Дасціпны чытач-матэрыяліст, пэўна, адразу адчуе лагічны дыскамфорт ад такой назвы: якая можа тут быць метафізіка ды містыка, калі этналогія і гісторыя ўжо даўно пагадзіліся, што нацыянальная ідэнтыфікацыя ёсць дастаткова рэальная і прагматычная катэгорыя. Нацыя як яе сумарны прадукт характарызуецца, акрамя фармальнай акрэсленасці тэрыторыі, такімі прыметамі, як развітасць нацыянальнага рынку з нацыянальна арыентаванымі вытворцамі, урбанізацыя, развітая грамадзянская супольнасць, сістэма адукацыі на базе кадыфікаванай нацыянальнай мовы, фактычны суверэнітэт у межах міждзяржаўных дамоваў і г. д.
Аднак гэтыя складнікі не пакрываюць таго кампаненту традыцыйнага азначэння нацыі, які называюць «нацыянальным характарам», што сфармаваўся падчас завяршэння дзяржаватворчага працэсу адносна этнасаў сваёй рэгіянальнай прыналежнасці (у нашым выпадку гэта Сярэдняя і Ўсходняя Еўропа).
Тут, безумоўна, у першую чаргу трэба гаварыць пра наяўнасць або адсутнасць «вялікага» патрыятычнага міфу эпохі рэгіянальнага дзяржаваўтварэння і ў якой ступені ён падзяляецца сёння прадстаўнікамі так званай нацыянальнай эліты (інтэлектуалаў і ўлады). Пры гэтым трэба ўлічваць, што ў эпоху ўтварэння вялікіх дзяржаўных кангламератаў і глабалізацыі гуманістычнай навукі і культуры такія паняткі, як нацыянальны характар і нацыянальная самаідэнтыфікацыя, зведваюць велізарныя змены. Гэтая «рэфармацыя», як таго і належала чакаць у эпоху глабалізацыі, мае часам розныя мадэрныя адценні, з якімі не заўсёды можна бясспрэчна пагаджацца з прычыны іх, мякка кажучы, шматзначнасці.
На мой погляд, сёння і ў Беларусі, калі назіраецца змена генерацыяў (палітыкаў, даследнікаў, актораў грамадзянскай супольнасці), прыметы такога працэсу надзвычай заўважныя. Інфармаванасць маладзейшых, памножаная на ўзроставы тэмперамент і пэўнае культуралагічнае неафіцтва, знаёмства з пачаткамі антычнай думкі, абазнанасць у тэрміналагічным апараце еўрапейскіх «постнацыянальных» праектаў, валоданне замежнымі мовамі, большая ментальная разняволенасць, незадаволенасць «кансерватызмам» і «канфармізмам» папярэднікаў, які, маўляў, перашкаджаў сапраўднаму поступу грамадства, і г. д., часам прыводзяць пры ацэнках айчыннай думкі, гісторыі і культуры да своеасаблівай мадэрнізацыі, культуралагічнага аб’ектывізму і таму могуць несці на сабе адценне дэсакралізацыі, падмены або віртуалізацыі пэўных устойлівых канцэпцый і аб’ектаў культуры і гісторыі.
Якія мы? Ці маем мы нейкае калектыўна-нацыянальнае ўяўленне пра дабро і зло? Ці не страцім мы тую метафізічную беларускасць канчаткова, калі пачнём прагматычна, гомеапатычнымі дозамі і оптам ствараць як бы нацыянальны разумова-мастацкі прадукт, арыентаваны на рынак і тактычны поспех. Здаецца, тут праблема пераходзіць у этычную плоскасць, пра што цяпер не вельмі модна разважаць.
ПАСТКІ МАДЭРНІЗАВАНАЙ ЭТЫКІТут рэч не толькі ў традыцыйным канфлікце пакаленняў, калі маладзейшыя папракаюць старэйшых у адсутнасці кругагляду, браку адукацыі ці адсутнасці сучаснага пачуцця гумару. Тут прычына ў розным характары набыцця каштоўнасцяў і розным разуменні, так бы мовіць, мадэрнай прагматычнасці, схільнасці да абсалютнай праўды, адсутнасці думкі (не кажу: страху ) зрабіць балюча блізкаму, выбраць прадметам мастацкасці не-мастацкае, не-паэтычнае (у антычна-гегелеўскім разуменні), не спыняцца перад эпатажам. Мы, старэйшыя, маем свой грунт каштоўнасцяў, няхай сабе часам скалечаны, бо набыты ў таталітарны час. Але ён замяшаны на пачуццях, і мы (я таксама напалову належу да савецкай генерацыі) падсвядома шукаем гармонію — нешта накшталт спробы сумясціць хрысціянскае адчуванне душы з лейбніцаўскай манадай рэальнага свету.
У эпоху глабалізацыі ды Інтэрнету традыцыйная этыка зведвае моцны ціск шоў-бізнесу, неад’емнай часткай якога з’яўляецца кіч як прынада для прыцягнення новых спажыўцоў. Нават добры душою і таленавіты творца вымушаны «прадаваць» спрадвечна высокія катэгорыі людскасці як тавар. Дзяржава, царква (нават моцная) разам з вузкім колам інтэлектуалаў не ў стане зрабіць высокаэтычныя катэгорыі жыццёва неабходным прадуктам сярэдняга спажыўца. Калі ж творца сам бярэцца прадаваць свой прадукт паводле звычак сучаснай глабалізаванай камерцыйнай этыкі (звярнуць увагу, захапіць любым коштам, прывучыць, дыктаваць свае правілы, стварыць якасны твор, пашыраць (вы)творчасць, прыдумляць новы прадукт і г. д.), ён рызыкуе застацца на палове шляху і, упіўшыся поспехам, не заўважыць, што ён ужо такі невялічкі мефістофельчык, такі сучасны раблезіянскі шэльмачка Panurge, які «можа ўсё».
