявіў адзнакі задавальненьня.

- Канчаем зь сьлімакамі, - сказаў ён. - Хай цяпер пра іх французы клапоцяцца.

А калі мы хадзілі ў ваколіцах Біскупскай Горкі, ператрасаючы кустоўе й зьдзічэлыя паркавыя прысады, калі апошняга разу шукалі смаўжоў сярод лісьця й травы, бацька сказаў, што за ўсе гэтыя дні мы зарабілі шмат грошай і ня мусім клапаціцца пра наступны месяц.

- Я мог бы рабіць гэта цэлы год, - адказаў я, - я мог бы так хадзіць з табою заўсёды, а калі б не было смаўжоў, мы маглі б зьбіраць зёлкі й сушыць іх, а пасьля прадаваць хворым людзям.

- Ага, - шырока ўсьміхнуўся ён, - гэта добрая думка. Калі ў нас ізноў скончацца грошы, напэўна так і зробім.

І каб зарабіць на апошняй порцыі смаўжоў, каб прынесьці ў гэты вечар некалькі чырвоных банкнотаў і пакласьці іх перад мамаю на стале, мы кружлялі сярод кустоўя, як сапраўдныя паляўнічыя, занураючыся ў густыя тунэлі зяленіва, мокрыя й вільготныя з самага пачатку гэтага лета, і не заўважылі нават, як надышоў змрок, а разам зь ім - гадзіна закрыцьця крамы.

- Гэта нічога, - сказаў бацька, - выпусьцім іх на волю.

Але перад тым, як паставіць кошык на зямлю, мы заўважылі надзвычайную рэч. Дзясяткі смаўжоў выпаўзалі з-пад кустоў, на нашых вачох пакідалі свае схованкі і накіроўваліся ў адным і тым самым напрамку - на вяршыню пагорка. Іх усё большала, былі іх ужо не дзясяткі, а сотні.

- Ты толькі паглядзі, - крыкнуў бацька. - І тут, і вось тут, - хваляваўся ён усё больш, - ідуць, як на парадзе!

І сапраўды, смаўжы, адзін за другім, старанна ўздымаючы рожкі, паўзьлі па дарозе на вяршыню, быццам там было прызначанае месца спатканьня.

- Ніколі нічога такога ня бачыў. Хадзем, - сказаў бацька, - мы павінны ўбачыць, куды яны кіруюцца.

Мы пайшлі ўздоўж паўзучай лініі смаўжоў. Яна выглядала надзвычайна. Чым бліжэй была вяршыня, тым больш смаўжоў з бакавых сьцежак далучаліся да пульсуючай дарогі, якая ў канцы паляны была ўжо цалкам пакрытая чарупінамі.

- Як вугры ў Саргасавым моры, - пачуў я бацькаў шэпт, - у гэтым крыецца нейкая таямніца.

Але тое, што мы ўбачылі на вяршыні, уразіла нас яшчэ больш. Пасярэдзіне паляны вырастаў зь зямлі вялізарны камень, гэткі самы, якіх шмат пакінуў тут, на пагорках, ледавік. Ён узносіўся крутымі бакамі на вышыню чалавечага росту й нагадваў формаю нейкую сьлязу, якую мог пусьціць адно нейкі мітычны волат. Асьцярожна, амаль на дыбачках, каб не затаптаць ніводнага смаўжа, мы падышлі да валуна і сталі як аслупянелыя, нібы самі ператварыліся ў камяні.

- Божа, што яны робяць? - ціха сказаў бацька.

Смаўжы спрабавалі, адзін праз другога, узьлезьці на камень, спрабавалі прычапіцца тулавамі да шэрай стромы і запаўзьці на вяршыню; але дарэмна: яны сутыкаліся з гладкаю паверхняй амаль вэртыкальнай сьцяны і сілаю гравітацыі, якая сьцягвала іх долу. Яны падалі ў траву, у клубок пераплеценых між сабою тулаваў і чарупінаў, які нагадваў хвалю, што - з скрыгатам і шапаценьнем - то ўздымалася, то ападала. Ніводны з смаўжоў не залез вышэй за палову валуна, а сьляды іхных спробаў у выглядзе срэбных нітак сьлізі здаваліся тонкім і празрыстым панцырам, што пакрывае паверхню базальту.

Загіпнатызаваныя гэтым сьлімачым клубком, мы нават не заўважалі, што дождж перастаў і што з чорных плямаў хмызоў і зарасьніку пачалі пабліскваць сьветлякі.

Яны ляталі над усёю палянай, а калі нарэшце мы адарвалі позіркі ад каменя, перад нашымі вачыма разгарнуўся карагод зь вірлівых агенчыкаў, якія кружылі ў цемрадзі ўсё хутчэй, у рытме невядомай мэлёдыі.

- Яны ніколі не падымуцца на гэты камень, - сказаў бацька, паказваючы на смаўжоў. - А мы не даведаемся, навошта ім туды ўзьбірацца. Калі б некаму зь іх гэта ўдалося, нешта павінна было б зьмяніцца.

- Што? - запытаўся я ціха.

- Ня ведаю. Але нешта мусіла б адбыцца.

- З чым? - запытаўся я яшчэ цішэй.

- Можа быць, зь сьветам. Гэтага я ня ведаю, - сказаў бацька, апаражняючы кошыкі. - Лепш хадзем адсюль, ня трэба ім перашкаджаць.

І калі мы з пустымі кошыкамі сыходзілі з пагорка, і пазьней, калі над горадам зьявіўся месяц, а мы, едучы начным трамваем, праміналі помнік Сабескаму й палітэхніку, я заўважыў у бацькавым поглядзе цень мэлянхоліі, той самы, які зьяўляўся ў ягоных вачох, калі ён аглядаў старыя фатаздымкі ці рысаваў на аркушах паперы сылюэты каралеўскіх баявых караблёў. І тады я зразумеў, што больш ніколі мы ня будзем зьбіраць смаўжоў і ніколі ня вернемся на паляну, да высокага валуна, бо на тым, што мы ўбачылі, моўчкі была пакладзеная пячатка таямніцы.

Аднак гэта не азначала, што наступныя дні прайшлі адно толькі пад знакам калюжынаў і дажджу. Бацька бадзяўся па хаце і зноў праглядаў газэтныя абвесткі, мама далей пісала лісты, на якія не было адказу, а я, як толькі знайшоў у нашым садзе смоўжыка, зрабіў яму спэцыяльную вальеру, агароджаную чатырма цаглінамі, і пад кустом парэчак спрабаваў разгадаць яго сьлімачыя сакрэты. Штодзённа зранку я вітаў яго сьвежым лісьцем, штодзённа гарбеў у садзе, доўга назіраючы за яго паводзінамі і рухамі, а ня ведаючы ягонай мовы, ягонай сыстэмы сыгналаў, што перадаюцца па нябачных хвалях, якія ён успрымае сваімі рожкамі, я штодзённа зьвяртаўся да яго на сваёй уласнай мове ў надзеі, што нарэшце ён зразумее хоць пару словаў. І сапраўды, праз пэўны час смоўж рэагаваў на мой голас і ўжо не хаваўся ў чарупіну, калі я клаў яго сабе на далонь, але гэта было ўсё, чаго мне ўдалося дасягнуць. Ён быў цалкам абыякавы да маіх намаганьняў, і сьвет смаўжовых пачуцьцяў застаўся нявывучаны.

Першыя дні школы няшмат зьмянілі ў нашых кантактах. Я гэтак сама прыносіў яму лісты салаты й спрабаваў завесьці зь ім размову. Але нарэшце ў адну ноч пайшла зьліва, і перад самаю раніцай пачаўся раптоўны замаразак. Я зьбег па сходах як шалёны й накіраваўся праз ахутаны шэраньню сад. Але было ўжо позна. Пад кустом парэчак белае люстра замерзлай калюжыны замкнулася над сьлімаком, як шкляное века дамавіны. Я сьцёр шэрань з празрыстай паверхні. Там, унізе, як у крыштальным шары, спачываў мой вязень. Ён быў нерухомы. Мёртвы. Па ягонай чарупіне сьлізгаў сонечны промень: ён сыходзіў у глыбіню круглага лябірынту ўсё ніжэй, віраваў усё хутчэй па лініі сьпіралі, пакуль нарэшце не зьнікаў у кропцы, якой ужо не дасягнуць вокам.

Я нікому не сказаў пра гэтую страту. Зрэшты, у дарослых былі цяпер іншыя справы. «Маршал Жукаў» паплыў па затоцы, і падчас выпрабаваньняў зламаўся каленчаты вал. Бацька вярнуўся на працу пры сваёй рысавальнай дошцы, а мама наводзіла парадкі ў шафе й шуфлядах, як заўсёды, калі бабця Марыя папярэджвала пра свой прыезд.

Сонца растапіла лёд, а моцны вецер ад мора, які нёс прадвесьце восеньскіх штормаў, высушыў усе калюжыны ў навакольлі. Я зноў кружыў каля каналізацыйнага калодзежу, які нарэшце быў бачны ў сьвятле верасьнёвага сонца. Я глядзеў на касьцёл Уваскрашэнцаў, на драўляную званіцу, на чырвоныя дахі дамоў, а потым пачаў сьціраць з каналізацыйнага люка крохкі пясок. Паступова пад ім зьяўляліся літары, якія ўтваралі надпіс: «Kanalisation von Danzig». Нарэшце я мог падняць гэты люк і паглядзець туды, у глыбіню, але мне гэта ўжо было непатрэбна.

