Янка Купала дае такую раду тым, хто жадае, паводле словаў аўтара вядомай паэмы пра палясоўшчыка Тараса, «лезьці на Парнас»:
Цяжка спрачацца з майстрам паэтычнага слова. Складанасьці ўзьнікаюць, калі нехта захоча карыстацца ягонай радай y іншых жанрах пісьмовай дзейнасьці, напрыклад пры складаньні даведнікаў.
Апошнім часам сярод беларусаў i іхніх суседзяў узрасло зацікаўленьне рэлігіяй i рэлігійным становішчам y Беларусі. Як доказ гэтага могуць служыць два даведнікі, што зьявіліся на працягу чатырох апошніх гадоў. Першы зь ix, «Беларускія рэлігійныя дзеячы XX стагодзьдзя», выйшаў y Менску ў 1999 годзе. Ягоным аўтарам i складальнікам ёсьць Юры Гарбінскі. Кніга складаецца з трох частак. Першая частка - гэта біяграфічны даведнік, які зьмяшчае біяграмы, або кароткія артыкулы пра жыцьцё i дзейнасьць 180 беларускіх хрысьціянскіх - каталіцкіх, праваслаўных i пратэстанцкіх - дзеячоў XX стагодзьдзя. У другой частцы складальнік сабраў успаміны, артыкулы i іншыя матэрыялы пра некаторых дзеячоў, што ў свой час зьявіліся ў беларускай прэсе. Трэцяя частка складаецца з рэпрадукцыяў архіўных матэрыялаў i фатаздымкаў, непасрэдна зьвязаных з асобамі, пра якіх ідзе гутарка ў даведніку.
Другая кніга, «Białoruski ruch chrześcijański XX wieku» («Беларускі хрысьціянскі рух XX стагодзьдзя»), на польскай мове, - гэта біябібліяграфічны даведнік, y якім, апрача зьмястоўнага ўступу, напісанага Гарбінскім, зьмешчаныя біяграмы 230 рэлігійных дзеячоў разам зь бібліяграфіяй іхніх твораў i працаў пра ix. Гарбінскі зьяўляецца аўтарам 185 біяграмаў i іхніх бібліяграфіяў i суаўтарам бібліяграфіяў да апошніх 45 біяграмаў, напісаных вядомым гісторыкам Юр'ем Туронкам.
Даведнік 1999 году выклікаў у свой час даволі шмат водгукаў. На жаль, не было зьвернута дастаткова ўвагі на тое, ад чаго залежыць y першую чаргу вартасьць даведніка, а менавіта на праўдзівасьць i дакладнасьць зьвестак y ім. Таму варта глянуць на яго яшчэ раз, не асобна, але разам з даведнікам 2003 году. Дзеля сьцісласьці даведнікі будуць у далейшым азначацца скаротамі БР1 i БР2.
Для пачатку разгледзім артыкулы пра біскупа Часлава Сіповіча. Паводле самога Сіповіча, ён нарадзіўся 8 сьнежня 1914 году. Гэтую дату знаходзім у ягоным пашпарце, унівэрсытэцкіх i царкоўных дакумэнтах, a таксама ў такіх аўтарытэтных афіцыйных выданьнях, як ватыканскі «Annuario Pontificio» за 1961-1981 гады, г. зн. за час, калі ён быў біскупам. Тым часам Гарбінскі ў абодвух даведніках дае дату нараджэньня Сіповіча як 25 лістапада 1914 году. (БР1, с. 178; БР2, с. 379). Разьбежнасьць узьнікае таму, што Гарбінскі, не паясьніўшы, дае дату паводле Юліянскага, a не Грыгарыянскага календара. Усе іншыя даты падаюцца паводле Грыгарыянскага календара, i таму паўстае замяшаньне. Іншы прыклад: паводле БР1, Сіповіч быў высьвечаны на сьвятара 16.6.1942 г., хоць y дужках аўтар дадае - «паводле іншых зьвестак - y 1940». Чатырма гадамі пазьней, y БР2, Гарбінскі згадвае толькі 16.6.1942. A шкада, бо якраз «іншыя зьвесткі» былі праўдзівыя: Сіповіч стаў сьвятаром 16 чэрвеня 1940 году. Сярод выкарыстаных крыніцаў Гарбінскі згадвае Галоўны архіў марыянаў y Рыме, y прыватнасьці пэрсанальныя акты Сіповіча. Вышэйсказанае дазваляе сумнявацца, ці ён сапраўды бачыў ix. Дый ня трэба архіваў, досыць было заглянуць y які-небудзь гадавік «Annuario Pontificio».
У БР1 Гарбінскі піша, што Сіповіч «вучыўся ў папскім Усходнім інстытуце, дзе падрыхтаваў i абараніў (19.12.1942) доктарскую дысэртацыю». Насамрэч Сіповіч абараніў доктарскую працу чатырма гадамі пазьней, 19.12.1946. Нарэшце, Таварыства Яна Залатавуснага ў Лёндане было створанае ня ў 1965, як піша Гарбінскі ў БР1, a ў 1926 годзе. Айцец Сіповіч быў адным з тых, хто ў 1959 годзе аднавіў гэтую арганізацыю, якая доўгі час была бязьдзейнай. Невядома таксама, што гэта за «Каардынацыйны камітэт y справах здольнай беларускай моладзі» («Komitet koordynacyjny na rzecz uzdolnionej młodzieży białoruskiej»), y якім, паводле Гарбінскага ў БР2, Сіповіч працаваў y 1949-1960 гадох. Мусіць, аўтар меў наўвеце «Цэнтральны Каардынацыйны Камітэт дабрачынных арганізацыяў уцекачоў» («Central Coordinating Committee of Refugee Welfare Organisations»), дзе Сіповіч прадстаўляў Згуртаваньне Беларусаў y Вялікай Брытаніі. У БР1 Гарбінскі піша: «У складзе ініцыятыўнай групы духоўных i сьвецкіх дзеячоў (П. Татарыновіч, Л. Гарошка, Л. Рыдлеўскі) хадайнічаў перад папам Піем XII аб адкрыцьці беларускай сэкцыі ватыканскага радыё». Прыблізна тое самае ён паўтарае ў БР2. Насамрэч 8 лістапада 1946 году айцец Сіповіч разам зь Лявонам Рыдлеўскім i айцамі Пётрам Татарыновічам i Францішкам Чарняўскім (айца Гарошкі зь імі не было) мелі прыватную аўдыенцыю ў папы Пія XII, на якой закраналіся пытаньні духоўнай апекі над беларусамі i магчымасьці навукі для беларускіх кандыдатаў да сьвятарскага стану. Пра радыё ў той час ня згадвалася. Першая беларускамоўная праграма на Ватыканскім радыё выйшла ў этэр праз тры гады, на Каляды 1949 году, дзякуючы намаганьням айца Татарыновіча.