Пачну з прыкладаў. Як шмат хто з нас, я крытычна стаўлюся да фальшывага савецка-беларускага патрыятызму, але, слухаючы іранічна-паскораную гарэзлівую аранжыроўку песні «Радзіма мая дарагая» ў варыянце «мадэрнага адраджэнскага праекту», не магу вырвацца з воблака дыскамфорту. Так і хочацца сказаць «блюзнерскі» замест «гарэзлівы». Змест музыкі як жанру, што будзіць бясконцы клубок розных асацыяцый, як вядома, не ў словах. (Узгадайце вядомую гісторыю з 3-й, «гераічнай» сімфоніяй Бетховена, якая ўзнікла як вынік захаплення кампазітара асобай «першага Консула Французскай рэспублікі» Банапарта. Як толькі стала вядома, што Напалеон каранаваўся на імператара, Бетховен перарабіў прысвячэнне з персанальнага на агульнае: «Sinfonia eroica, composta per festiggiare il sovvenire di un grand’ Uomo» — «Гераічная сімфонія, напісаная для ўшанавання памяці вялікага Чалавека». Ад таго, што музыка нараджалася ад захаплення Напалеонам, які, як высветлілася пазней, стаў «дрэнным», яна не перастае глыбока хваляваць нас і сёння. Праз мелодыю «Радзіма мая дарагая» мы па-свойму, як і расійскі паэт Расію, хоць і «странною любовью», у свой час любілі Беларусь. Метафізічнае пачуццё, зведанае калісьці — у мінулым, у дзяцінстве («усё яшчэ будзе і будзе добра!») — перамагае розум. Рэцыпіент пачуццёвага — як глядач шэкспіраўскай п’есы ў параўнанні з «разумным» гледачом гётэўскага «Фаўста» ці брэхтаўскіх пастановак з эфектамі адчужэння — менш падуладны спакусам прыемнага балансавання на мяжы д’ябальскага і боскага.
Калі гаварыць толькі пра вербальны жанр творчасці, то можна было б заўважыць, што не ў апошнюю чаргу тут, магчыма, адыгрывае пэўную ролю тое, што слова ў беларускай мове старэйшага пакалення чэрпаецца з яшчэ жывой мовы і непасрэдна асвечана пачуццём. Яна — не канструкт паўсвядомай рэфлексіі, таму мяжа сакральнага, балючага, «прыстойнага» — больш акрэсленая і адчувальная. (Простае назіранне: лаянка на штучнай ці на замежнай мове не ўспрымаецца так востра, як на сваёй). З гэтай прычыны мы часта прымаем свае пачуцці за каштоўнасці, а імкненне да гарманічнай этыкі перашкаджае быць «сучасным прагматыкам». Думаю, што так разважаюць сапраўдныя вернікі, якія знайшлі для сябе сваю гармонію. Таленавітыя сучасныя дэмістыфікатары і дэсакралізатары тыпу Мілана Кундэры называюць гэта адсутнасцю пачуцця гумару, няўстойлівай верай, вечным песімізмам.
Але ці так гэта? Ці бяскрыўдны, напрыклад, сам факт выбару аб’екту смехавой культуры? Мы можам быць атэістамі і матэрыялістамі, не прызнаваць метафізікі, але чалавечае жыццё, чужы боль, патрыятызм, сямейны абавязак, пачуццё ўдзячнасці і г. д. — для чалавека з хрысціянскім светаўспрыманнем паняцці, якія не падлягаюць дэсакралізацыі, калі яны не грунтуюцца на бясспрэчным цынізме і карыслівасці. Я асабіста не магу прымусіць свае вушы чуць толькі дасціпную займальную форму (за выключэннем хіба анекдотаў ды жартаў), пабудаваную на каламбурах, алюзіях і да т. п. Мяне абступаюць шырэйшыя асацыяцыі.
Магчыма, гэта вынік цяжкага дзяцінства, прэсу таталітарнага часу, на які прыпала найлепшая частка майго жыцця, недастатковага знаёмства з «сучаснай» культурай увогуле. Гэта, можа быць, так. Але ж кожны раз аўтар павінен адчуваць нейкую этычна дапушчальную мяжу, уласцівую жанру, і не захапляцца толькі смешным супадзеннем асацыяцыяў ці смешным суседствам эстэтычна высокага і нізкага. «Сучасныя» крытыкі кажуць: пішыце (малюйце, ляпіце, кампануйце, перфармуйце і да т. п.) разняволена, крочце ў Залюстроўе, выяўляйце паводле першага імпульсу, не хварэйце на рэфлексіі.
Часам флёр мадэрнасці канстатуецца як нешта сучасна непазбежнае, без чаго ўжо мастак не мастак. Вось як, напрыклад, адзін вельмі паважаны крытык, жадаючы ўзнесці на п’едэстал мадэрнізму вельмі добрага беларускага мастака — на жаль, ужо нябожчыка, — заварожана-замілавана пачынае свой артыкул (чытайце «Дзеяслоў» № 8): «Залюстроўе, як і мінулае, не адчыніш. У яго, калі пашанцуе, можна толькі ўвайсці. ... Для Заходняй Еўропы такі ключ даў сюррэаліст Далі...» Далей аўтарка даводзіць, што гэты мастак — першы беларускі постмадэрніст, што ён своечасова адчуў павевы часу і г. д. Пералічваючы ягоных паплечнікаў ды аднадумцаў і даючы пэўную ацэнку-характарыстыку іхнай творчасці, крытык ранжыруе персаналіі паводле набліжэння ўсё да таго ж Залюстроўя: «І здольны па-брэйгелеўску запаволіць час традыцыяналіст Ф. Я., і рамантычна-артыстычны В. А., і тонкі лірык У. Т., і сюррэалістычны казачнік У. В., і дзівосны трагік А. К. ... — усе яны, а яшчэ У. В., Ю. Х., У. З. набліжаюцца да С. у сваім імкненні пераступіць мяжу Залюстроўя». Усё вельмі прыгожа, але стылёва і этычна — правінцыйна і пошла, амаль як «наш советский Робертино Лоретти». Я не закранаю зместу — хто якія ключы прынёс і якія рысы постмадэрнізму ёсць у таго ці іншага мастака. Мне толькі здаецца, што такое замілаванне прыніжае падразглядных творцаў.
Жаданне быць сучасным любым коштам, нават цаною пошласці, — смешнае, але амаль бяскрыўднае. Але калі кажуць, што сучасная мастацкая дэсакралізацыя — усяго толькі прымета разняволення асобы, спроба прышчапіць атруту, каб перахварэць ад мікробаў таталітарызму і пазбавіцца назаўсёды ад сапраўдных і ўяўных комплексаў, што гэта лепш, чым будаваць агароджу забаронаў, якая ператворыцца ў новы канцлагер, то з гэтым цяжка пагадзіцца. Ці нармальна для творцы ўгнюшваць святыні тых, сярод каго ён жыве?