- Сьвяты Міхаіл Арханёл, барані нас у час нягоды! - я ўжо недзе й некалі чуў гэтыя словы, але ці гэта было ў касьцёле? - Ад прыкрасьцяў духа злога, - цягнуў высокі, малады ксёндз, - будзь нам абаронаю, князю нябеснага войска.

Людзі падыходзілі да невялічкага стала ў правым нэфе. Там, у шкляной скрыні, стаялі тонкія й доўгія сьвечкі цаною ў некалькі пэнсаў. Я бачыў, як людзі далікатна бяруць іх пальцамі, кідаюць у бронзавы кубак манэты, а пасьля адно за другім падыходзяць да акруглага падсьвечніка з мноствам адтулінаў. Сьвечкі нагадвалі мне царкву на вуліцы Траўгута, што была абсталяваная ў былым нямецкім гарадзкім крэматорыі; там былі такія самыя, толькі праваслаўныя, а гэтыя цяпер палалі рымска-каталіцкім агнём.

Не, я не зьбіраўся ані думаць пра Бога, ані аддавацца малітве, бо трапіў сюды выпадкова, зьвярнуўшы зь Пірс-Стэйшн налева, замест каб павярнуць направа. І хаця я імкнуўся дабрацца да Эдэн-Куэй на другім беразе ракі, у змроку я прайшоў трыста, а можа, і пяцьсот крокаў у супрацьлеглы бок, па Ўэстланд-Роў.

Плян гораду, які я згубіў у вагоне электрычкі, ехаў сабе немавед куды, а я, гледзячы на пустыя й неасьветленыя хоры, думаў, як вярнуцца ў гатэль, а дакладней - як трапіць на Ліфі, дзе быў прыпынак патрэбнага мне аўтобуса.

Ксёндз ужо скончыў малітву, укленчыў перад алтаром і праз хвіліну зьнік у рызьніцы, але людзей у касьцёле ня меншала. Некаторыя выходзілі, але на іх месца прыбывалі новыя. Яны гэтаксама куплялі сьвечку і, запаліўшы яе, устаўлялі ў падсьвечнік, гэтаксама ўкленчвалі на лаўцы й занураліся ў малітву. Іх шчокі, іх ілбы й скроні, аблітыя жоўта-залатым сьвятлом, нагадвалі твары васковых фігур. Калі б яны ня рухаліся перада мной, я мог бы падумаць, што трапіў у кабінэт мадам Цюсо, які прыкінуўся касьцёлам. Рэчаіснасьць мела, аднак, праўдзівы характар. Сапраўднымі былі бразгат манэтаў, што падалі ў бронзавы кубак, полымя сьвечак, шэпт малітваў, а перадусім - пах кадзіла. Пах, які заўсёды, ужо шмат гадоў, хваляваў мяне, ледзь толькі я ўцягваў яго ў грудзі. Бо заўсёды, замест таго каб думаць пра сьвятога Войцеха, забітага паганцамі ў Прусіі, ці пра сьвятога Станіслава, засечанага каралём Баляславам у Кракаве, замест таго каб думаць пра нейкага сьвятога ці пра ўсіх сьвятых разам, замест таго каб прасіць іх пра заступніцтва, я зьмежваў павекі й перад вачыма зьяўлялася спачатку сьляпучая беліня пяшчаных выдмаў, далей - зялёнае вока мора, а паміж імі - мядова-залатыя, бурштынавыя на сонцы камлыгі. Цяпер я таксама выканаў гэты рытуальны прыём, але спадзяванага эфэкту не дачакаў. Ці я зрабіў нейкую памылку? А можа, яны тут ужываюць у кадзіле нешта іншае замест бурштыну? «Гэта немагчыма, - падумаў я. - Пах такі ж самы, відавочна рымска-балцка-каталіцкі». Хіба што мне здрадзіла памяць, і тады я вырашыў яе праверыць. Тэлефон? - 68-04-83. Адрас? - Пэмбрук-парк, 17. Уладальнікі? - Містэр і місіс Брукс. Аўтобус? - 10, 46А і 64А. Прашаптаўшы гэтыя словы й лічбы, я сунуў руку ў кішэню па візытоўку пансіянату і, канечне, пад яго назваю, надрукаванаю шэрымі літарамі, «St. Jude's Guest House», знайшоў такую ж самую інфармацыю. Але другой спробы я не рабіў. Ня зьмежыў другім разам павекаў, каб пад уплывам пахаў яшчэ раз убачыць бурштынавае зьзяньне. Калі я хаваў візытоўку, дык убачыў за столікам зь сьвечкамі мужчыну, які зрабіў дакладна тое ж самае: паклаў у кішэню (у той самы момант, што і я) кавалак паперы. Як быццам ён насьледаваў мне або я яму.

Я ўважліва сачыў за ім. Ён запаліў сьвечку, паставіў яе ў сьвечнік, пасьля сеў на лаўку, але не перажагнаўся і не пачаў маліцца. Затое дастаў з кішэні белую паперку, тую самую, якую схаваў хвіліну таму, нейкі час мэдытаваў над ёй, пасьля ўзяў асадку й напісаў на ёй нешта, а потым хутка паклаў паперку ў канвэрт з чорным крыжам і вярнуўся да століка.

Толькі ў гэты момант я заўважыў у цені бронзавага кубка невялічкую скрынку. Мужчына кінуў туды канвэрт, як звычайны ліст, і адышоў, а я ўбачыў яшчэ сёе-тое. Паміж слоікам і скрынкай ляжаў стосік такіх самых канвэртаў і паперак. Паколькі цікаўнасьць не давала мне спакою, я пайшоў у бакавы нэф, узяў з стала канвэрт з паперкай і вярнуўся на лаўку. «Dead List» - прачытаў я не безь зьдзіўленьня на канвэрце з чорным крыжам - «St. Andrew's Westland Row», а ніжэй, меншым шрыфтам: «Names and Offerings». Шматок паперы растлумачыў мне, у чым рэч. Пад надпісам «Сьпіс памерлых алтара» ішоў дэвіз, узяты ў двукосьсе: «Божа, помні пра нашых блізкіх і сяброў, якія адышлі ў Тваю вечнасьць з надзеяй на другое прышэсьце». Ніжэй, пад словам «Бацькі», знаходзіліся два пустыя радкі. Крэўным і блізкім сваякам было прысьвечана пяць наступных радкоў, а сябрам - дзевяць, такіх жа чыстых і цнатлівых. У нізе паперы, пад чорнай рыскай, трэ было напісаць сваё прозьвішча й адрас. А яшчэ ніжэй было запэўненьне, што ксяндзы гэтай парафіі штодня цягам цэлага месяца ахвяруюць адну імшу за ўсіх памерлых, згаданых у паперыне.

Чаму ў той момант я падумаў пра дзеда Караля? Можа, тыя, хто адышоў, у такія хвіліны самі тактоўна нагадваюць пра сябе? Можа, у іх ёсьць нейкі спосаб, пра які мы ня ведаем? Так ці іначай, я падумаў пра яго. Вось ён, невысокі, у шэрым плашчы, з кійком у руцэ, вымярае кілямэтры пляжу спакойным раўнамерным крокам; ён заглыблены ў думкі, над яго галавой прабягаюць кучаравыя аблокі, пад яго нагамі скрыгочуць чарупінкі, і ціхі шолах краба й кашаль крука тонуць у шуме хваляў - цёмна-зялёных, белагрывых.

Так я ўявіў сабе яго праз шмат гадоў, седзячы на лаўцы касьцёлу на Ўэстланд-Роў зь сьпісам памерлых у руцэ. Я адчуў на вуснах салёны смак, перамяшаны з горкім пахам водарасьцяў, і згадаў, як тады, падчас сэзону мэдузаў і восеньскіх вятроў, бачыў яго ў апоші раз. Я нават не падазраваў, што яго точыць вар'яцтва, гэтая падступная грозная хвароба, пра якую пасьля ад'езду дзеда Караля пры мне ніколі не размаўлялі. Так, цяпер я згадаў сьцішаны голас бацькі, калі вечарам, на кухні, ён размаўляў з мамаю, а я выцягваў вушы, каб пачуць асобныя сказы, авеяныя таямнічаю аўрай. Напрыклад: «Пастарская ўдава». Ці: «Наўмысна хаваецца». Ці яшчэ: «Туды цяжка трапіць». Я пытаўся: «Дзе ён?», «Ён у небясьпецы?», «Чаму ён ня вернецца ў Кракаў, дзе яго чакае бабуля Марыя?». Пасьля такіх пытаньняў бацька выходзіў з пакою бледны й нэрвовы, а мама тлумачыла: «Ты яшчэ малы, каб гэта зразумець. Некалі прыйдзе час». Той час ніяк не прыходзіў, а я цягам тыдняў і месяцаў, што міналі паўзь мяне, прыгадваў усё, што сказаў, усё, што зрабіў дзед Караль тады, у кастрычніку.