Высьвячэньне айца Часлава Сіповіча на біскупа 4 жніўня 1960 году ў часе Міжнароднага эўхарыстычнага кангрэсу ў Мюнхене было немалаважнай падзеяй у беларускім рэлігійным жыцьці. Таму дзіўна, што ў абодвух даведніках няма пра гэта ніякай згадкі. Тым часам y выпадку Янкі Садоўскага (БР2, с. 370), які, пасьля 12 гадоў навукі пасланы на самастойную працу, ня вытрываў нават паўгоду (11 сьнежня 1961 году ён пакінуў сьвятарства i Царкву i ўзяў шлюб з ангелькай y пратэстанцкай царкве, пра што ў артыкуле няма ўспаміну), Гарбінскі падае даты ня толькі сьвятарскіх, але таксама дыяканскіх i субдыяканскіх сьвячаньняў (між іншым, y лацінскім, a не ўва ўсходнім абрадзе).
Праца бібліёграфа ніколі не бывае лёгкай: яна вымагае вялікай увагі i дакладнасьці, бо часта адна памылка робіць усю бібліяграфію бязвартаснай. Цяжкасьці могуць узьнікнуць пры вызначэньні аўтарства нейкага твору, падпісанага псэўданімам ці крыптанімам. У Беларусі ў XX стагодзьдзі ўжываньне псэўданімаў было вельмі пашыранае. Ёсьць выпадкі, калі два аўтары незалежна адзін ад аднаго ўжывалі тыя самыя або падобныя псэўданімы. Таму пры вызначэньні аўтарства часта даводзіцца браць пад увагу пабочныя меркаваньні: час напісаньня, век аўтара, абставіны, a таксама зьмест i стыль.
Наколькі вядома аўтару гэтай рэцэнзіі, першым друкаваным творам Часлава Сіповіча быў верш «Звон», падпісаны псэўданімам «Васіль Крывічанін», y часопісе «Хрысьціянская думка» ад 20.2.1937. Гэтым псэўданімам Сіповіч карыстаўся ў наступныя дзесяць гадоў. Толькі недзе ў 1948 годзе ў Лёндане ён пачаў падпісваць свае артыкулы псэўданімамі «А. Дзедзінка» i «Васіль Друя», a таксама крыптанімамі «А. Дз-ка», «Д-ка» або проста «Д» i іншымі.
У 1933-1939 гады ў «Хрысьціянскай думцы» даволі часта зьяўляліся артыкулы, падпісаныя крыптанімам W. D-a (aбo V. D-a). Гарбінскі вырашыў, што гэта быў ня хто іншы, як Часлаў Сіповіч. Калі б ён прачытаў артыкулы i глянуў на абставіны, калі яны пісаліся, то ўбачыў бы, што гэта немагчыма. Ад 1.8.1933 па 15.8.1934 Сіповіч, перарваўшы навуку ў гімназіі, адбываў год навіцыяту, a 65-ы пункт марыянскіх канстытуцыяў катэгарычна забараняе навіцыям «аддавацца навуцы, пісьменству i мастацтву» (Констытуцыя Конгрэгацыі айцоў Марыянаў. Пераклаў з лацінскай мовы айцец Язэп Германовіч. Вільня, 1934. С. 21). Артыкул «Аўтобусам y Ялоўку», падпісаны крыптанімам В. Д-а, зьявіўся ў «Хрысьціянскай думцы» № 23 за 1938, a не 1937 год, як піша Гарбінскі. Сіповіч, якога 9 ліпеня 1938 году польскія ўлады выселілі з Друі, быў тады ў Варшаве i рыхтаваўся да выезду ў Рым. Яму было не да аўтобусных экскурсіяў па Беласточчыне, нават калі б ён меў на гэта дазвол ад сваіх старэйшых, што вельмі сумнеўна. Артыкул «Аб беларускай рэлігійнай песьні» ў № 20 «Хрысьціянскай думкі» ад 1 ліпеня 1939 году быў напісаны ўдзельнікам беларускай пілігрымкі на Віленскую Кальварыю, што адбылася 4 чэрвеня. У той час Сіповіч пацеў y Рыме, рыхтуючыся да іспытаў на бакаляўрэат з багаслоўя ў Грыгарыянскім унівэрсытэце. A ўжо зусім незразумела, як можна было прыпісаць Сіповічу зацемку (бяз подпісу) «Сталін - прыслужнік фашызму» ў № 9 «Хрысьціянскай думкі» ад 30 сакавіка 1938 rоду i ня ўгледзець надрукаванага побач цікавага, напісанага з гумарам артыкулу Васіля Крывічаніна «Бадзяюцца кніжкі». Наагул y бібліяграфіі Сіповіча ўдалося выявіць 19 памылковых пазыцыяў. Усіх ix можна было лёгка пазьбегнуць, калі б аўтар бібліяграфіі задаў сабе клопат прачытаць артыкулы... Бібліяграфія працаў Сіповіча таксама няпоўная: з агульнага ліку 186 назваў y ёй адсутнічае больш як 40.