Паспрабую патлумачыць на штучным прыкладзе. Уявім сабе, што N — пісьменнік, мае талент. Выкарыстоўваючы запісы з уласнага прыватнага дзённіка, піша празаічны мастацкі твор. У гэтым прыватным дзённіку, не разлічаным на чытанне ўслых для шырокай аўдыторыі, ёсць успаміны пра тое, як у дзяцінстве, жывучы ў беларускай вёсцы, гадоў да пяці ён хадзіў у лазню «разам з бабамі». Так было прынята: спачатку ідуць мыцца мужчыны на «першы дух» з большымі сынамі, а потым «бабы» з дачушкамі ды малымі сыночкамі. Уявім сабе, што аўтар сродкамі мастацкага слова, як Радэн у мармуры («былая прыгажуня Аміер у старасці»), бязлітасна-натуралістычна намалюе, як выглядалі пасляваенныя беларускія яшчэ не вельмі старыя маладзіцы, якія, упрогшыся ў хамуты ці проста ўпіраючыся ў жэрдку, цягалі замест коней плугі на калгасных палёх. Ва ўсіх — грудзі да пояса, двухбаковая грыжа і віслыя маткі, як кукурузіны, на замытых кужэльных падвязніках паміж нагамі. Хлопчыкі, малыя й дурныя, так і пасмейваюцца адзін аднаму на вуха: «Гы-гы-гы, глядзі, якая ў тваёй маці кукурузіна!» (Ці нармальна гэта, не будучы доктарам, бачыць дзетародны орган жанчыны?)
Аўтар мог бы потым па-фрэйдысцку закруціць сюжэт раману ці навелы, амаль метадам магічнага рэалізму кляйміць камуністычную эпоху, калгасы, пачварнасць гітлераўскіх фашыстаў, што рэквізавалі і пастралялі коней, тлумачыць свае далейшыя сексуальныя паводзіны дарослага мужчыны, справакаваныя дзіцячымі відзежамі: фантазаваць пра гомасексуальныя імпульсы, фрыгіднасць, інцэст, пісаць эпатажныя вершы, кароткія апавяданні-парабалы, як ён стаў сексуальным гігантам, садыстам ці імпатэнтам, забойцам старых кабет ці маладых дзяўчат і г. д. Чаму б і не запачаткаваць такі праект у Беларусі? Знайшліся б і спонсары. І гэта чыталася б «па-сучаснаму». Але ці можна гэта рабіць прадметам мастацтва?
Ад такога мастацтва можна захварэць душой, стаць злым, утравець дзёрнам комплексаў. Тады хвароба будзе кіраваць не толькі ўчынкамі, але і мастацкім бачаннем свету. Яно можа з светлага стаць цёмным, дысгарманічным, энтрапійна-плямавым.
Для здаровага дарослага чалавека ёсць, напэўна, рэчы, пра якія нельга гаварыць услых, тым больш вочы ў вочы перад вялікай аўдыторыяй. Можна на самоце па-эклезіясцку ўспрымаць «гнілы кадавер» Бадлера, думаючы пра вечнасць мастацтва і марнасць жыцця, а можна — буйным планам, публічна, пад музыку, удаючы радасць пры паглынанні салодкага парахна ад гнілога мяса. Канечне, можна, калі табе толькі васемнаццаць. Гэта вядома: gaudeamus igitur, juvenes dum sumus...
Я згодны з Г. Кісліцынай (аўтаркай зборніка «Blonde attack»), што ў Эклезіяста трэба чытаць і верш 9 з 11-га раздзелу: «Весяліся, хлопча, у юнацтве тваім, і хай сэрца тваё вясёлае будзе ва ўсе дні маладосці тваёй...» Гэта добра адпавядае дэсакральнай бязмежнасці буршыкознага постмадэрнізму. Але ж трэба чытаць і канец гэтага ж вершу: «Толькі ведай, што за ўсё гэта Бог пакліча на суд» . Можна было б дадаць: «Але весяліся так, каб нікому не рабіць балюча» . Ёсць сакральная мяжа. Павінна быць.
Мне падабаецца, напрыклад, — я б назваў гэта кабарэтным паэтычным дуэтам, — як працуюць нашы гарэзлівыя паэты Жыбуль і Бурлак. Нацыянальна арыентаваная моладзь іх любіць за разняволенасць, сучаснасць, беларускасць. Але робіцца ніякавата, калі чуеш пад гітару нешта накшталт: «...Рвуцца кулі ў галаве, Марат Казей заўжды жыве». А потым яшчэ і на пацешнай ангельскай: «Мэрат Кэйзі мэйд мі крэйзі». Магчыма, у постаці піянера-героя Марата Казея савецкая прапаганда і перабрала норму. Але ж няможна разбураць Карфаген любым коштам. Калі б у зале дома літаратара падчас «Вавілонскага праекту» сядзела яшчэ сёння жывая сястра Марата Казея Арыядна Іванаўна Казей, інвалід на пратэзах (ступні ног адмарозіла ў час партызанскай аперацыі ў 1943 годзе), — як бы яна пачувала сябе?
Я захапляюся і паэтычным талентам Андрэя Хадановіча, які радасна, як дзіця, валодае словам, прыцягвае да сябе моладзь, робіць беларускі верш захапляльным для маладых, творыць «новы Вавілон», пераступае правінцыйныя межы сялянскасці. Калі крылатыя асацыяцыі з выдатных еўрапейскіх паэтаў стаяць побач з вядомымі радкамі беларускіх, то — у шырокім сэнсе — нараджаецца магія бахціноўскай «цеснаты рытмічнага раду» і ўяўная айчынная Папялушка (якая існуе пад ціскам беларускага комплексу) ператвараецца ў еўрапейскую сястру-інфанту. Але ўсё ж я шкадую аб маральных стратах выдатнага вершатворцы перад чытачом пры алюзіях тыпу словазлучэння «Лісты з-пад коўдры», бо я інфармацыйна і эмацыйна суадношу гэта з «Лістамі з-пад шыбеніцы» Каліноўскага... Або вазьміце ягоныя ж — «Хлопчык і копчык» ці алюзію (для мяне ва ўсякім разе), калі месца напісання вершу абазначаецца як «Пляўкі». Калі нават не гаварыць пра густ, то пры самых крытычных адносінах да купалаўскіх вершаў пра сацыялістычнае будаўніцтва (у гэты час напісаны «Хлопчык і лётчык») я адчуваю сябе ніякавата, чытаючы такое. Мне здаецца, што я гагачу разам з маладзёнам, які паказвае пальцам на п’янага бацьку, што ў сне агаліў ніжнюю частку свайго цела.
Так, Купалу «не пашанцавала» памерці да савецкага часу, ён ездзіў на падараваным савецкай уладаю «Шэўрале», пісаў ліст таварышу Сталіну («Хай смутак вачэй тваіх ясных не росіць...»), але ж ён рэзаўся заточанай лыжкай у турэмнай камеры і жыццё сваё закончыў трагічна. Пра кошт вымушанага канфармізму добра напісаў Чэслаў Мілаш у «Скутым розуме». Можа, шчаслівы і сучасны той, хто не ведае нават таго, што ведаю я? Хадановіч жа выдатна ўсё гэта ведае. Дык навошта тады копчык, няхай сабе і ў абліччы «хвасцец» ? Для эпатажу, скандалу, таннай папулярнасці? Але ж Хадановічу гэтага не трэба. У яго ёсць талент. Пэўна, рэч — у мадэрнай этыцы.