Калі мы крочылі па пляжы з Сопату да Еліткова ці назад, ён любіў спыняцца над мэдузамі, выкінутымі на бераг, пераварочваў іх далікатна канцом кійка і, гледзячы на сетку лілёвых жылак, казаў: «Усё скончылася, усё» ці: «Няма больш разбураных дамоў». Я не разумеў, пра што гаворка, але баяўся перапытваць. Гэта былі сказы, прамоўленыя, відавочна, не на мой адрас, хутчэй мэдузам або ў паветра - хвалям, ветру і чайкам. Часам дзед Караль застываў у нерухомасьці й глядзеў на затоку, на сінюю лінію гарызонту, быццам адтуль павінен быў прыйсьці нейкі знак, быццам ён хацеў бачыць, што там далей, за даляглядам. Пасьля шпацыраў, калі яны канчаліся ў Сопаце, мы пару разоў заходзілі ў майстэрню пана Ліпшыца, які жыў амаль пад самым чыгуначным мостам. Там я ў захапленьні аглядаў музычныя шкатулкі й гадзіньнікі зь зязюлямі, а дзед ішоў у падсобку і там, у паўзмроку слабой лямпы, нахіляўся разам з гадзіньнікавым майстрам над мапамі, якія пан Ліпшыц даставаў спэцыяльна для яго. Гэта былі марскія навігацыйныя мапы, найчасьцей швэдзкія й нямецкія. «Дзякую, - казаў дзед, - бяз вашае дапамогі я ня даў бы сабе рады», - і тады пан Ліпшыц адказваў, што калі б у яго было болей такіх кліентаў, якія пішуць кніжкі пра марскія маякі, калі б у яго было больш такіх вучоных гасьцей, дык ён адкрыў бы букіністычную краму, хаця, напэўна, нават тады з гэтага б нічога ня выйшла, бо на такую дзейнасьць, на такую краму трэба мець дазвол аж ад сямі важных установаў. Дзед хаваў мапу ў кішэню паліто, старанна яе склаўшы, што было няцяжка, бо пан Ліпшыц падклейваў паперу палатном. І калі мы вярталіся чыгункай дахаты, прамінаючы пэроны Высьцігаў, Алівы, Палянак і Лётнішча, дзед, углядаючыся ў акно, казаў, нібы супраць волі: «Няхай гэта будзе неспадзяванкай. Пакуль не напішу кніжкі, я цябе вельмі прашу, не кажы нікому».

Я верыў яму, верыў шчыра. Насамрэч дзед быў хімікам, запатэнтаваў нават пару вынаходак, толькі пасьля вайны нідзе ня мог знайсьці сталай працы й зарабляў прыхапкам, як лябарант у фатографа альбо як вандроўны прадавач бэнгальскіх агнёў і фаервэркаў на кірмашох; дык чаму б яму не здабыць славы й грошай новаю, добраю кніжкай пра марскія маякі? Не, я не лічыў гэта дзівацтвам. Дзіўнымі былі візыты да пана Гамэрлінга, на другім канцы гораду, там, дзе паміж каналамі, адразу побач з галяндзкім шлюзам, стаяў дом прускай кладкі, аднапавярховы, з двухсхільным дахам.

Пад нашымі туфлямі на дамбе шаргатала засохлае лісьце, пасьля нашыя крокі грукалі па драўляным мастку, нарэшце, рыпелі крутыя старыя сходы, якія вялі на паддашак, проста да дзьвярэй кватэры пана Густава Гамэрлінга. Тут усё пахла мятаю - кніжкі, якія пан Гамэрлінг выцягваў зь незьлічоных скрыняў і куфраў, тытунь, якім ён набіваў сваю люльку, гарбата, якой ён нас частаваў, і нават шалік, агорнуты вакол яго шыі, нават гэты шалік пах мятаю, бо ўсюды - пад бэлькамі крокваў і на драўляных сьценах - літаральна ўсюды віселі мяшэчкі зь лісьцем гэтага зельля. «Гэта само здароўе», - казаў гаспадар, наліваючы нам у кубкі мятнай гарбаты. «Выдатна ўплывае на страваваньне й нэрвы», - дадаваў ён пасьля, пыхкаючы зь люлькі мятным дымам. А калі мы пілі той напар, ён частаваў мяне й дзеда цукеркамі, таксама - натуральна ж - мятнымі.

Пасьля абодва яны гаварылі па-нямецку, хаця кожны зь іх па-свойму: дзед Караль неяк мякка й спакойна, пан Гамэрлінг гартанна й выразна. «Гэта - каб ня страціць навыку», - тлумачыў дзед пазьней, але я адчуваў, што яны хочуць ад мяне нешта схаваць, нешта, што іх выразна падзяляла, хоць адначасова й моцна яднала. Калі яны гаварылі, часта зьвяртаючыся да кніжак з тэхнічнымі малюнкамі, я бадзяўся па пакоі ці падыходзіў да акна, адкуль быў відаць канал Матлавы й даўно нядзейны шлюз. «Warum?» - пытаўся мой дзед. «Darum», - адказваў яму пан Гамэрлінг. «Möglich», - казаў дзед. «Unmöglich!» - як рэха азываўся голас пана Гамэрлінга. І так цягам усёй размовы, якой - за выняткам пары выразаў - я не разумеў. Яны спрачаліся пра нешта, што іх вельмі цікавіла і на што кніжкі пана Гамэрлінга, так ліхаманкава гартаныя, не давалі адказу. Крадком я бачыў там калёнкі лічбаў, схемы прывадаў і злучэньняў. «Muss es sein?» - запытаўся аднойчы дзед. «Es muss sein! - адказаў пан Гамэрлінг. - Es muss sein, mein liebe doktor Karol! Es muss sein!» Гэта была іх апошняя размова, а калі мы разьвітваліся ўнізе, ужо гаворачы па-польску, пан Гамэрлінг сказаў: «Толькі сачыце за ціскам!» - «Буду сачыць, - адказаў дзед, - буду піць мяту зранку, удзень і ўвечары».

- Штосьці здарылася? Вы нядобра сябе адчуваеце? - гэты голас не належаў ані дзеду Каралю, ані пану Гамэрлінгу. Сьвечкі ў круглым сьвечніку ўжо дагаралі, воск капаў на паркетную падлогу, а перада мной стаяў ксёндз, той, што правіў імшу. Мы былі ў касьцёле адны, электрычнае сьвятло паціху гасла.

- Не, дзякуй, - ціха адказаў я, - усё добра.

- О, ты, напэўна, іншаземец, - яўна ўзрадаваўся ён. - Можа, ты хочаш выспаведацца?

Пытаньне было такім раптоўным і неспадзяваным, а ягоны твар - поўным добрай волі, што зусім забыўшыся, я хутка адказаў па-польску:

- Не, дзякуй вялікі ксёндзу.

- О! - ён падняў рукі ўгору. - Ты - расеец?

Ён не заўважыў ліста з канвэртам: я пасьпеў схаваць іх у кішэню. Потым я ўстаў з лаўкі й рушыў да выхаду, адказваючы яму, што не, я - не расеец. Яго гэта крыху расчаравала. Ён ішоў за мной аж да дзьвярэй і пытаў, ці можа ён мне чымсьці дапамагчы, адкуль я, а таксама турыст я ці эмігрант.

- Дзякую, - паўтарыў я ўжо каля дзьвярэй. - Усё добра. Я знаёміўся з горадам і згубіў недзе плян. Можа, вы мне падкажаце, як дайсьці да Эдэн-Куэй?

Калі ён гаварыў, я прыглядаўся да ягонага твару. Ён быў інтэлігентны, некрануты яшчэ грахом адчаю ці роспачы. Ён мог бы працаваць з наркаманамі, навяртаць да Госпада п'янчужкаў, абвяшчаць Добрую Вестку прастытуткам і зладзеям, ён мог бы размаўляць са мной усю ноч да самага ранку, такі ён быў моцны, энэргічны, малады.

- Так, дзякую, - адказаў я, калі ён падаваў мне руку, - цяпер я патраплю куды трэба.

- І ўсё ж такі адкуль ты? - не хацеў прызнаваць ён сваёй паразы. - Я думаў, тое, што ты сказаў, гэтыя словы, думаў, што гэта па-расейску.

Калі прагучала назва, ён, азадачаны, выразна зьбянтэжыўся й запытаў:

- А дзе гэта? Недзе на Ўсходзе?

- У пэўным сэнсе так, - праз хвіліну ваганьня адказаў я. - Але гэта цалкам нерэальны горад… А зараз я мушу ісьці. Прашу прабачэньня. Бывайце.

- Бывай. Бог з табою, Бог з табою, - пачуў я над сабой ягоны голас, ужо аддалены на вышыню некалькіх каменных прыступак. Кутком вока я ўбачыў, што ён рашуча блаславіў мяне знакам крыжа. Зрэшты, хто ведае, можа, ён бласлаўляў не мяне, а мой нерэальны горад?

Я вырашыў ісьці да Пірс-Стэйшн, а там узяць таксоўку. Не ад таго, што зноў баяўся заблудзіць (я быў ужо на патрэбнай дарозе), але адчуваўся холад, у паветры вісела непрыемная імжа, якая не заахвочвала да далейшага блуканьня. Пры гэтым мяне турбавала думка, а хутчэй пытаньне, ці не павінен я вярнуцца ў касьцёл, каб замовіць імшу за душу дзеда Караля. Ці не павінен памаліцца за яго? Ягоная душа, дзе б яна ні была, калі была ўвогуле - у Шэоле, на Елісэйскіх палях, над водамі Стыксу ці ў гарыстай Вальгале, - напэўна пакутавала гэтак сама, як тады, калі была ў ягоным целе. Я адчуваў сябе бездапаможным і цалкам разгубленым у тых здагадках і домыслах, бо якім словам, якім заклёнам, якой малітвай ці песьняй мог бы супакоіць ягоную душу? Якой малітвай я мог бы выпрасіць для яе ў Бога спакой і вечнае збаўленьне? А што, калі меў рацыю Марцін Лютэр, калі меў рацыю гэты палкі доктар зь Вітэнбэргу, кажучы, што ўчынкі ні на што не ўплываюць і што малітвы непатрэбныя мёртвым, паколькі існуе толькі наканаваньне?