Падрабязны аналіз артыкулаў пра Сіповіча прымушае ставіцца асьцярожна да зьвестак y абодвух даведніках. Артыкулы пра іншых асобаў толькі пацьвярджаюць гэта. Вось хоць бы артыкул y БР1 пра Ўладзімера Тарасевіча. Гарбінскі з усёй сур'ёзнасьцю сьцьвярджае, што Ўладзімер Тарасевіч - «адзін з ініцыятараў i заснавальнікаў уніяцкага пэрыядычнага часопісу «Церковный голос», на старонках якога шырока асьвятляў i беларускія нацыянальна-рэлігійныя праблемы». Расейска-ангельскі часопіс «Церковный голос - Voice of the Church» быў заснаваны ў 1936 годзе ў бэнэдыктынскім кляштары Лайль каля Чыкага. У тым часе 14-гадовы Ўладзік Тарасевіч, нічога не падазраючы, жыў y сваіх Клешнякох на Гарадзеншчыне. У студзені 1938 году, 16-гадовым юнаком, ён прыехаў y Амэрыку, ня ведаючы ні слова па-ангельску. Юры Туронак, аўтар артыкулу пра Ўладзімера Тарасевіча ў БР2 (с. 443), не паўтарыў лухты свайго папярэдніка. Аднак было ўжо запозна: пра Тарасевіча i «Церковный голос» сьледам за Гарбінскім напісалі аўтары артыкулаў y «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (Менск, 2001. Т. 6. Кн. 1. С. 504) i даведніка «Рэлігія i царква на Беларусі» (Менск, 2001. С. 323). Між іншым, i Туронку не ўдалося пазьбегнуць «лыжкі дзёгцю»: паводле яго, Тарасевіч карыстаўся псэўданімам «В. Карасевіч» i супрацоўнічаў з часопісам «Беларуская царква». Насамрэч гэта быў псэўданім В. Папуцэвіча (Пануцэвіча). Такім чынам, y параўнальна кароткай, складзенай супольна з Гарбінскім бібліяграфіі працаў (усяго 22 назвы) Уладзімера Тарасэвіча больш як палова не належыць яму. Затое ў бібліяграфіі працаў Вацлава Папуцэвіча (БР2, с. 303) няма згадкі пра ніводзін зь ягоных шматлікіх артыкулаў (каля 50) y часопісе «Беларуская царква», рэдактарам якога ён быў.
Бібліяграфія твораў айца Канстанціна Стаповіча (паэта Казімера Сваяка; БР2, с. 404-405) зусім адсутнічае: Гарбінскі адсылае чытача да шасьцітомнага біябібліяграфічнага даведніка «Беларускія пісьменьнікі» (Т. 5. Менск, 1995. С. 271-273). Такім чынам чытач пазбаўлены сутнай інфармацыі пра гэтага выдатнага сьвятара i паэта, бо ня кожны з чытачоў яго кнігі мае доступ да вышэйзгаданага даведніка. Гарбінскі мог зрабіць так, як зрабіў зь іншым сьвятаром i паэтам, Аляксандрам Астрамовічам (Андрэем Зязюлем; БР2, с. 15-17), і даць бібліяграфію калі не артыкулаў, то прынамсі сямі асобных кніжных выданьняў Сваяка, y тым ліку зборніка вершаў «Мая ліра» (Вільня, 1924), пра які ўпамінаецца ў самым артыкуле, але не ў бібліяграфіі; малітаўніка «Голас душы» (Вільня, 1926), пра які Гарбінскі згадвае, але не дае ягонага тытулу; i пасьмяротнага выданьня ўнікальнага духоўнага дзёньніка «Дзея мае мысьлі, сэрца i волі» (Вільня, 1932). Дый ня ўсе артыкулы ўвайшлі ў бібліяграфію вышэйзгаданага даведніка: сярод тых, якія туды ня трапілі, ёсьць дзьве важныя публікацыі Ірыны Багдановіч з рукапіснай спадчыны аўтара: «Адроджаньне Беларусі i Унія» («Унія». Менск, 1991. № 1 (3).) і «Унія на Беларусі» («Унія». Менск, 1995. № 4.). У пераліку друкаваных крыніцаў пра Стаповіча няма кнігі Адама Станкевіча «Казімер Сваяк. Нарысы ягонай ідэалёгіі» (Вільня, 1931) i ягонага артыкулу «З жыцьця i дзейнасьці Казімера Сваяка» («Калосьсе». Вільня, 1936. № 4 (8).). Абедзьве гэтыя працы ўпамінаюцца ў бібліяграфіі Станкевіча (БР2, с. 399), але ў артыкуле пра Сваяка няма ніякай спасылкі на гэта.