Нягледзячы на ўсё сказанае, я люблю чытаць Хадановіча. За радасным светлым канструктывізмам гульні ў словы я бачу сапраўдныя пакуты на шляху да паэтычнага — прабачце за высокі стыль — прароцтва. Асабліва гэта відаць там, дзе аўтар не звязаны рыфмай (не бяжыць у мяшку) і знаходзіцца ў стане метафізічнай узбуджанасці, ягоныя словы, як фройдаўскія агаворкі, абсалютна аголеныя, як чыстая энергія. Такія рэчы, мне здаецца, пішуцца ноччу, калі творца адрываецца ад лунання паміж грэцкімі музамі і шматлікімі багамі і пакутліва шукае свой монатэізм.
Для сябе я знайшоў самую галоўную на сённяшні дзень «паэтычную агаворку» Хадановіча, у якой ён сам гаворыць пра сваю актуальную творчасць як прэлюдыю да ненапісанага Вялікага Твору: «Раз непазбежна, што тэкст — // адно рыхтаванне да смерці, — // ў лялечны Тартар ідзі, нібы праўдзівы Арфей!.. Нешта падобнае я чытаў у «Санетах да Арфея» ў Рыльке. (У выпадку з Хадановічам феномен плагіяту іманентна адпадае.) Герменеўтычна як рэцыпіент (аўтар ужо страціў патэнт на адзінае разуменне свайго «тэксту») я прачытваю для сябе аўтарскае іранічна-тужлівае прызнанне: «Я пакуль непазбежна даў нырца ў лялечны Тартар, я пакуль — нібы праўдзівы Арфэй, я пакуль рыхтуюся да смерці, сапраўднае паэтычнае прароцтва-аргазм (а значыць, і смерць!) — яшчэ наперадзе». Дай Бог, каб гэта адбылося.
Таленавітае раблезіянства аўтара, здаецца мне, падмацоўваецца падсвядомым уплывам французскай традыцыі, у якой ён жыве. Чытачы ягоных твораў, перакладаў, інтэрв’ю ведаюць гэта. Там пануе пэўная рэлігія літаратурнага стылю, якая надзвычай высока нясе гульню словаў як адзін з галоўных мастацкіх крытэраў.
Працягваючы тэму без алюзіяў на персоны, можна, натуральна, гаварыць пра беларускія комплексы непаўнавартасці, з якіх вынікае шмат забаронаў ды ўяўных святыняў. Але заўсёды лепш іранізаваць ды кпіць з чалавека без фізічных недахопаў, чым з кульгавага, які рухаецца з лясачкай. Наша Беларусь пакуль ходзіць на мыліцах, бо сусед ногі перабіў, калі яшчэ зусім малая была. Для мяне кпіць ды іранізаваць з сябе слабога, тварыць эпатажы ды перформансы, думаючы, што ад гэтага ты станеш моцным, — спрэс глухаваты мадэрнізм. Гэта можа быць хіба што пачаткам, прынадай для прыспанай з дзяцінства маладой душы, месцам сустрэчы сяброў для далейшага больш сур’ёзнага сумоўя, але ніяк не шляхам для спасціжэння сапраўдных вартасцяў, і ўжо абсалютна ніяк — самімі вартасцямі. Беларускамоўны рок для моладзі — выдатная брама да ўваходу ў свой дом, але Лявон Вольскі пакуль, на жаль, — гэта яшчэ не Васіль Быкаў. Каб толькі аматар беларускага року ды дасціпных вершаваных каламбураў не падумаў, што гэта ўжо і ёсць усё сучаснае мастацтва і ўся разняволеная сучасная Беларусь! Такі досвед, на жаль, ёсць.
Каламбуры, алюзіі, радаснае валоданне словам, пародыі, «асацыятыўная энтрапія», іронія з густам ад гарэзлівасці да лёгкага блюзнерства — гэта вясёлае гарцаванне буланчыка па лугавой квецені, збіранне разнатраўя (часам з чужога поля), практыкаванні для пальцаў піяніста, распеўка для прафесійнага спевака. Можна было б знайсці для гэтага і пэўнае мадэрновае параўнанне накшталт «петынгу» ці ананізму перад палавым актам, у выніку якога павінна нарадзіцца дзіця. А паэтычнае адкрыццё, прарыў у сапраўднае Залюстроўе, — гэта аргазм. Адкрыццяў ды прароцкіх азарэнняў не можа быць, на жаль, шмат. Трэба быць паэтычным ільвом, каб зведаць такое шматкроць. А яшчэ трэба перажыць свой пецярбургска-нашаніўскі перыяд ці сваё Болдзіна. Нават у прызнаных класікаў лёгка адрозніць «канструктывізм» ад прароцкага збегу словаў. Пра тое, як паэту калі-небудзь «удается оказаться там, где до него никто не бывал, и дальше, может быть, чем он сам бы желал», гаварыў Іосіф Бродзкі ў сваёй нобелеўскай прамове.
Як чытач-слухач-глядач я заўсёды тайна чакаю: з прылазнікаў-фае-ўступаў-уверцюраў-эцюдаў-бурлескаў-арабескаў узнесціся хоць на момант разам з Творцам (як, мусіць, у клінічнай смерці?) у шчаслівы кантрапункт удалага збегу пачуццяў, высока-этычных каштоўнасцяў і мастацкай тэхнікі.
Малюнак, скульптура (прыгадайце радэнаўскую Аміер), музыка, танец — усе невербальныя жанры — не хаваюць столькі небяспекі праваліцца ў этычнае блюзнерства пры мадэрных эксперыментах, бо маюць вялікае поле для індывідуальнага «прачытання» сапраўднай задумы творцы. Слова ж і абагульняе, і найбольш, чым іншыя выяўленчыя сродкі, канкрэтызуе сэнсы, узвышаючы ці прыніжаючы чуйную душу.