Гэта былі думкі, што не пасавалі для шпацыру па чужым горадзе, пагатоў пасьля зьмярканьня. Я вырашыў перайсьці на другі бок вуліцы, ужо побач зь Пірс-Стэйшн, і там шукаць таксоўку, як раптам, яшчэ на гэтым баку Ўэстланд-Роў, мяне зачапіў жабрак:

- Гэй, ты, - крыкнуў ён. - Што ты думаеш пра сьвятога Колума?

- Нічога, - азваўся я. - Нічога ня думаю.

Кляшар ня надта заклапаціўся маім адказам. Ён зайграў на скрыпцы два такты мэлёдыі, пасьля чаго ахрыплым голасам засьпяваў:

O, won't we have a merry time

Drinking whisky, beer and wine

On Samhain

Samhain day?

Паміж ягонымі нагамі стаяла бляшанка, падобная да касьцельнай, толькі з шырэйшай адтулінай для манэтаў. Граючы, ён рытмічна трос яе нагой, і гэты пэркусійны інструмэнт быццам заахвочваў узмацніць голас. Я дастаў шасьцікутную манэту з гербам гораду з аднаго боку й стылізаванаю лірай з другога. Манетка самавіта забрынькала, спачатку весела, пасьля смутна, а сьпявак паўтарыў апошнія радкі:

On Samhain

Samhain day? -

і сказаў:

- Бо, браце, у сраку сьвятога Колума. І ўсіх іншых сьвятых таксама. Толькі Патрыка не. Але Патрык - гэта іншае, Патрык - гэта ты і я, гэта мы ўсе, браты й сёстры нашай прагнілай зялёнай матулькі.

Я адышоў, не шкадуючы манэты з гербам гэтага вострава й гербам гэтага гораду, а ён пачаў нейкую іншую песеньку, якое я ўжо не пачуў. Зрэшты, мая галава была занятая іншым. Да мяне зноў вярнулася ўпадніцкая думка, што я павінен пайсьці ў касьцёл і напісаць імя дзеда ў сьпісе памерлых ды замовіць імшу; гэтая думка зноў дагнала мяне й не давала спакою, як бы я ні намагаўся адсунуць яе далей.

Кароткія лісты, якія бабця Марыя прысылала бацьку, напэўна, былі надзвычай драматычныя, і аднойчы ўвесну ён узяў два дні адгулу ды паехаў цягніком кудысьці за Ольштын, ува Ўсходнюю Прусію. Вярнуўся ён з сур'ёзным тварам, надломлены, быццам цягнуў на сваіх плячох нечалавечы цяжар лёсу. «Я не магу гэтага зразумець! Я не магу гэтага ўсьвядоміць!» - паўтараў ён шматкроць. А калі ён зачыняўся з мамаю на кухні, я чуў, як ён кажа ёй, што рэч ні ў якай не ў кабеце, пагатоў - ня ў пастарскай удаве, як меркавала бабця Марыя, рэч у нечым іншым, у нейкім вар'яцтве, у якім дзед замкнуўся, як у вежы, якую абараняюць духі, і сядзеў там, маўклівы й абыякавы да галашэньня родных. «Але ў гэтым ёсьць нейкая пасьлядоўнасьць, - казаў бацька, - ты ведаеш, што ён цяпер бясконца чытае?» Тут прагучала нейкая лацінская назва, якой я не зразумеў. Так, калі б я ў пару апавёў бацьку пра нашыя візыты да пана Ліпшыца, а тым больш - да пана Гамэрлінга, ці магло б гэта ўратаваць дзеда? Я думаў пра гэта, гледзячы, як звычайна, налева і пераходзячы Ўэстланд-Роў наўскос. Я разважаў, што, мабыць, усё-ткі не, і толькі тады пачуў віскат шын, жудасны рык кляксону й адчуў дзіўны мяккі ўдар з правага боку. На шчасьце, фургончык (а гэта быў зялёны старэнькі форд) ужо здолеў спыніцца, і, падымаючыся з праезнай часткі, я адчуваў толькі вельмі моцны боль у калене. З машыны выскачыла дзяўчына ў тоўстым швэдры. Ёй было гадоў дваццаць пяць ці, можа, дваццаць восем.

- Хлопча! - крычала яна, - Хлопча, ты што, п'яны? - Яна была больш знэрваваная, чым я, не магла спыніць трымценьня рук. Яна штохвіліны трэсла галавою, адкідваючы назад каштанавыя валасы, што спадалі ёй на лоб хвалістаю грыўкай. - Вы ўсе аднолькавыя, - сказала яна ўжо нашмат спакайнейшым тонам, - пару кілішкаў у пабе, а пасьля проста пад колы. Ну што, паехалі ў больніцу? - У апошнім сказе выразна хавалася надзея, што гэтага ня трэба будзе рабіць.

Я атрасаў штаны й паліто, гледзячы ў цёмна-зялёныя вочы, якія чакалі адказу.

- Ну? Чаму нічога ня кажаш? Язык адкусіў?

- Ну канечне, - адказаў я, - адбіла мне азадак, а цяпер яшчэ на мяне ж і крычыш.

- Вой, як ён сьмешна кажа, - крыкнула яна. - Адбіла яму азадак і на яго ж крычу, - забаўна перадражніла яна мой акцэнт.

Мы - я і яна - адначасова расьсьмяяліся. Некалькі разявакаў расчаравана адышлі: выпадак аказаўся нецікавым. Я сказаў, што ўсё добра і ў больніцу ехаць ня трэба.

- Ты турыст? - запытала яна.

Я ёй не пярэчыў і сказаў яшчэ, што заўтра выяжджаю адсюль аўтобусам у Голуэй.

Яна падала мне руку. Яе пальцы былі доўгія й ледзяныя.

- Калі пераходзіш вуліцу, глядзі спачатку направа, - сказала яна, сядаючы ў машыну. Гэта такі дзіўны край, дзе машыны езьдзяць па левым баку.

- Так, гэта дзіўны край, - адказаў я.

Але яна гэтага ўжо ня чула. Фургончык з надпісам «Live Cockles and Mussels», скрыгочучы каробкай перадач, паехаў далей, а я рушыў у бок Пірс-Стэйшн, да якой усё ніяк ня мог дайсьці.

- Чаму ты мяне перасьледуеш? - сказаў я ціха. - Ці мала малітваў вышапталі мае вусны ў касьцёле Ўваскрашэнцаў? Ці ты ня памятаеш, як кожнага ранку я на досьвітку зрываўся й бязь сьнеданьня, адно выпіўшы шклянку чыстай вады, бег на першую імшу й горача, палка, жарсна маліўся аб тваім выздараўленьні, аб тваім вяртаньні, аб тваім шчасьці, а пасьля прымаў з далоні пробашча Ягонае цела, зьядаў яго, праглынаў з думкай толькі пра цябе, толькі дзеля цябе аднаго ў цэлым сьвеце? А пасьля йшоў дадому па ранец і бег у школу, і не пераставаў думаць пра цябе, таксама як і цяпер, ні на хвіліну, нават тады, калі грукаталі сялянскія вазы, едучы на аліўскі кірмаш; пырханьне коней й стук капытоў не заміналі маёй нястомнай малітве, якую я ўзносіў дзеля цябе й за цябе. Цяпер я ўжо не магу табе дапамагчы, ніякім чынам, прабач, нават калі гэта ня выпадак прывёў мяне ў гэты касьцёл, нават калі гэта зрабіў ты, я прашу цябе: ня йдзі больш за мною, гэта ня твой горад, не, - твой застаўся адно ў снох, даўно здраджаны й прададзены, можа, засталіся дрэвы, муры, могілкі, можа, тая самая лаўка ў парку, на якой ты сядзеў, той самы жнівеньскі вулічны пыл, але што я магу табе сказаць, што зрабіць для цябе? Голасна агучваць тыя назвы, якія для мяне ня значылі нічога, акрамя пустых гукаў? Купалы Бэрнардынаў пад першым сьнегам, бразганьне вупражы на Лычакове, лагодны подых Карпат за плячыма, украінскія сьпевы?.. Забудзь пра гэта, забудзь! Гэтыя вірлівыя абломкі ня скласьці ў ранейшы кшталт, і ўсякія абяцаньні дарэмныя… Ты разумееш мяне? Ты чуеш мяне? Я ня буду больш дарма клікаць цябе.

Ня ведаю, куды б завяла мяне гэтая плынь сноў і крокаў, якая ўсё хутчэй, усё магутней ірвалася наперад, ня ведаю куды, калі б не нага, якая пачала балець усё мацней. «Дзе тут гэты Пірс-Стэйшн?» - падумаў я. Стоячы на незвычайна добра асьветленым Лінкальн-Плэйс, бяз пляну гораду, я ня ведаў, што рабіць далей, у які бок ісьці. У мяне не было клубка нітак, каб вярнуцца ў ранейшае месца. Я зноў заблудзіў, гэта было відавочна. Ці я прамінуў вакзал, ня ўбачыўшы яго, ці - што хутчэй - пасьля здарэньня з фургончыкам зблытаў кірунак.