Нехта сказаў, што гісторыя вучыць нас пазьбягаць старых памылак, каб мы маглі рабіць новыя... У артыкуле пра айца Льва Гарошку ў БР2 (с. 138-139) Гарбінскі піша, што Гарошка быў «адным з ініцыятараў i аўтараў мэмарыялу, адрасаванага генэралу Андэрсу ў справе арганізацыі беларускіх адзінак i беларускага школьніцтва ў польскім войску». Айцы Гарошка i Сіповіч сапраўды напісалі 26 красавіка 1946 году ад імя ад заснаванага імі «Беларускага камітэту самапомачы» да галоўнага камандаваньня Польскага другога корпусу ліст з просьбай дазволіць беларускім жаўнерам свабодна належаць да гэтага камітэту, a таксама чытаць i распаўсюджваць газэту «Беларускія навіны», што выходзіла ў Парыжы. Прыхільны адказ прыйшоў праз паўгоду, 4 кастрычніка 1946 году, калі польскіх вайсковых адзінак амаль не засталося ў Італіі. Дамагацца нейкіх беларускіх вайсковых адзінак i школаў ня мела ніякага сэнсу, бо польскае войска ў той час было ў стадыі дэмабілізацыі. У тым самым артыкуле Гарбінскі піша, што ў 1946 годзе Гарошка выехаў y Францыю, «дзе жыў да 1958 году». Некалькімі радкамі ніжэй ён працягвае: «У 1954 годзе (Гарошка) выехаў y Рым, уступіў там y навіцыят закону айцоў марыянаў... 16.01.1960 быў назначаны біскупам Чаславам Сіповічам рэктарам Беларускай Каталіцкай Місіі ў Вялікай Брытаніі». Узьнікае некалькі пытаньняў: дзе жыў айцец Гарошка між 1954 i 1958 годам? Як доўга трываў ягоны навіцыят? Як біскуп Сіповіч мог назначыць айца Гарошку рэктарам Місіі ў Вялікай Брытаніі 16.1.1960, сам ня будучы тады яшчэ біскупам?
Калі верыць Гарбінскаму, айцец Язэп Германовіч быў рэдактарам «Божым шляхам» y 1975-77 гадох (БР2, с. 130). Тым часам y 1975 годзе з прычыны веку ён адмовіўся ад гэтай пасады, якую займаў ад 1964 году. Дадзеныя Гарбінскага паўтарылі ў кароткай біяграфічнай зацемцы на вокладцы «першага на Беларусі выданьня» (выдавецтва «Неўскі прасьцяг», Санкт-Пецярбург, 2003; друкарня «Паліграфіст», горад Волагда!) выдаўцы кнігі айца Германовіча «Кітай, Сібір, Масква». Відаць, такая «дробязь» ix ня вельмі турбавала, як не турбаваў ix этычны аспэкт моўных зьменаў y арыгінальным тэксьце аўтара (напрыклад, замена слова «Дзева» на «Панна») - маўляў, мёртвым не баліць...
Апошні прыклад - з артыкулу пра айца Фэлікса Журню (БР2, с. 508-509). Гарбінскі піша, што Журня «ў складзе беларускай дэлегацыі айцоў марыянаў 29.11 - 05.12.1982 быў y Рыме. Узяў удзел y сустрэчы з папам Янам Паўлам II...» Насамрэч дэлегацыя складалася з наступных сьвятароў: Уладзімер Тарасэвіч, бэнэдыктынец; Аляксандар Надсан, Рабэрт Тамушанскі i Кастусь Маскалік, якія не належалі ні да якага закону; Фэлікс Журня, адзін марыянін ува ўсёй групе.
Прыклады памылак i недакладнасьцяў можна было б працягваць доўга, але яны нічога новага не прынясуць. Лепш зьвярнуць увагу на іншыя аспэкты даведнікаў. Хоць бы справа абраду. Абрад y першую чаргу мае дачыненьне да формаў богаслужэньняў. У Беларусі сярод каталікоў існуюць два абрады: «рымскі», папулярна званы «лацінскім» (а не «заходнім», як y БР1), да якога належыць абсалютная большасьць каталікоў, i бізантыйскі (грэцкі), які звычайна называюць «усходнім» і якім карыстаюцца грэка-каталікі, або ўніяты. Праваслаўныя таксама належаць да ўсходняга (бізантыйскага) абраду. Звычайна вернік належыць да абраду, y якім быў ахрышчаны, або, y выпадку сьвятара, y якім атрымаў сьвятарскія сьвячаньні. Зьмена абраду дазваляецца толькі з дазволу Сьвятога Пасаду. Затое многім сьвятарам y выпадку патрэбы даецца дазвол, не мяняючы свайго абраду, служыць y іншым абрадзе на нейкі час або нават на ўсё жыцьцё. Часта такіх сьвятароў называюць «бірытуалістамі». Айцец Абрантовіч, калі яго назначылі ў Харбін для расейцаў, паставіў умову, што ён ня будзе мяняць свайго рымскага абраду, a толькі будзе служыць ува ўсходнім абрадзе на час выкананьня сваіх абавязкаў. Таму ніякім чынам яго нельга назваць «сьвятаром усходняга абраду» (БР1, с. З; БР2, с. 6), асабліва таму, што гэтым абрадам y Беларусі ён ніколі не карыстаўся. Тое самае трэба сказаць i пра Цікоту (БР1, с. 210; БР2, с. 70), a таксама пра некаторых іншых сьвятароў. Гаворачы пра Цікоту, трэба дадаць, што ён ня быў пладавітым пісьменьнікам. Бібліяграфія ягоных друкаваных працаў y БР2 (с. 72) мае толькі адну пазыцыю, менавіта - ягоны даклад на расейскай мове ў Харбіне пра Эўхарыстычны кангрэс y Манілі ў 1937 годзе. Дзеля прыліку Гарбінскі мог бы згадаць пра беларускамоўны артыкул «Аб Эўхарыстычным Кангрэсе ў Манілі (зь лекцыі айца Андрэя Цікоты ў Харбіне)» («Хрысьціянская думка». Вільня, 1937. № 9. С. 4-5.).