Увогуле ў «новай глабалізаванай этыцы» распаўсюджана канцэпцыя «шокінгу духоўнага яднання» праз разняволенасць і не-арганічнасць выяўленчых сродкаў (словаў, рухаў, фарбаў, сцэнічных учынкаў, музычных сінтагмаў і г. д.) — няхай сабе і вульгарных. У таго ж найвялікшага еўрапейскага дэсакралізатара і дэмістыфікатара Мілана Кундэры ў рамане, назву якога можна перакласці як «Непаразуменне» ці «Няведанне» (фрагменты з яго я чытаў, на жаль, па-нямецку), у эратычнай сцэне інтымная блізкасць чэскіх эмігрантаў Ірэны і Ёзафа прыходзіць толькі пасля «сублімацыі непрыстойнасці» на роднай мове. Я чуў нешта падобнае ад аднаго ўжо немаладога беларускага літаратара, які лічыць, што найлепшым шляхам для набліжэння да чытача (слухача) з’яўляецца «разумова-пачуццёвая гульня» на мяжы прыстойнасці.
САМАІДЭНТЫФІКАЦЫЯ - БЕСПЕРАПЫННЫ САМАПЛЕБІСЦЫТНовая глабалізаваная этыка праяўляецца не толькі ў сучаснай мастацкай творчасці, але і ў спробах пераасэнсавання нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Для мяне нацыянальная ідэнтычнасць як гуманістычны панятак пры ўсёй яе складанасці — перш за ўсё катэгорыя этычная, катэгорыя інтэлігенцкасці (не інтэлігентнасці), якая ідзе ад мяне самога, а не з боку нейкага высокаадукаванага «адчужанага і ачужанага пазітывіста», што валодае па-майстэрску ўсім наборам сучасных метадаў аналізу. Мая ідэнтычнасць — мой штодзённы самаплебісцыт. Калі я выходжу за межы сваёй унутранай этыкі і эстэтыкі, я сутыкаюся з каштоўнасцямі маіх магчымых натуральных апанентаў і павінен з імі лічыцца. У гэтым сэнсе я паважаю патрыятычную этыку майго «імперыялістычнага» расійскага апанента тыпу Праханава, якую ён выпраменьвае з свайго «Я», кіруючыся сваім расійска-«рускім» пачуццём «МЫ», што сфармавалася цягам гістарычна працяглага «рускага» праекту. Яму па-свойму баліць начамі сэрца «аб радзімай старонцы». Я разумею і паляка з ягонай тугой па ўсходніх крэсах.
Нам нельга дэманізаваць Расію ці Польшчу як злы фатум, выпрабаванне Кону ці нешта накшталт гэтага. Гэта пазбаўляе пачуцця гістарычнага аптымізму. Кожны вялікі этнас мае сваю культурную і тэхнакратычную «імперыялістычную» этыку ў адносінах да меншага суседняга незалежна ад часовых геапалітычных абставінаў. Тут слабейшы мае нюансы выбару. Першы ўзбагачае чалавецтва і, пэўна, самы боскі: супраціўляйся ментальна, перамажы розумам заваёўніка — рабіся вялікім і адметным праз культурную творчасць. Рабі сваю нацыю адметнай і паважанай. Або дай сябе захлынуць у моцным патоку, загінь трагічна, прыгожа, як Ян Палах. Іншы варыянт: палюбі шчыра імперскае, стань вялікім і сваім у гэтай плыні (усе імперыі шматнацыянальныя). Або без залішніх ахвяраў прыстасуйся і май свой невялікі жыццёвы кайф (варыянт: пакідаючы магчымасць адпомсты, рэваншу).
Пачуцце сучаснай патрыятычнай расійскай інтэлігенцыі пакрыўджана стратаю вялікапятроўскіх ды іншых «приобретений». Я бачыў, як немцы старэйшага пакалення (1900—1920 гадоў нараджэння) плакалі, пачуўшы фінал «Прэлюдаў« Ліста, велічныя акорды якога ў пачатку 1940-х гадоў суправаджалі пераможныя зводкі вермахту з Усходняга фронту. І гэтых немцаў таксама можна зразумець. Гэта была іхная «Радзіма дарагая», як у Праханава. Наша ж «Радзіма мая дарагая» была ў іншай плыні — фальшыва шчаслівая, але звязаная з вечным чаканнем шчасця, маладосцю, майскай вясной, «што ўсё яшчэ будзе».
Імпульсам для такіх развагаў для мяне стаў шэраг падзей у нашым культурным жыцці апошняга часу: выхад зборніку «Анталогія сучаснага беларускага мыслення», з’яўленне беларускага перакладу манаграфіі нямецкага гісторыка Р. Лінднера «Гісторыкі і ўлада. Нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі XIX—XX cт.» , канферэнцыя «Беларуская нацыянальная ідэнтычнасць» (праект Фонду Ф. Эберта), іншыя публікацыі па гэтай тэматыцы ў перыядычным друку.
Напачатку ўсяго два словы пра добрасумленнае «аб’ектывісцкае» даследаванне Р. Лінднера, які з абшараў «постнацыянальнай» Еўропы і з завершаным хельсінкскім працэсам і фукуямаўскім «канцом гісторыі» ў галаве па-прафесарску нагадвае «запозненым» беларусам:
Спадары беларускія гісторыкі і культуролагі, у вас дагэтуль дамінуюць рамантычныя міфы пра ўзнікненне дзяржаўнасці, публіцыстычная гісторыя пераважае над рэфлексійным метадам і крыніцазнаўствам, перабольшваецца роля нацыянальна арыентаваных «дыскурсных групаў», занадта фундаментальна выбудаваны міф пра залаты век ды вынішчэнне і пакуты, вам бракуе гістарычнага аптымізму і г.д. («Скампрэсаваная цытата» — штучная, сканструяваная мною. — Аўт. )
Тут увогуле ўсё больш-менш ясна. У саміх заходнееўрапейцаў, якія гістарычна «своечасова» прайшлі шлях ад этнасу да нацыі і дзяржаўнасці (nation=state) і ўжо паспелі забыцца на свой «своечасовы» пострамантычны нацыяналізм XIX стагоддзя, стаўленне да сучасных постсавецкіх «нацыяналістаў» тыпу беларускіх ды ўкраінскіх насцярожанае. Тым больш у немцаў, якія добра памятаюць пасіянарнага фюрэра. Старэйшае пакаленне немцаў яшчэ сёння злякаецца, пачуўшы ўзгаданы фінал «Прэлюдаў» Ліста, «Лаэнгрына» Вагнэра (любімы твор фюрэра) ці шлягер пра Лілі Марлен (акопны хіт).