На дапамогу мне прыйшоў выпадак. Я зрабіў яшчэ пару крокаў і праз хвіліну ўбачыў шматабяцальную шыльду пабу. Я бяз роздуму ўвайшоў туды і, не марудзячы, замовіў малы віскі, пасьля сеў за цяжкую дубовую стальніцу, якая трымалася на латуннай трубцы.

Заданьне, якое я даў сабе, не было такім цяжкім, як мне падалося спачатку. Я накрэсьліў на сурвэтцы чатырохкутнік Пірс-Стэйшн, пасьля Ўэстланд-Роў, пасьля месца, дзе я спаткаў жабрака-пеюна, і, нарэшце, пункт, дзе зялёны форд затармазіў зь віскатам шын. Не было сумневу: я мусіў прамінуць вакзал, далей зьвярнуць на Пірс-Стрыт, якая вядзе ад яго, і далей ужо, як па трэцім баку трохкутніка, дабрацца сюды, да «Кені'с Паб», як называлася гэтае месца.

Супакоены, я замовіў чарговы кілішак і, чытаючы - літара за літарай - надпіс «Guinness is good for you», натрапіў позіркам на партрэт гаспадара. Гэта была выява a la belle epoque; яна сьведчыла пра гэта кожнай сваёй рысай: камізэлька, цьвёрды каўнер, вусы й гальштук, і ўсё гэта зьнятае ў сэпіі ды ў авальнай форме дагератыпу. Мужчына меў выразнае падбародзьдзе, выцягнуты твар і ўзьнесеныя дугі броваў, што сьведчыла пра лёгкае зьдзіўленьне, якое ў яго выклікаў гэты сьвет недзе каля 1905 году. Партрэт у цёмна-карычневых тонах вісеў на арэхавай панэлі, над шыхтамі пляшак і электрычнаю касай. Я адразу прыдумаў сабе заданьне: падлічыць, колькі пляшак стаяла на гэтай палічцы з часоў Порт-Артуру, з улікам таго, што кожны тыдзень у тутэйшыя горлы ўліваюцца дваццаць пляшак. На маё шчасьце, каса паказвала толькі 3.26, і я ўжо зьбіраўся плаціць ды йсьці далей. Але не заплаціў, бо, калі я кіўнуў бармэну, ад дзьвярэй «Кені'с Паб» да маіх вушэй даляцеў знаёмы голас:

- Хлопча! І тут я цябе спаткала!

А пасьля другі голас, ужо неяк меней знаёмы, адказаў першаму:

- Гэта той паляк, што атрымаў пад зад?

Яны без цырымоніяў селі побач са мною.

Ён, вечны студэнт, сяды-тады падпрацоўвае ў левай прэсе, а ў астатні час - пісьменьнік: у рэдакцыях ляжаць два рукапісы, але цяжка прабіцца празь мясцовую мафію. Яна, frutti di mare, дастаўка мідыяў ды малюскаў проста з порту на пададзены адрас: гатэлі, бары, рэстараны; фірма ёсьць у падатковым рэестры.

Плынь сакавітых сказаў цякла зьлева направа ды справа налева, а я сядзеў між імі, задаволены, што яшчэ ня мушу ехаць у гатэль.

- А ці ў вас каталіцкая імпэрыя таксама ў заняпадзе? - спытаў ён, дапіваючы віскі й адразу замаўляючы чарговую порцыю. - Папская тыяра над народамі, пладзецеся, пладзецеся, нібы трусы! А propos, праблема прэзэрватываў у вас, на Ўсходзе, ужо вырашана палітычна?

- Гэта хутчэй праблема гігіенічная, - спрабаваў я нешта адказаць, - асабліва для маракоў.

Але ён, штохвіліны апэлюючы да яе («ці ня так, скажы, Молі?»), пырхаў словамі, як гейзэр параю.

- Скажам, праблема бацькаў, што гвалцяць уласных дочак. Толькі прэса, нашая прэса, узварушаная прызнаньнямі маленькай Кетлін (помніш, Молі, што я табе тады сказаў?), толькі прэса тады біла ў званы! Вясковая цемната, чалавеча, тут бляваць хочацца, найлепшыя выяжджаюць за акіян - ты абавязкова напішы там у сябе, што такое капіталізм у бедным, дзікім каталіцкім краі!

Ён не хацеў чуць, што я не пішу пра капіталізм. А калі Молі нагадала мне, што я сказаў пару хвілін таму (куды зьбіраюся), дык ён не схаваў свайго раздражненьня:

- Гэта толькі купа друзу, уся гэтая Тор Бэйлілі! Друзу з словаў паэта, які заўсёды быў руінай. Бо кім жа, уласна, быў спадар Ейтс? Вось жа, ён наўрад ці быў пісьменьнікам XX стагодзьдзя! «Before that ruin came…», - патэтычна прадэклямаваў ён, - гэта для старых цётак, для бяззубых англікаў - што тая аўсянка, хіба пад мясцовым рамантычным соўсам.

- Аўсянка пад соўсам? - перапытаў я, ня будучы пэўным, што добра яго зразумеў. - Але гэта, відаць, ня вельмі натуральнае параўнаньне.

- Супакойся, Г'ю, - адказалі зялёныя вочы, - ён жа не такі дурны, каб ставіцца да гэтага ўсур'ёз.

Пэўны час яны спрачаліся між сабою. Ён гаварыў усё хутчэй, а яна штохвіліны скарыстоўвала нейкія гэльскія словы, якіх я не разумеў. Яны не выглядалі параю закаханых; калі што і яднала вечнага студэнта зь дзяўчынай, якая прадае малюскаў, то напэўна ня доўгія шпацыры па пляжы Сэндыкоў, ня чулыя шэпты на лаўцы ў Фэнікс-Парк альбо хвіліны экстазу ў зьнятым на гадзіну нумары гатэлю.

- Я мушу пасцаць, - сказаў раптам Г'ю. - Трымайце вахту, маракі, а я патрымаю нешта іншае!

Паважным, упэўненым крокам ён рушыў да туалету, цягнучы сабе пад нос «God save the king», і ягоны сьпеў перамешваўся зь іншай мэлёдыяй, бо за суседнім столікам сядзела грамада, якая музыкавала на гітары й скрыпцы.

- Чаму ты едзеш туды? - запыталася Молі. - Ты цікавішся паэзіяй?

Побач з хлопцамі, што гралі на інструмэнтах, прыселі дзьве пацанкі - стрыжаныя пад вожыка, абедзьве ў вайсковых ботах, клятчастых кашулях ды скураных куртках. На адной з куртак, як і на баваўнянай кашульцы, вакол намаляванай запаленай сьвечкі, аточанай калючым дротам, быў надпіс «Amnesty International».

- Мяне цікавіць рака, - адказаў я.

- Якая рака?

- Яна называецца Клун. Яна зьнікае наўпоблізь Тор Бэйлілі.

- Зьнікае?

- Так, пад зямлю. А пасьля плыве далей, сярод цемрадзі й падземных скал, ажно да Атлянтыкі.

- Нябачная рака… Я ніколі гэтага ня чула. Але я мала чытала кніжак.

- Я прачытаў пра гэта шмат год таму, у газэце «Цуды прыроды» ці нешта накшталт таго. Ведаеш: мэтэарыты, магнітныя скалы, ну й гэтая рака побач з нарманскаю вежай.

- І пра што стракочуць сарокі? - Г'ю ўсеўся на сваё месца. - Ведаеце, што прыйшло мне да галавы над залатым струмянём? Гоўгі сёньня ладзіць імпрэзу. Паедзем у ягоную стайню, паглядзім, што нам там сьвеціць. Бо тут, - і ён паказаў на пацанак, - тут хутка вада выйдзе зь берагоў і абудзімся мы на высьпе Лесбас, такое яе старажытнае імя. Да таго ж, о шляхетны чужынча, ня ведаю, як табе, а мне гэтая музыка Aiobhell, гэты гук барановых кішак надзвычай кепска ўплывае на стрававальны працэс. Вы разумееце, пра што я. О, Гоўгі любіць такія рэчы! - Г'ю стукнуў мне па плячы. - Нечаканы госьць з Усходу! Золата, ладан і сьмірна! А можа, ты пазашлюбны сын каралеўскага роду? Гэта было б зусім незвычайна!

- Наш апошні кароль памёр у расейскай вязьніцы, - адказаў я. - Без нашчадкаў. А калі й здолеў нарадзіць дзяцей, дык адно з імпэратрыцаю Кацярынай, нашмат гадоў раней. У Маскве пра гэта нічога невядома.

- Га, га, га! - закрычаў у захапленьні Г'ю. - Грэбаная імпэратрыца! Грэбаны Крэмль! Грэбаная Эўропа! У гэтым сьвеце ўжо няма каралеўстваў!

- Не зьвяртай на яго ўвагі, - сказала Молі. - Гэта толькі стыль такі, забава.

- Стыль - гэта чалавек, некалі стварэньне чатырохногае й значна больш валасатае. - Г'ю дапіў і адставіў шклянку. - А таму, о атожылку апошняга караля й распусьніцы-імпэратрыцы, цябе запрашаюць на бяседу Бальтазараву!