У даведніках ёсьць зьвесткі пра рэлігійных дзеячоў, якія, ня будучы беларусамі, былі тым ці іншым чынам зьвязаныя зь беларускім рэлігійным жыцьцём. Сярод ix на першы плян вылучаецца магутная постаць мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага, арцыбіскупа Львоўскага, гэтага сапраўднага ўкраінскага патрыярха ўва ўсім, апрача тытулу. Справа Уніі ў Беларусі была вельмі блізкая сэрцу Шаптыцкага, i ён рабіў для яе ўзнаўленьня ўсё, што дазвалялі складаныя вонкавыя абставіны. Ён ведаў многіх беларускіх сьвятароў i дзеячоў, «лаціньнікаў» i «ўсходнікаў»; прымаў беларускіх кандыдатаў да сьвятарства i дапамагаў ім здабыць належную асьвету; даваў дазвол на выдаваньне беларускіх рэлігійных кніг, калі Віленскі арцыбіскуп Ялбжыкоўскі чыніў цяжкасьці. Увосень 1939 году, пасьля развалу Польшчы, Шаптыцкі стварыў (а не «паспрыяў стварэньню», як піша Гарбінскі) чатыры ўсходнія экзархаты, y тым ліку беларускі на чале з айцом Антонам Неманцэвічам. У 1943 годзе ён выслаў у Рым вялікі мэмарыял «Exarchat de la Russie Blanche», y якім ён праявіў глыбокае разуменьне i веданьне рэлігійнага становішча ў Беларусі. На жаль, пра ўсё гэта ў даведніках або вельмі мала, або зусім нічога няма. Між іншым, Шаптыцкі ніколі ня браў удзелу ў Пінскіх унійных канфэрэнцыях.
Біскуп Баляслаў Слоскан, апостальскі адміністратар Менскі i Магілёўскі, вязень савецкіх лягераў y 1920-1930-я гады, належаў да Беларускай каталіцкай царквы. Сам латыш, ён добра ведаў беларускую мову. Пасьля вайны, на эміграцыі, y 1952-1960 гадох (а не 1952-1953, як піша Гарбінскі) ён быў апостальскім візытатарам для беларусаў. Многія беларусы памятаюць яго на тыднях студыяў Акадэмічнага аб'яднаньня «Рунь» i іншых рэлігійных i культурных мерапрыемствах, ягоныя простыя, але глыбокія казані на рэкалекцыях. Як апостальскі візытатар, Слоскан на прыватнай папскай аўдыенцыі 5 сакавіка 1959 году прасіў y новаабранага папы Яна XXIII «для беларускіх сьвятароў на бацькаўшчыне i на выгнаньні, a таксама для ўсяго беларускага народу» блаславенства, якое было Папам «ахвотна дадзенае» (Benedictio apostolica... libenter concessa est). Выказваньне, што Слоскан «прысутнічаў на I зьезьдзе беларускага каталіцкага духавенства ў Рыме (01 - 06.02. 1960)», неадэкватнае: безь ягонай згоды і прысутнасьці зьезд ня мог адбыцца i беларусы ня мелі б біскупа ў асобе Часлава Сіповіча. Банальна гучыць сказ y БР2 пра тое, што Слоскан «утрымліваў сувязь i супрацоўнічаў зь беларускімі рэлігійнымі дзеячамі»: становішча апостальскага візытатара накладала на яго абавязак утрымліваць такую сувязь. Наагул няма нічога дзіўнага, што беларускія сьвятары - a ix не было ўжо так многа - ведалі адзін аднаго i перапісваліся між сабою. Іншая справа, калі яны рабілі нешта супольна, як, напрыклад, айцы Германовіч i Стаповіч, якія ў 1919 годзе пачалі ўводзіць беларускія казані i засноўваць школы для дзяцей незалежна ад веравызнаньня. Іхняя дзейнасьць выклікала супраціў з боку польскіх і апалячаных мясцовых сьвятароў i забарону Віленскага біскупа, блаславёнага Юр'я Матулевіча. Праўда, Стаповіч піша, што біскуп зрабіў гэта «з прыкрасьцю». На жаль, пра ўсё гэта дарэмна шукаць y даведніках. Затое ёсьць зьвестка, што Матулевіч y 1904-1907 гадох y Варшаве быў рэдактарам польскага часопісу «Towarzysz pracy». Якое гэта мае дачыненьне да гісторыі беларускага хрысьціянскага руху, ведае толькі Гарбінскі.
З артыкулу пра бэльгійца айца Рабэрта ван Каўэлярта (БР2, с. 169) складаецца ўражаньне, што ягонай галоўнай заслугай была прапаганда беларускай музыкі ў Бэльгіі. Насамрэч гэты незвычайны чалавек, бэнэдыктынскі манах, пасьля знаёмства зь беларускімі студэнтамі ў 1948 годзе глыбока праняўся іхнім лёсам i патрэбамі. На працягу больш чым дзесяці гадоў ён быў афіцыйным апекуном, a ў сапраўднасьці - айцом для дзясяткаў беларускіх студэнтаў Каталіцкага ўнівэрсытэту ў Лювэне. Сярод ягоных «гадунцоў» можна назваць такіх вядомых беларускіх дзеячоў, як Янка Жучка, Янка Запруднік, Вітаўт i Зора Кіпелі, Алесь Марговіч, Барыс Рагуля, Вітаўт Рамук, Юры Сянькоўскі, Павал Урбан i шмат іншых. Вялікі доўг удзячнасьці належыцца яму ад беларусаў, i ня толькі за прапаганду музыкі...