Уражанне ад вышэй прыгаданай канферэнцыі, дзе беларуская нацыянальная ідэнтычнасць гіпатэтычна вымяралася бінарнай апазіцыяй «хімера ці ключ для будучыні?», даволі змрочнае. З нямецкага боку — нічога новага, прыблізна тое ж, што ў Лінднера. Новае ад беларускіх удзельнікаў — на авансцэну выходзіць ідэя «беларускага крэольства», прыярытэт дзяржаўніцкай свядомасці над нацыянальна-культурным пачаткам як магчымы тактычны прынцып паспяховага фармавання нацыянальнай ідэнтычнасці і паўнавартаснай дзяржаўнасці. Калі давесці гэтую ідэю да абсурду, то можна ўявіць сабе крэалізаваную 10-мільённую Беларусь, пазбаўленую нацыянальнага пачатку, так: 2 мільёны нацыянальна свядомых этнічных беларусаў прэзентуюць сабою ўзор талерантных супольнікаў, а 8 мільёнаў расійскамоўных ліберальных патрыётаў беларускай дзяржаўнасці тыпу кандыдата ў прэзідэнты Андрэя Клімава бароняць Беларусь ад пасіянарных суседзяў. Можна дачакацца і расійскага праваабаронцы Сіманава, заступніка беларусаў, які стане на бок беларускіх крэолаў з суверэнітэтам у галаве. Не раўнуючы польскамоўны Чэслаў Мілаш, што нарадзіўся пад Вільняй і бараніў літоўцаў ад польскага нацыяналізму падчас свайго віленскага перыяду інтэлектуальных пошукаў.
ЦІ НЯБОЖЧЫКАЎ МЫ ХАВАЕМ? Больш падрабязна хацелася б спыніцца на ідэях, сфармуляваных у «Анталогіі сучаснага беларускага мыслення». Увогуле гэта выдатны праект. Аўтары імкнуцца асэнсаваць беларускую нацыянальную ідэнтычнасць па-сучаснаму (паводле выразу аднаго аўтара, «думаюць Беларусь»), шукаючы і па магчымасці ўлучаючы нацыянальны кантэкст ва ўсясветны «праект рацыяналізацыі свету». Змест нарысаў розны. Большасць тэкставага масіву — неабходныя імітацыі, экстрапаляцыі і паралелі з канцэпцыямі антычных і заходніх мысляроў, што лагічна ўводзяць «кансерватыўнага» беларускага чытача ў свет сучаснага мыслення, якое імкнецца коратка і дакладна, а таму часам і занадта складана сказаць пра глыбокае.
Ёсць і даволі цікавыя арыгінальныя нарысы без простага ўціскання беларускага матэрыялу ў традыцыйныя схемы. Пры гэтым большасць аўтараў даволі ашчадна твораць свае тэксты і пазбягаюць у сваіх прыпушчэннях надмернай мадэрнізацыі, хаця часам нязвыклыя для традыцыйнага вуха мадэрныя слоўцы плаваюць на паверхні наратыву.
У публіцыстычна-філасофскім эсэ гэта непазбежныя выдаткі: аўтары пішуць як бы для свайго кола і адначасна для шараговага чытача, маюць сказаць шмат у межах яшчэ мала засвоенага намі жанру і абмежаваныя памерамі рэферату. Але некаторых аўтараў з «Анталогіі сучаснага беларускага мыслення», якія пішуць пра нацыянальную ідэнтычнасць, не заўсёды ўдаецца адэкватна зразумець.
Вось С. Дубавец у нарысе «Падставы рацыянальнага нацыяналізму», адкінуўшы традыцыйную схему прачытання гістарычнага заняпаду беларускага этнасу, амаль у эзатэрычным дыскурсе даводзіць, што патэнцыяльныя беларусы ў Сярэднявеччы кіраваліся рацыянальнай логікай («Не было ў нас сваіх Хамейні, Гітлераў ці іншых аб’ектаў масавага нацыянальна-рэлігійнага псіхозу») і гэта, «магчыма, стала прычынай нашага заняпаду». І гэта тлустым шрыфтам. Пры далейшых разважаннях С. Дубавец паслядоўна адрынае «ірацыянальнае шаманства» тыпу расійскага і польскага ды заклікае будаваць новую сапраўдную Беларусь, у якой хацелі б прачнуцца і некаторыя іншыя аўтары, праз... аптымальна-рацыянальны падыход да жыцця. Тут аўтар дарэчы ўзгадвае Дастаеўскага, які бачыў «выратаванне расійскага народу праз веру ў Хрыста», а беларусаў — «праз веру ў сябе».
Тут — аж тры супярэчнасці. Адзначу толькі галоўную: дэклараваная магчымая прычына заняпаду ў Сярэднявеччы (рацыянальнасць) ужо як прынцып мадэрнай рэканструкцыі пераносіцца ў будучыню. «Савецкага і нацыянальна-рэлігійнага фундаменталізму» аўтар не прымае, бо баіцца, што так мы страцім «уласную традыцыю нацыянальнага рацыяналізму». Беларускі нацыянальны даробак савецкага часу ў падразглядным эсэ, як і ў сваіх іншых публіцыстычных тэкстах, ён непасрэдна ці кантэкстуальна ўскосна характарызуе як неарыгінальны, як пэўную імітацыю.
Блізка да канцэпцыі рацыяналізму і сучасных прагматычных праектаў стаіць аўтар дасціпных нататкаў «Культура смецця і смецце культуры», які заклікае «хаваць уласных нябожчыкаў» , каб вырвацца з інкубатару маргіналаў, бо «старыя багі не маюць нам сказаць што сёння» . Ставячы высокія патрабаванні перад прагматычнымі нацыянальнымі праектамі, спадар Жбанкоў кваліфікуе нават адроджаную «Нашу Ніву» ўсяго толькі як «кола аўтараў» побач з малавядомай групай «Соты», забываючыся на галоўнага актора «НН-праекту» — шматлікіх шараговых чытачоў, а таксама з іх ліку — ідэйных прыхільнікаў і апанентаў (апошняе не менш важна!). Сярод незалежных творчых аб’яднанняў, куды аднесена і «Наша Ніва», найбольш вядомым ён лічыць «Бум-Бам-Літ» як «адзін з дыскурсаў постмадэрновае прасторы». Не адмаўляючы аўтару ў праве на ўласныя прыхільнасці і густы, усё ж такі з гэтай іерархіяй цяжка пагадзіцца. На шчасце, «Наша Ніва», нягледзячы на пэўны флёр мадэрнасці, пакуль не парывае сувязі з глыбінным добрым традыцыяналізмам сваёй папярэдніцы. (Не ведаю, ці падзяляюць маю кансерватыўную радасць самі стваральнікі гэтага праекту.)