Молі аплаціла рахунак. Г'ю, аплёўшы нас рукамі, правёў да выхаду. Безумоўна, яны былі дзіўнаю парай. Але я быў ім удзячны. Цень белага ліста паперы ня йшоў за мною, прынамсі цяпер.

На зялёным фургончыку, у якім грукаталі пустыя скрынкі, мы праехалі па Ўэстланд-Роў, Пірс-Стрыт і каля будынку Грын-Коледж зьвярнулі на Крафтан-Стрыт, на якой у пяціпавярховым доме жыла Молі. Яна хацела пераапрануцца й на нейкі час пакінула нас адных. Г'ю дастаў з кішэні біклажку, салідна сербануў зь яе й перадаў мне, кажучы:

- Бедная дзеўка. Ведаеш, яе цётка Хелена, багатая, як шэйх, не адпісала ёй амаль нічога. Халерная старая панна, сьвятоша, ведзьма. Мы былі там разам, у дзень пахаваньня. Яе лёкай, лысая доўбня, трахаў на стале пакаёўку, улюбёную служэбку гэтай старой каргі, тую, што загрэбла някепскія грошы. А маёнтак? Маёнтак - у лапішчах езуітаў! О Ісусе, я табе кажу, чалавеча, той прыгожы дом з садам, банкаўскія рахункі, нават сталовае срэбра, гэта ўсё, усё! - афрыканскім місіянэрам! І цяпер чорныя душачкі атрымліваюць збавеньне за грошы гэтай старой, сквапнай каталіцкай распусьніцы. А Молі? Молі не хапіла грошай нават на тое, каб заплаціць гатоўкаю за гэтую жалезку. Яна мусіла браць крэдыт у Элайд-Банк. І што б ты зрабіў з такою цёткай?

- Ня ведаю, - адказаў я. - Ня ведаю. А можа, яна не любіла Молі?

- Любоў! - радасна прасьпяваў Г'ю. - Любоў! Звонкая медзь альбо гулкі кімвал? Ты гэта маеш наўвеце? Не, гэта д'ябальскія справункі, о чужынча, з таго часу як у садзе зьявіўся вужака. Ну, sursum corda! - дадаў ён, нахіляючы пляшку. - Грэкі падыходзілі да гэтага рацыянальна. Напрыклад, суд Парыса: архетып нашай цнатлівасьці.

Ён глынуў. Пасьля схаваў біклажку й змоўк.

Праз хвіліну вярнулася Молі. У чорнай сукенцы, чорных панчохах, гэткага ж колеру паўбоціках і з карычневаю торбачкай у руках. Мы яшчэ раз прамінулі Грын-Коледж, а пасьля, едучы ўздоўж ракі, перасеклі канал і праз раёны Айрыштаўн і Сэндымаўнт, па Мэрнан-Роўд рушылі на захад. Г'ю хроп з адкінутай назад галавою, Молі, якая кіравала, была засяроджанай і маўклівай, я ўглядаўся ў горад, які цяпер, у сьвятле ліхтароў, у сьвятле нешматлікіх рэклямаў і асьветленых вокнаў дамоў, выглядаў зусім іначай, чым удзень.

У кішэні паліто я адчуваў пальцамі белы ліст паперы й круціў яго, быццам ён быў білетам. Зь левага боку, у змрочна-сіняй цемрадзі затокі, міргалі далёкія агні, мабыць караблёў, з правага боку шчыльная забудова саступіла месца паркам і вілам, а я, у імклівай машыне з надпісам «Live Cockles and Mussels», седзячы трэцім паміж двума, згадваў сабе той вечар, калі мы з бацькам выйшлі зь цягніка на старой драўлянай станцыі і ў сьвятле жоўтых ліхтароў шукалі таксоўку і не маглі яе знайсьці, а калі нарэшце знайшлі, кіроўца ні за якія грошы, ні за якія скарбы сьвету не хацеў ехаць уначы ў мясцовасьць, што называлася Выдрвіты. «Ты павінен пацярпець, - казаў бацька, - зараз нешта прыдумаем». Аднак мы нічога не маглі прыдумаць; час ішоў, а мы, бездапаможныя, бадзяліся пустымі вулкамі ў ваколіцах вакзалу й, напэўна, уладкаваліся б нарэшце ў нейкім гатэлі, калі б ня фурманка, у якую былі запрэжаныя два цяжкія пэршэроны. «Гэй, гаспадару, а можа, вы едзеце ў той бок?» - гэта было роспачнае й зусім пазбаўленае надзеі пытаньне, але мужык стрымаў коні працяглым «тпррру!» і запытаўся, пра які бок кажа бацька. «На Выдрвіты», - адказаў той. І тады фурман паказаў пугаю, каб мы сядалі, бо, хаця ён ехаў да Савінага Рогу, Выдрвіты былі адтуль недалёка, з другога боку ракі й возера.

Я хутка заснуў, прыкрыты бацькавым пінжаком, а пакуль не прыйшоў сон, углядаўся ў сьвятло газьніцы. Падвешаная на жэрдцы й калыханая раўнамерным рытмам, быццам зіхоткі ківач, яна акрэсьлівала кола, што аддзяляла нас ад цемры, у якую мы ўсё глыбей занураліся. Пасьля, калі мяне абудзілі, я ўбачыў на небе зоркі, сотні зорак. А калі бацька сьпіхнуў у ваду пазычаны човен, кажучы: «Ня бойся, не патонем», - я ўсё глядзеў на іх у захапленьні. Я глядзеў, як яны, маўклівыя й зыркія, адбіваюцца ў абсалютна чорным люстры возера сярод аеру й трысьнягу, і я абсалютна забыўся, куды мы едзем і навошта, забыўся пра бацьку й пра таго, хто чакаў нас там, схаваны ў доме пастарскай удавы, недзе на краі сьвету, якім быў тады гэты закуточак Княскай Усходняй Прусіі.

Але цяпер, калі машына ехала так блізка ад мора й скалаў, а ў цемрадзі затокі паблісквалі агні маяка, цяпер я бачыў ня толькі човен і зоры, але й тое, што чакала нас на другім баку возера. Я бачыў дзеда Караля, які ляжаў дагары тварам, ужо мёртвы, у белай кашулі з падкасанымі рукавамі, у чорных штанах і без шкарпэтак, якіх пастарава ўдава не змагла знайсьці. Я бачыў твар бацькі, калі ён нахіліўся над дзедам і апусьціў тыя рукавы; бачыў, як белае палатно закрывае вытатуяваную лічбу на перадплеччы дзеда (тры знакі, нумар, які ставіўся першым, хто трапіў у Аўшвіц), і таксама бачыў шнар на падбародзьдзі, які пакінуў яму польскі камуніст, сьледчы, будаўнік цудоўнага новага сьвету. Не было сьлёз, плачу, галашэньня. Удава апавядала, як гэта адбылося, што ён лёг у ложак, наракаючы на боль у сэрцы. Яе сказы, кароткія, сухія й інфарматыўныя, апавядалі таксама пра зробленую працу: пасьведчаньне аб сьмерці ляжала на камодзе, дазвол на перавоз парэштак быў узяты, а адзін чалавек, ейны знаёмец зь мястэчка, у якога была машына, згадзіўся за памяркоўную плату перавезьці цела. «Будзе патрэбная труна, - сказаў бацька, - заўтра паеду ў горад». Але яна ўжо й гэта зрабіла. «Труна будзе, - адказала яна, - заўтра, на досьвітку, яе прывязуць з Савінага Рогу». - «Чаму вы так нам дапамагаеце? - спытаў бацька. - Можа…» - «Не, - перарвала бацьку пастарава ўдава, - але зьвяртаю вашу ўвагу на тое, што ў нас мала часу». Менавіта так і сказала: «зьвяртаю вашу ўвагу», - і, паведаміўшы, што ў пакоі, дзе жыў ён, нам прыгатаваная пасьцель, выйшла.

Мы пад'яжджалі. Г'ю адкрыў вочы і зноў пачаў досыць бессэнсоўна й невыразна мармытаць пад нос свой маналёг пра архетып цнатлівасьці.

- Гэта тут, - сказала Молі. - Выходзім.

Мы йшлі па каменных прыступках, якія дугой уздымаліся ўгору. Аднекуль зьнізу даносіўся рокат хваляў, а з вуснаў Г'ю, які ў золкім вільготным паветры ўмомант працьверазеў, ізноў палілася славесная плынь, гэтым разам пра букмэкераў на скачках. Я слухаў яго няўважліва; падыходзячы да акруглага будынку, які, пэўна, быў некалі часткай нейкай фартыфікацыі, я глядзеў на каменныя блёкі, на шэрыя, абчасаныя валуны, уяўляючы сабе, якою арыгінальнаю мусіць быць гэтая імпрэза. Тым болей што знутры не даходзіла ніякага гуку, і нават калі мы сталі перад драўлянымі дзьвярыма з жалезнымі завесамі, нават тады здавалася, што вежа пустая, нежылая й што мы зблыталі адрас. Аднак усярэдзіне аж раілася ад гасьцей. Вузкая вітая лесьвіца, што вяла на верхні ярус, і круглы пакой былі запоўненыя рухавым і гаваркім натоўпам.

Мае знаёмыя з «Кені'с Паб» на нейкі час забыліся пра мяне.

- Гэй, Джоржу!