Біскуп Зыгмунт Лазінскі быў палякам з Наваградчыны. Ён меў рэпутацыю пабожнага i ідэйнага сьвятара, з глыбокім разуменьнем унівэрсальнага характару Царквы як супольнасьці ўсіх вернікаў незалежна ад расы, нацыянальнасьці ці сацыяльнага стану. Тым ня менш ягоныя адносіны да беларусаў - a ix была большасьць y дыяцэзіях Менскай, a пасьля Пінскай, дзе ён быў біскупам, - былі вельмі няроўныя. У Менску ён схіляўся да ўвядзеньня беларускай мовы ў царкоўным ужытку. Стаўшы біскупам Пінскім y незалежнай Польскай дзяржаве, ён зьмяніў, відаць, свае погляды. У Пінскай сэмінарыі, дзе сярод студэнтаў было шмат беларусаў, беларуская мова ніколі не вывучалася, у адрозьненьне ад расейскай. Беларускія рэлігійныя часопісы не дапускаліся. Айцец Абрантовіч (які сам быў y Пінскай дыяцэзіі перад уступленьнем да марыянаў) пісаў 16 траўня 1928 году айцу Цікоту:
Піша мне СК (Скірмунт Канстанцыя - Аўт.), што езуіты тамтэйшыя бяруць ад яе «Хрысьціянскую думку» для сваіх клерыкаў... a б(іску)п Зыгмунт (Лазінскі. - Аўт.) сваім не пазваляе. Казаў мне Ясь Васілеўскі (рэктар Пінскай духоўнай сэмінарыі. - Аўт.), што «прысылаюць 3 экзэмпляры, але яны ў яго астаюцца».
Наагул сьвятарам-«лаціньнікам» было забаронена ўжываць беларускую мову ў казанях i дадатковых набажэнствах. На грэка-каталіцкіх сьвятароў гэтая забарона не распаўсюджвалася, але й там не было ўсё так проста. Айцец Ян Панько з Далятычаў хацеў заснаваць пры царкве ў 1930 годзе «брацтва беларускай моладзі». Ён зьвярнуўся да біскупа Лазінскага праз айца Казімера Кулака (які быў адказны за грэка-каталіцкія парафіі ў Пінскай дыяцэзіі) з просьбай даць яму на гэта дазвол. Адказ прыйшоў адмоўны: біскуп яму прапанаваў замест «беларускага брацтва» заснаваць «Związek młodzieży Polskiej» («Саюз польскай моладзі»). Айцец Панько напісаў горкі ліст айцу Кулаку, копію якога той пераслаў 7 лютага 1931 году біскупу Бучысу ў Рым. Сярод іншага ён піша:
Усяго я чакаў, але ніколі, каб біскуп быў супраць стварэньня царкоўнага брацтва для беларускай моладзі. Дзе мне ўзяць польскую моладзь, калі яе ў мяне няма, a можа, зрабіць зь беларусаў гурток польскай моладзі?.. Няўжо, каб браць удзел y каталіцкай акцыі, беларус павінен адмовіцца ад свайго нацыянальнага імя i роднай мовы? Я зьбіты з толку. Калі я прыйшоў на лона Каталіцкай Царквы, я разумеў яе як адну сусьветную сям'ю ў Хрысьце, дзе «няма ні грэка, ні юдэя, ні нявольніка, ні свабоднага, але ўсё i ўва ўсім Хрыстос»... Я ніколі ня думаў, каб такі ідэйны чалавек, як біскуп Лазінскі, з такімі шырокімі поглядамі, з такой суцэльнай адданасьцю справе Божай, каб ён меў таксама ўдзел y польскім шавінізьме...
Цяжка сказаць, ці ў адносінах да беларусаў Лазінскі кіраваўся сваімі ўласнымі меркаваньнямі, ці быў змушаны вонкавымі абставінамі. У любым выпадку яго нельга ацэньваць адназначна. Найбольшае, што пра яго можна сказаць, - ён быў лепшым за іншых польскіх біскупаў. A гэта было ня так цяжка...
Біскуп Францішак Карэвіч (летувіс) i арцыбіскуп Эдвард Ропп (зь сям'і балцкіх немцаў) зрабілі ў сваім часе добрую паслугу беларускім каталікам, калі тыя змагаліся за сваё месца ў Царкве Хрыстовай, i наагул адносіліся да беларусаў з прыхільнасьцю. Гэта прыносіць гонар ім як людзям i хрысьціянам, але яшчэ ня робіць ix беларускімі рэлігійнымі дзеячамі.
Прыхільнасьць можа быць розная: i воўк прыхільны да авечак... Гарбінскі залічыў да дзеячоў беларускага хрысьціянскага руху біскупа Францішка-Пятра Бучыса (БР2, с. 49), летувіса, які ніколі не працаваў y Беларусі або сярод беларусаў. У 1927 годзе, пасьля сьмерці блаславёнага Юр'я Матулевіча, ён быў абраны генэралам марыянскага закону i пад ягонай уладай апынуліся беларускія айцы ў Друі. Вучоны багаслоў i лінгвіст, прафэсар, a пасьля інспэктар (віцэ-рэктар) Імпэратарскай рыма-каталіцкай духоўнай акадэміі ў Пецярбургу ў 1902-1916 гадох, кавалер ордэнаў Станіслава i Ганны, Бучыс быў адным з найбліжэйшых памочнікаў Матулевіча ў аднаўленьні закону марыянаў. У Пецярбургу ён захапіўся ідэяй «навяртаньня» Расеі. Стаўшы генэралам марыянаў, ён быў галоўным віноўнікам высылкі Абрантовіча, Германовіча i іншых y Харбін «навяртаць» расейцаў. Толькі вайна перашкодзіла Сіповічу апынуцца там, a тады ці мелі б беларусы свайго біскупа? Бучыс любіў параўноўваць сябе са сьвятым Ігнатам Ляёлі, які паслаў сьвятога Францішка Ксавэра ў Індыю. Яго не турбавала, што ў Беларусі была вялікая патрэба сваіх сьвятароў. У 1942 годзе Бучыс пісаў: «У наш дзень няма лепшага мосту між каталіцызмам i Расеяй, як Беларусь...». Ён лічыў Беларусь «натуральнай часткаю Расеі». Бачачы рост беларускай нацыянальнай сьвядомасьці, ён раіў «быць асьцярожным y публічным прызнаньні нацыянальнай незалежнасьці Беларусі ў Вялікай Расеі, каб гэта не прывяло да варожасьці між Беларусьсю i Расеяй i не пашкодзіла будучай працы па навяртаньні апошняй» (гл. ягоны мэмарыял y Кангрэгацыю для Ўсходніх Цэркваў ад 12 студзеня 1942 году «De missione orientali inter alborussos»). Ha жаль, y артыкуле Гарбінскага пра ўсё гэта ня згадваецца. Затое там можна даведацца, што Бучыс пераклаў на летувіскую мову кнігу пра Люрдзкую Божую Маці i ў 1916-1921 гадох y Чыкага быў рэдактарам летувіскага часопісу «Draugas»...