Вельмі своеасаблівы адыход ад традыцыяналізму дэманструе аўтар нарысу «Трансфармацыі беларускай нацыянальнай ідэі» Алесь Чобат. З аналітыкам, які мае даволі празаічнае прозвішча «Чобат», я асабіста не знаёмы, але, як сталы чытач «Нашай Нівы», памятаю яго яшчэ як бескампраміснага крытыка беларускай апазіцыі, правінцыйнасці думкі пэўных публічных асобаў і г. д., якіх ён лёгка перамагае ў завочных пісьмовых спрэчках, так бы мовіць, «славіць пераможаных». З нарысу мы даведваемся, напрыклад, што беларусы павінны быць удзячныя русафілу прафесару Каяловічу за тое, што расійскі цар Аляксандр II, а таксама Мураўёў-вешальнік упершыню на афіцыйным узроўні пачалі разглядаць Беларусь як не чыста расійскую і не чыста польскую правінцыю, вывучаючы «асобны беларускі аспект дзейнасці правінцыйнага дыктатара К. Каліноўскага». (Каяловіч, паводле аўтара, чытаў лекцыі цару.) Чобат называе гэта піянернымі доследамі пяці беларускіх губерань — без двукосся. Тых беларускіх даследчыкаў, якія не хваляць Каяловіча, аўтар іранічна пазначае як «удзячных нашчадкаў» (двукоссе ад Чобата). Своеасаблівы мадэрнізм: усё пастаўлена з ног на галаву. Экстрапалярная мадэрная логіка тады ўжо павінна сцвярджаць, што беларусам трэба сёння быць удзячнымі Лукашэнку за тое, што ад яго «піянерскай» інтэграцыйнай дзейнасці ўжо больш за 60 % беларусаў захацелі ў Еўропу. Але ж якім коштам! Страцілі час, людзей, нацыянальныя таленты... Зусім як у Ніцшэ: самая хуткая жывёліна, якая прывязе да дасканаласці, — гэта пакуты.
Далей даследчык засцерагае «патрыётаў» (у іх, «маўляў, чым глыбейшыя карані, тым большая пыха») ад залішняга замілавання старажытнай гісторыяй і збеларушвання гістарычных постацяў, крытыкуе членаў Рады БНР за дыпламатычную недасведчанасць («раскірдашы-нязграбы з той Рады»), пагардліва-іранічна, не раўнуючы генерал КДБ Ерын, гаворыць пра нашых сучаснікаў («Пра акт незалежнасці 25 сакавіка 1918 году, нарэшце, ведаюць «свядомыя» і «несвядомыя»). Паміж іншым думаю: цікава, ад каго Чобат пачуў упершыню пра БНР? Пэўна ж, не ад «обожателей» Каяловіча. Хутчэй за ўсё — ад прыспаных радыкалаў. Выходзіць нешта вельмі непрыгожае накшталт варожага «ўгнюшвання мясцовых святыняў» і «дэсакралізацыі аўтахтоннай культуры», пра што цікава піша іншы аўтар.
Не траціць аўтар сваёй мадэрнай ліберальнай арыгінальнасці, калі аб’яўляе паняцці «супольнасць», «патрыятычны абавязак», «грамада», «народ» аскепкамі нашай цёмнай кланавай свядомасці . У раздзеле «Праблема культуры» спадар Чобат афарыстычна, не раўнуючы Эклезіяст, разбурае міф пра патрыятычных творцаў:
Служэнне народу (Айчыне, ідэі і г. д. ) непазбежна вядзе да жабрацтва, а жабрацтва — да агрэсіі супраць цэлага свету... Прыярытэт мае мець не «патрыятызм» і не «свядомасць», а лаяльнасць да беларускай дзяржавы... (Гэта ў кантэксце суверэнітэту як сучаснай каштоўнасці. — Аўт. )
Магчыма, тут трэба ўсё разглядаць толькі на ўзроўні, так бы мовіць, стылістыкі дыскурсу, дзе нецярпліваму аўтару з прычыны ягонага псіхалагічнага складу ці нешчаслівага лёсу не хапае звычайных «элегічна-наратыўных» словаў. Бо такая «бязлітасная крытычная экспертыза» (пра патрэбу яе для нацыянальнага дыскурсу гаворыць У. Абушэнка) нішчыць не толькі «кволыя тэарэтычныя ўніверсаліі нацыяналістаў», але і здзімае з паверхні нядаўняй гісторыі нават бясспрэчныя факты. Абвяшчэнне нацыянальнай незалежнасці ў 1991 годзе кваліфікуецца як «метэаралагічная анамалія»: «Ніхто не меў ані думкі пра будучыню, у тым ліку і лагер радыкалаў на чале з Пазняком». (Пакуль толькі пабежна заўважу: ну а як жа быць з «паддашкамі», «майстроўнямі», выключэннямі, звальненнямі, шальмаваннямі ў 80-я, барацьбой парламенцкай апазіцыі ў Вярхоўным Савеце 12-га склікання, з напісаннем Канстытуцыі 1994 году, зборамі подпісаў за роспуск ВС 12-га склікання, з праектамі дыверсіфікацыі энергетычных крыніцаў і г. д.? Хто ж гэта рабіў, калі не тыя памяркоўныя ды будучыя радыкалы?)
Хаця Чобат аб’яўляе Францішка Багушэвіча беларускім Адамам («Геній Багушэвіча сканцэнтраваны ў адной фразе «Не пакідайце ж мовы нашай — каб не ўмёрлі!»), аднак у далейшым канцэпцыя аўтара мадэрнізуецца да своеасаблівага крэольства, калі культурна-моўны фактар разглядаецца толькі як часовы пры пачатковым выдзяленні беларускага этнасу («прырост беларускамоўнай папуляцыі»), а для сённяшняга дня пакідаецца толькі «суверэнітэт» і «рост папуляцыі са свядомасцю грамадзянскай адказнасці за дзяржаву». (Нешта накшталт канцэпцыі кандыдата ў прэзідэнты А. Клімава.) Тут спадар Чобат зместава ды ідэйна часткова пераклікаецца з аўтарам Абушэнкам, які прысвяціў крэольству спецыяльны артыкул.
Як германіста і культуролага-аматара мяне вельмі ўражвае таксама Чобатаў інфармацыйны і культуралагічны лібералізм, калі ён даводзіць, што «патрыёты» шкодзяць сваімі апеляцыямі да свядомасці ды абавязку, што культура не патрабуе дзяржаўных інстытутаў і павінна расці, як лес. Ён нават спасылаецца на багатых Германію ды ЗША і сцвярджае, што там няма міністэрстваў культуры. Я не знаёмы са структурай амерыканскіх дэпартаментаў, а вось пра Нямеччыну дакладна ведаю, што там ёсць Kultusministerium, якое апякуецца культурай і адукацыяй. У канцы мінулага году былы канцлер ФРГ Г. Шміт у артыкуле «Закон джунгляў» («Die Zeit», 4.12.2003), прысвечаным крытыцы сучаснага дзяржаўнага лібералізму, пісаў:
Рынак і канкурэнцыя не спараджаюць маралі. Культура і мараль патрабуюць фармавання, узораў, правілаў ды спецыяльных інстытутаў выхавання і кіравання.