- Гэй, Шэймасе!

- Як справы, Артуру! - крыкліва віталіся яны з прыяцелямі.

Я тут нікога ня ведаў і пачуваўся трохі зьбянтэжана. На шчасьце, ніхто не зьвяртаў на мяне ўвагі - і я мог агледзець памяшканьне. Досыць аскетычнае, яно нагадвала нешта сярэдняе між майстэрняю мастака й тэатральнаю крамай, зь якой вынесеная большая частка рэквізыту й пакінутая непатрэбная старызна. Напрыклад, стол, на якім стаялі біклажкі, бутэлькі, шклянкі, кілішкі, нагадваў пашарпаную мэблю другой паловы мінулага стагодзьдзя. А таксама фатэль і шэзьлёнг віктарыянскай эпохі. Але тут было шмат і звычайных скрынак, простых лавак, клееных з дошак, і нават старая бочка, якая служыла дадатковым столікам. Тоўстыя цьвікі, убітыя ў каменную сьцяну, падтрымлівалі карціны ці выконвалі ролю вешалак для адзеньня, часткова таксама тэатральнага: сярод палітонаў гасьцей я заўважыў некалькі кацялкоў, цыліндар, а таксама дарожны пыльнік, якога не пасаромеўся б ніводны прыдворны дарадца часоў позьняга Франца-Ёзафа. Я не заўважыў, ці была нейкая ежа; на стале стаялі адно рознага кшталту бутэлькі, госьці падыходзілі туды й самі налівалі сабе выбраныя напоі ў шклянкі. Я зрабіў тое ж самае й па вітай лесьвіцы падняўся на другі паверх.

Тут таксама быў адзін пакой, калі гэтае памяшканьне можна было так акрэсьліць, але тут панаваў іншы клімат. Некалькі дам, апранутых у элінскія строі, з шклянкамі ў руках, жвава гутарылі, здаецца, пра нейкага Скота, які мусіў неўзабаве прыехаць альбо ўжо прыехаў і быў да непрыстойнасьці салідным і багатым. Яны выглядалі так, быццам хвіліну таму сышлі з сцэны ці трапілі сюды з касьцюмаванага балю. Іх павязкі, іх шляхетныя пэплюмы, іх фрызуры, іх каралі й бранзалеткі - усё гэта імітавала строі жанчынаў з Дэльфаў: зграбных, бестурботных ды вясёлых.

Я пайшоў яшчэ вышэй, на трэці паверх. Тут інтэр'ер быў значна горш асьветлены, а таварыства дыскутавала пра нейкую кніжку з галіны сэксу й псыхіятрыі. Нехта з дыскутантаў хвіліну таму, мабыць, паліў траўку, я выразна чуў яе характэрны пах. Можа, той хударлявы чалавек у драцяных акулярах з прымятым капялюшам у руцэ, нэрвовы, з хуткай жэстыкуляцыяй? Можа, паджылы спадар з выглядам даваеннага прафэсара? А можа, жанчына-вамп паміж імі, тая, у бліскучай сукенцы з парчовай апярэзкай і вычварным пяром у валасах, пра якую я адразу, немаведама чаму, падумаў, што яна прыехала з Парыжу?

Ад гары да нізу вежа была напоўненая дзіўным таварыствам. Гэта нагадвала нейкую сэкту ці тайнае брацтва. Пэўны час я нават шкадаваў, што я не адзін зь іх, але толькі пэўны час, бо калі ўявіў, як бы я выглядаў у свабоднай тозе ці - прыкладам - у кацялку, мне адразу ж захацелася ісьці далей, на апошні паверх.

Я піхнуў драўляныя дзьверы, трохі меншыя за тыя ўнізе, і апынуўся на акруглай тэрасе, аточанай парэнчамі. Від быў захапляльны. Я анямеў, гледзячы на цёмна-сінюю мантыю затокі, якая раскінулася ад скалістага падножжа будынку далёка туды, аж за няўлоўную лінію далягляду. Штохвіліны ў гэтай цемрадзі сям-там загараўся на сэкунду-другую агонь, пасьля чаго гас і загараўся зноў, як мігатлівая зорка. Маякі гаварылі міжсобку на сваёй уласнай мове. Я ня мог ані распазнаць, ані назваць іх, спробы згадаць па памяці мапу не дапамаглі. Сьвятло з Пулбэг я мог аднолькава прыняць як за маяк Бэйлі, што знаходзіўся на скалістым мысе, так і за маяк тэрміналу Дун-Логайрэ, да якога я прыплыў два дні таму з Гоўлігэд. Магчыма, мне было лягчэй, калі б я вызначыў уласнае месцазнаходжаньне, але гэта было немагчыма. Я ведаў толькі, што знаходжуся на ўскрайку гораду, за некалькі міляў ад вусьця Ліфі, паміж агнямі марскіх маякоў.

Там, у доме пастаравай удавы, на першым паверсе, я шукаў дзедаву працу аб маякох, але нідзе не было нават нататкаў. Рэчы дзеда, вельмі старанна складзеныя ўдавой, абмяжоўваліся вопраткай, брытвай, дакумэнтамі й адной толькі кніжкай - старой, пацёртай, апраўленай у скуру. Бацька ўзяў том у руку і напаўголасу прачытаў: «Titus Lucretius Carus. De Rerum Natura», а пасьля адклаў яго, замаўчаў і схаваў твар у далонях. Чаму ён чытаў лацінскую кніжку? Чаму не пісаў нам лістоў? Чаму ён жыў тут, на адлюдзьдзі, здымаючы ў пані Нэмолер пакой на першым паверсе? Гэта ўсё было жахліва заблытана, як лацінская кніжка ў нямецкім выданьні Бракгаўза. Мы абодва не маглі спаць, абодва маўчалі цэлую ноч, варочаліся з боку на бок, абодва пакутавалі ад аднаго пытаньня - чаму? Ці была такою сур'ёзнаю хвароба, якая атручвала ягоны розум? А можа, гэта была хвароба душы, якая ня мела нічога супольнага з банальным вар'яцтвам? Праз адчыненае акно даносілася сакатаньне цвыркуноў, а зь лесу час ад часу азываўся тужлівы голас абуджанай птушкі.

Ранкам удава запрасіла нас на сьняданак, а пасьля, калі мы ўсталі з-за стала, яна, выразна ўзважваючы кожнае слова, сказала: «Я мушу вам гэта паказаць. Ён прасіў, каб я гэтага не рабіла, але я мушу. З гэтым трэба нешта зрабіць, гэта не павінна тут заставацца. А ў мяне самой сілаў няма».

Мы трое - пастарава ўдава, мой бацька ды я - ідзём сьцежкаю праз падворак, пасьля за адрыну, праз гушчэчу пустазельля. Мы ідзём гужам праз алешнік, па падмоклай глебе, сярод стрэлак і камароў, сярод залатакрылых мухаў, якія ўздымаюцца зь лісьця папараці й высокіх сьцяблінаў травы; ідзём усё ніжэй, сярод струменьчыкаў вады, туды, дзе на самым беразе возера стаіць рыбацкая хаціна з тоўстых гарбылёў, укрытая ў цені дрэваў і трысьнягу. «Гэта тут, - кажа ўдава. - Я туды не пайду, не. Пайду дадому». Яна хутка паварочваецца, бяжыць і зьнікае, пераскокваючы з купіны на купіну.

Я пачуў музыку. Не, яна плыла не зь сярэдзіны хацінкі. Я стаяў на даху вежы, а мэлёдыя выплывала з-пад маіх ступакоў, недзе зь ніжэйшага паверху. Флейта? Бубен? Гітара? Тамбурын?

Зацікаўлены, я сышоў долу, прамінуўшы два паверхі, ужо пустыя. Унізе шчыльны натоўп атачаў танцорак - тых, якіх я ўжо бачыў. Аднак сярод іх я заўважыў і новую постаць. Гэта быў маладзён, убраны ў строй з Кноса: дзявочага выгляду, з фантастычнай фрызурай, у пурпуровай кароткай туніцы, з-пад якой выглядалі яго гладкія, бліскучыя й загарэлыя ногі.

- Гэта Гоўгі, - пачуў я шэпт Молі. - А ты дзе згубіўся?

- А дзе Г'ю? - спытаў я гэтак жа ціха.

- Ох, ён ізноў напіўся й ванітуе недзе на пляжы. Хутка ня вернецца. - У шэрым ад тытунёвага дыму й густым ад выпарэньняў віскі паветры сылюэты танцораў, здавалася, дасягнулі надзвычайнай лёгкасьці. - Табе падабаецца? - ізноў ціха спытала яна.

- Зразумела, - адказаў я. - Гэта нейкі сымбаль?

- Не, гэта толькі забава, звычайная забава. Калі яны скончаць, мы ўсе, як штогоду, паедзем на выспу Мэльд. Паплывеш з намі?

- Выспу Мэльд?

- Так, мы там назіраем з скалаў усход сонца. Гэта фантастычна! Фантастычна! А пасьля сьнедаем у доме Скота.

- А хто такі Скот?

- Мільянэр і сябра Гоўгі. Ён за ўсё гэта плаціць.

- Гэта й сапраўды фантастычна, - сказаў я.