Невядома, якое дачыненьне да Беларусі наагул i да беларускага хрысьціянскага руху ў асаблівасьці мае складзеная Гарбінскім бібліяграфія ковенскіх кніжных выданьняў Бучыса на летувіскай мове. Здаровы розум кажа, што з трох асноўных элемэнтаў - аўтар, мова, тэма - якія кажуць пра цікавасьць дадзенай працы для беларускага бібліёграфа, прынамсі адзін павінен быць беларускім. У выпадку Бучыса ўсе тры адсутнічаюць. Робіцца сумна, калі прыгадаеш, што для бібліяграфіі твораў Казімера Сваяка ў Гарбінскага не знайшлося месца...
У даведніках, як i належыцца, падаюцца зьвесткі пра беларускіх рэлігійных дзеячоў усіх хрысьціянскіх канфэсіяў, y тым ліку пра такіх ідэйных хрысьціянаў i беларусаў, як праваслаўныя мітрапаліт Мелхісадэк (Паеўскі), Уладыка Васіль Тамашчык i айцец Аляксандар Коўш, a таксама пратэстантаў Лукаша Дзекуць-Малея, Данілу Яська i іншых. У гэтай рэцэнзіі я засяродзіўся на каталіцкіх дзеячах, бо лічу сябе некампэтэнтным гаварыць пра іншых i баюся празь няведаньне зрабіць памылку. Магу толькі зьвярнуць увагу на некаторыя хібы. Гарбінскі перадчасна пахаваў айца архімандрыта Карпа Стара (БР2, с. 401), якога Госпад хай захавае яшчэ на доўгія гады i які 30 жніўня 2003 году выступаў на Саборы БАПЦ y Гайлэнд-Парку (гл. «Беларус» № 488, Нью-Ёрк верасень 2003). Ягоныя «далейшыя лёсы» застаюцца невядомымі толькі для аўтара даведніка. Айцец Васіль Кендыш (БР2, с. 173), які памёр 1 кастрычніка 2003 году, нарадзіўся ў 1908, a не ў 1922 годзе, як піша Гарбінскі.
Рэлігія часта прыцягвае да сябе розных авантурнікаў i шарлятанаў. Адзін з такіх - «ксёндз доктар, тутылярны пастар Слуцкага кальвінскага касьцёлу, апостальскі візытатар Беларускай Артадаксальна-Каталіцкай Субожні, апостальскі адміністратар i заснавальнік амэрыканскіх сусьветных патрыярхатаў (у тым ліку беларускага), арцыбіскуп Нью-Гампшыр i Нью-Энглянд, канцлер беларускай капітулы сувэрэннага імпэрыяльнага ордэну Канстантына Вялікага, пажыцьцёвы канцлер капітулы ордэну Ўладзімера i Вольгі, Ар' Тата Беларусі, Map Уладыслаў Рыжы Рыскі». Хай прабачаць чытачы, калі я прапусьціў нейкі важны тытул...
Уладыслаў Рыжы-Рыскі ў 1945-1946 гадох вучыўся ў польскай каталіцкай духоўнай сэмінарыі ў Парыжы, пасьля адзін сэмэстар (лістапад 1948 - сакавік 1949 году) - y Расейскай калегіі ў Рыме (г. зв. «Русікум»), куды быў прыняты па рэкамэндацыі біскупа Слоскана. Ня здаўшы нідзе іспытаў i займаючыся справамі, якія ня мелі нічога супольнага з падрыхтоўкай да сьвятарскага стану, ён быў змушаны пакінуць гэтыя ўстановы. Гарбінскі піша (БР2, с. 367-368), што ў Рыме Рыжы «пачаў гуртаваць вакол сябе некалькіх студэнтаў з «Русікуму», для якіх намерваўся весьці заняткі зь беларускай літаратуры i мовы. На гэта, аднак, ён не атрымаў рэктарскага дазволу». На час прыезду Рыжага ў «Русікуме» ўжо былі два беларускія студэнты. У тым самым будынку знаходзілася калегія «Damascenum» для студэнтаў-сьвятароў, што вучыліся ў Папскім Усходнім Інстытуце. Адным зь ix быў айцец Пётра Татарыновіч, вядомы беларускі сьвятар i пісьменьнік, які працаваў над сваёй доктарскай дысэртацыяй пра духоўнае вучэньне сьвятога Кірылы Тураўскага. Рэктар «Русікуму», айцец Густаў Вэтэр, прасіў айца Татарыновіча заняцца беларускімі студэнтамі. Але было б непаважна даручаць такую справу новаму студэнту, які прыехаў вучыцца, a не вучыць, i адзінай акадэмічнай кваліфікацыяй якога быў няскончаны агранамічны тэхнікум. У 1950 годзе Рыжы-Рыскі, дзякуючы айцу Льву Гарошку, атрымаў стыпэндыю ад гішпанскага каталіцкага камітэту дапамогі студэнтам i запісаўся на палітычна-эканамічны факультэт Мадрыдзкага ўнівэрсытэту. I тут паўтарылася старая гісторыя. Пасьля шматразовых правалаў на іспытах 1 лістапада 1952 году яму ўстрымалі стыпэндыю. Праз два дні, 3 лістапада, ён напісаў y Жэнэву ў Сусьветную раду цэркваў ліст, y якім выстаўляў сябе ахвярай перасьледу за сваю беларускую нацыянальнасьць i рэлігійныя перакананьні. Так пачаўся прэзьбітэрыянскі (кальвінскі) пэрыяд ягонага жыцьця. У канцы 1959 году ён выехаў y ЗША, дзе ўжо ў траўні 1960 году ў горадзе Прынстан атрымаў тытул магістра багаслоўя ў прэзьбітэрыянскай багаслоўскай сэмінарыі, якая ня мела нічога супольнага з Прынстанскім унівэрсытэтам, як гэта піша Гарбінскі. Прыблізна ў тым самым часе з дапамогаю нейкіх Вацлава Мацейчыка з «Польскага нацыянальнага касьцёлу» (БР2, с. 236) i Пятра Журавецкага (БР2, с. 507) ён заснаваў «Беларускую артадаксальна-каталіцкую субожню», a пры ёй - «Беларускую акадэмію багаведы, насьледніцу Слуцкай кальвінскай калегіі», куды заклікаў беларускую моладзь запісвацца на «карэспандэнцыйныя біскупскія, ксяндзоўскія і дэканскія курсы». У 1970 годзе Рыжы заснаваў свой «Унівэрсытэт народаў Амэрыкаў» (Peoples University of Americas), установу «духоўную, але не канфэсіянальную», y якую прымаліся «пабожныя i бязбожныя вернікі (theist and atheist believers)». Калі верыць Рыжаму, за першыя чатыры гады 500 студэнтаў атрымалі ў ягоным унівэрсытэце дыплёмы. Зьвесткі пра гэты ўнівэрсытэт дарэмна шукаць y афіцыйных даведніках пра вышэйшыя навучальныя ўстановы Амэрыкі. Пры канцы жыцьця (памёр y 1978 годзе) Рыжы, відаць, адышоў ад кальвінізму, a нават і ад хрысьціянства ў традыцыйным яго разуменьні. Ён пісаў y 1974 годзе:
Таму гэта слова да вас усіх, што забыліся ральлю патрыярхату нашага ды з аратых сталі пастухамі... Вярніцеся да веры прародзічаў вашых, у цішыню сьвятынь нерукатворных дубоў i ёлак нашых, i наш Бог Сварог пашлець вам яву Ісуса Спаса, Дажбога нашага, a Сьвяты Дух Сварожыца вас зробіць вольнымі ад плуту i ўсякай небыліцы.
Гарбінскі дапусьціў непавагу, ня спраўдзіўшы фактаў перад тым, як пісаць пра Рыжага-Рыскага i яму падобных.
Шкада, што ў абодвух даведніках не знайшлося месца для сьветлай памяці айца Язэпа Барадзюлі, гэтага «грамадзяніна савецкіх лягераў», цэльнага сьвятара i беларуса. Таксама няма нічога пра жанчын-багасловак Ірыну Дубянецкую i Караліну Мацкевіч i іхнюю ролю ў адраджэньні Беларускай грэка-каталіцкай царквы ў 1980-1990-я гады. Артыкулы I. Дубянецкай y часопісе «Унія» «Жыцьцяпіс сьвятое пакутніцы Уніі» (№ 1, 1990, падпісаны псэўданімам «Міхаліна») i «...I перамяніўся перад імі...» (№ 4, 1995), a таксама К. Мацкевіч «Прамовіць Божае імя» (там жа) - гэта нешта новае, чаго не было раней y беларускай духоўнай літаратуры.
Як было ўжо сказана, вартасьць даведніка залежыць ад таго, наколькі праўдзівыя i аўтарытэтныя ў ім зьвесткі. Памылкі i недакладнасьці, раз знойдзеныя, выклікаюць y чытача недавер да ўсяго, што ў даведніку: як крыніца інфармацыі, ён стаецца падазроным i нават бязвартасным. На жаль, такімі ёсьць даведнікі БР1 i БР2. Першы зь ix застаецца больш даступным для беларускага чытача. Другі даведнік, які выйшаў чатырма гадамі пазьней, мае на мэце інфармаваць польскамоўнага чытача пра рэлігійны стан ягонага ўсходняга суседа. Здавалася б, чатыры гады - досыць часу, каб выправіць старыя хібы. На жаль, гэтага ня сталася. У абодвух даведніках аж кішыць ад памылак, недакладнасьцяў i таго, пра што кажа прыказка «Чуў звон, але ня ведае, дзе ён». Многія артыкулы (біяграмы) перагружаныя матэрыяламі, якія ня маюць ніякага дачыненьня да беларускага рэлігійнага жыцьця i толькі перашкаджаюць лепшаму разуменьню сутнага. Справядлівасьць вымагае сказаць, што артыкулы Туронка ў БР2 больш сур'ёзныя i дакладныя, але ix меншасьць i яны церпяць ад невыгоднага суседзтва, якое надае тон усёй працы. Крыху як y сьвятога Паўла, які кажа сьледам за Мэандрам: «Дрэнныя гутаркі псуюць добрыя звычаі» (1 Kap 15:33). Калі ідзе пра бібліяграфію, дык яе можна акрэсьліць па-ангельску як «total disaster area» (суцэльная аварыйная зона): неабазнанаму чытачу варта трымацца ад яе далёка.
Калі б прысьвяціць больш часу i ўвагі, каб належна апрацаваць сабраны багаты фактычны матэрыял, спраўдзіць крыніцы i аддзяліць зерне ад мякіны, даведнікі маглі б стацца значным укладам y вывучэньне стану рэлігіі ў Беларусі (або, хутчэй, сярод беларусаў) y мінулым стагодзьдзі. З сумам трэба сьцьвердзіць, што, нягледзячы на сумесь «праўды зь няпраўдай i цноты з гарэзіяй», паэзіі таксама не атрымалася...
Лёндан, 14 лютага 2004 г. Сьвятога Кірылы, апостала славянаў