Пальцы Молі лёгка дакрануліся да маёй далоні. Але ў мяне не было жаданьня плыць на Мэльд ці на якую іншую выспу. Я адчуваў, як стома й санлівасьць агортваюць усё маё цела. Ад самой думкі пра марское падарожжа я адчуў млявасьць. Таму, калі ўся грамада пацягнулася ў кірунку пляжу да невялікага молу, я спытаў у яе, як дабрацца адсюль да гораду.

- Паехалі з намі, - сказала яна. - Гэта ўнікальная магчымасьць.

- Як дайсьці адсюль да цягніка? - паўтарыў я.

Але Молі мне не адказала. Сьмеючыся, яна пераскочыла трап і адной з апошніх трапіла на палубу маторнай лодкі «Манан». Я не заўважыў нават, ці быў сярод іх Г'ю, ейны шматслоўны сябра. Аддалі швартовы, і ахутаная радаснымі вокрыкамі лодка адплыла ад берагу.

Я пайшоў па пляжы, не азіраючыся.

- Г'ю! - закрычаў я. - Г'ю! Дзе ты, хлопча?

Але на мой голас ніхто не азваўся. Я прамінуў пляжную кабіну з надпісам «Men only» і дапісаным ніжэй «Women Welcome!». Я прайшоў паўзь некалькі велічэзных валуноў і пачуў лагодны плёскат хваляў вакол іх. Пачынаўся адліў.

Я йшоў далей, а горкі пах мора няспынна йшоў за мною, і хаця вакол не было ні пяшчаных выдмаў, ні бурштыну, адно камяні, жвір і скалы, хаця гэта было не Балтыйскае мора, якое часам называюць Усходнім, я падумаў, што менавіта тут калі-небудзь мог бы паставіць сваю хацінку дзед Караль, прадавач фаервэркаў, памочнік фатографа, хімік і пераможца.

Так, гэта магло здарыцца пры драбочку шчасьця, але нам ніколі ня шчасьціла, нам усім, усе гэтыя гады, і я зразумеў гэта ўжо тады, калі рыпнулі дзьверы рыбацкай хаціны, а нашыя вочы пабачылі гэты надзвычайны від: сярод пілаў, напільнікаў і сьвярдзёлкаў, сярод выгнутых бляхаў і куткоў, на жалезных падпорках спачываў ільсьняны корпус, падобны да старых ангельскіх субмарынаў - менавіта такі самы, толькі меншы, яўна разьлічаны на адну асобу. «Гэта немагчыма… - шаптаў бацька. - Гэта немагчыма. Як гэта ён?.. Адкуль?.. Калі?..» Ягоная далонь асьцярожна лашчыла заклёпкі, пяшчотна гладзіла корпус і шрубу, з асьцярогай дакраналася да кіля й прасьлізгвала па зварных швох. «Гэта немагчыма… - шаптаў бацька, зачараваны гэтым адкрыцьцём. - Ён сам мусіў зрабіць праект, вылічэньні! Сам - здабыць столькі частак! Скуль у яго такарны станок, скуль?»

Але дзед Караль ляжаў у доме пастарскай удавы й ня мог адказаць, ня мог выступіць на прэс-канфэрэнцыі, а мы далей вывучалі яго карабель, ужо зь сярэдзіны, усё больш захапляючыся. Ён ні пра што не забыўся! Усё было дасканала прадумана й зроблена: падвойныя рады баляставых камэраў, уваход у рубку, паліўныя бакі, мэханізм нажнога раскручваньня шрубы - падобны да роварных понажаў, кішэні для харчу, лямпачка над пляншэтам, раскладны фатэль, разьмеркавальная дошка, запасныя акумулятары, - усё, нават пэрыскоп з воданепранікальным рукавом. Пад слоем пяску й пілавіньня ў хацінцы знайшліся рэйкі, што вялі да самай вады, глыбокай у тым месцы адразу ля берагу. «Паглядзі, - сказаў бацька, - гэтыя падпоркі маюць шрубы для колаў». І насамрэч, празь некаторы час знайшліся колы, а таксама сьліп, схаваны ў кустах, і жалезная ліна. «А калі б хто-небудзь данёс… - шапнуў бацька. - Мы мусім зрабіць гэта хутка, разумееш?»

Я разумеў. Спачатку трэ было адчыніць затворы баляставых камэраў, пасьля заблякаваць стырно, вызваліць лодку з стапэляў, сьпіхнуць корпус у ваду, запусьціць рухавік і выскачыць. Гэта заняло ня больш за пятнаццаць хвілін. Ільсьняная цыгара, пырхаючы на павольных абаротах рухавіка, аддалілася ад берагу на трыццаць мэтраў, занураючыся ўсё глыбей, пакуль нарэшце цудоўны твор дзеда Караля, плод ягонага генія, у булькаце й цурчэньні ня зьнік пад гладка-зялёнай паверхняй. Мы яе зьнішчылі, дакладней - паслалі на дно возера. «Ты лічыш…» - запытаўся я ў бацькі, калі мы вярталіся ў дом пастаравай удавы. «Ня ведаю, - адказаў ён. - Гэтая рака ўпадае ў Віслу, і яна досыць глыбокая». Гэта ўсё, што ён сказаў на гэтую тэму. Ён больш ніколі не казаў ні пра Выдрвіты, ні пра падводную лодку. Але ж калі часам па радыё мы чулі паведамленьне пра нарвэскі ф'ёрд, у якім была заўважана савецкая падводная лодка, ён нэрвова выключаў прыймач і выходзіў на кухню паліць.

Я павярнуў з узьбярэжжа на нейкую невялічкую вулачку й, крочачы наўздагад, дайшоў нарэшце да станцыі ля Самэргіл-Роўд. Я быў змучаны амаль да непрытомнасьці. Купіў у аўтамаце білет і сеў на першы цягнік, які ехаў да гораду. Адразу, як толькі цягнік рушыў, я заснуў, і толькі лёгкі дотык да рукава (ня ведаю, колькі прайшло часу) вярнуў мяне да рэчаіснасьці. Перада мною стаяў кандуктар альбо нехта з чыгуначнай абслугі, так ці іначай ува ўніформе, і гаварыў нешта, чаго я ня мог зразумець.

- Гэта вашае? - ён патрасаў блакітным прастакутнікам. - Гэта вы згубілі? Гэта ляжала на падлозе, вось тут. Гэта вы згубілі?

Зь зьдзіўленьнем я пазнаў плян гораду. Няма сумневу, што гэта быў мой экзэмпляр, з трошкі падрапаным краем, з глыбокай расколінай у лякавым пакрыцьці, якая рыскаю бегла па вокладцы.

- Так, - адказаў я, - гэта мой плян. Але я згубіў яго ўчора папоўдні. Ці магчыма гэта?

Чалавек ува ўніформе прыўзьняў шапку, пачухаў за вухам і сказаў:

- Такое здараецца. Але не на гэтай лініі, - і ўсьцешана адышоў.

- Гэта якая станцыя? - крыкнуў я ўслед. - Якая наступная?

- Пірс-Стэйшн, - адказаў ён. - Ужо хутка.

Канечне. Цягнік тармазіў, і за акном я ўбачыў надпіс «Пірс-Стэйшн». Я выйшаў і сходамі пайшоў уніз, на выхад.

Сьвітала. Я сьціскаў у руцэ плян гораду. Без сумневу, гэта быў мой экзэмпляр, але я не глядзеў у яго. Я ўжо ведаў, што калі пайду ў правы бок, цераз мост траплю на Эдэн-Куэй, адкуль ад'яжджае патрэбны мне аўтобус. А калі пайду ўлева, дайду да касьцёлу Сьвятога Андрэя, што на Ўэстланд-Роўд, зайду ў сярэдзіну і ўбачу сьвечкі, людзей, што моляцца, і мужчыну зь сьпісам памерлых у руцэ і зноў - абавязкова - згадаю дзеда Караля. Пасьля вазьму аркуш, паразмаўляю з ксяндзом, дам кляшару пяцьдзясят пэнсаў і ледзь ня траплю пад зялёны фургончык з надпісам «Live Cockles and Mussels». Ці павінна было паўтарыцца ўсё гэта?

Але я ня збочыў ні ўправа, ні ўлева, я пайшоў проста да будкі з надпісам «тэлефон», ля якой пачынаўся шэраг таксовак.

У пансіянаце я праспаў тры гадзіны. Прыняў душ, зьеў сьняданак і паехаў на аўтобусны вакзал. Там я набыў білет да Голуэй. Да ад'езду было шчэ трохі часу, я выпіў кавы й, жадаючы запаліць цыгарэту, пацягнуўся ў кішэню, але замест пачку «Сілк Гут» выцягнуў паперку й канвэрт. Я ўжо не чытаў зьместу. Спакойна, не задумваючыся, наўскос усіх пустых лінеек напісаў: «Мой дзед Караль, капітан затопленай лодкі». Я паклаў у канвэрт банкноту, пацалаваў ліст, старанна склаў яго й таксама паклаў у канвэрт; заклеіў і кінуў у паштовую скрынку. А калі аўтобус, паўзучы ўверх па Ліфі, прамінаў прадмесьці, калі праз шыбу я бачыў ужо глыбокае, цёмнае зяленіва лугоў, я прамовіў:

- Цяпер я пакідаю цябе ў гэтым горадзе, цяпер ад'яжджаю спакойны, бо ведаю, што ты ня пойдзеш за мною.

Пераклала з польскай Марына Шода паводле: Paweł Huelle. Opowiadania na czas przeprowadzki. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 1999.