У пошуках саюзнікаў з мінулага даволі спрэчна выглядае «прыступкавая мадэрнізацыя» аўтарам гістарычных постацяў М. Лютэра (1483—1546) і Дж. Боска (1815—1888), якія, паводле аўтарскага выкладу, акрамя ўсяго іншага яшчэ змагаліся за «шанаванне права меншасці».
Прыклады спрэчных спробаў мадэрнізацыі можна было б доўжыць. Як віртуальныя лабараторныя тэксты, яны, натуральна, правамоцныя, і добра, што яны ёсць. Аднак варта, відаць, звярнуць увагу на тое, як яны могуць адклікнуцца сярод тых, хто чытае гэтыя тэксты. Мультыплікацыя думак, магчыма, пойдзе ў больш шырокае кола, напрыклад у студэнцкую аўдыторыю. І вось беларускі студэнт-гісторык пачуе, што Беларусь — гэта толькі віртуальны прадукт мысляроў, што ёсць аб’ектыўна толькі нейкае «памежжа», так бы мовіць, прадукт маргінесаў ды маргіналаў, дзе былі толькі мацеі бурачкі (напісанне з малой літары маё), а сёння ёсць толькі «чужы свой Лукашэнка» ды «свой чужы Адам Міцкевіч» , а Купала са сваімі «Тутэйшымі» — толькі геніяльнае выключэнне (пра гэта можна прачытаць у Ігара Бабкова).
ПРА МАДЭРНУЮ ЭКСПЕРТЫЗУ АДНАГО РЭЦЭНЗЕНТА «АНТАЛОГІІ»Такія разважанні знаходзяць адпаведны водгук у сэрцах аднадумцаў. Вось колькі тыдняў таму трапіў мне ў рукі 6-ы нумар часопісу «ARCHE» за 2003 год. Увагу прыцягнуў артыкул Андрэя Екадумава з бравай назвай «Разбор палётаў беларускай думкі», дзе аўтар аналізуе «Анталогію сучаснага беларускага мыслення». Адразу ўявіліся начальнік эскадрыллі з палявой сумкай і партупеяй, зязюліна гняздо і беларуская думка пад белымі крыламі... Са звестак пра аўтара дазнаўся, што ён сацыёлаг, філосаф, аўтар аналітычных працаў пра беларускія мясцовыя выбары і пра сцэнары рэформаў для Беларусі. Актуаліст, так бы мовіць. Гляджу артыкул па дыяганалі: а ён малайчына — і сівой даўніны ВКЛ не цураецца, дарма што і пра сучаснасць дбае.
«Разбіраючы» палёты беларускай думкі, Екадумаў сярод трох праграмных артыкулаў, якія могуць «задаць кантэкст для прачытання-тлумачэння ўсёй анталогіі», першым згадвае твор Алеся Чобата з раздзелу «Эйдас» (у анталогіі ёсць яшчэ раздзелы «Логас» і «Топас»). Ён называецца «Трансфармацыя беларускай нацыянальнай ідэі».
Аглядальнік акцэнтавана-задаволена паведамляе прыцішанаму беларускаму чытачу «ARCHE»:
У артыкуле Алеся Чобата — разгромная крытыка нацыяналістычнага міту пра вялікую беларускую культуру. Артыкул гэты карысны. Вымушае сур’ёзна задумацца над «прапіснымі ісцінамі» нацыяналістычнага міту. Сур’ёзна аспрэчваецца тэза пра Вялікае Княства Літоўскае як духоўную радзіму беларускай нацыі...
У заключнай частцы сваіх абагульненняў аглядальнік не шкадуе і нас, сучаснікаў — патрыётаў ды дзяржаўнікаў, — тых, хто дачыніўся да «Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце БССР»:
Падборка тэкстаў у «Анталогіі» акурат дае мажлівасць супастаўлення ідэяў і дыскурсаў міжсобку. Ад чаго і да чаго прыйшла беларуская думка за тузін гадоў, пачынаючы ад Дэкларацыі аб суверэнітэце? З «Анталогіі» відаць — не была тая Дэкларацыя забяспечаная ні эйдасамі, ні логасамі. Філасофскае асэнсаванне беларускіх праблемаў, якое павінна было б апярэджваць набыццё незалежнасці, ішло следам за яе набыццём...
Вось такі айчынны «крытычны пазітывізм». Думаючы, што рэцэнзент усё ж такі «думае Беларусь», я міжволі ўзгадаў шукшыноўскага «праведніка», які «в приступе дурного правдолюбия сказал своему соседу, что его жена спит с агрономом»...
Няёмка мне стала: я ж таксама пэўным чынам руку да «той Дэкларацыі» прыклаў, галасаваў за яе, быў пазней нават членам Канстытуцыйнай камісіі як член Прэзідыума ВС БССР. І ўсё гэта — без логасу, эйдасу і топасу... Трэба было пачакаць, пакуль Чобат з Екадумавым падрастуць. Каюся...
ПРА КУЛЬТУРНЫЯ МЕЖЫ ЕЎРОПЫ, ВКЛ І БЕЛАРУСКАСЦЬУ сучаснай еўрапейскай тэорыі нацыятворчых працэсаў «бінарныя апазіцыі нацыяналістычнага дыскурсу» (выраз Екадумава) не ёсць апошнім павевам моды. Гістарычна ўзніклыя культурныя межы не разглядаюцца паводле лагарытмічнай лінейкі начальніка эскадрыллі з палявой сумкай. Асабліва гэта заўважаецца цяпер, калі Еўропа шукае шляхі збліжэння. Здаецца, што пачынае пераважаць так званы шматперспектыўны падыход.
Так, калі раней на ўроках астраноміі ці гісторыі настаўнік спасылаўся на імя Каперніка (Капернікуса), робячы акцэнт на тым, што ён быў палякам або немцам (у залежнасці ад таго, хто быў настаўнік), то цяпер шматперспектыўная дыдактыка раіць перш за ўсё падкрэсліваць еўрапейскасць вучонага, які сілкаваўся агульнай сістэмай навуковых дасягненняў, што назапасіла Еўропа яго часу.
Сувора падзяляючы «данацыянальную» зыходную еўрапейскую культуру на нацыянальна акрэсленыя складнікі, аўтар сам сабе пярэчыць. Ці не лепш, аналізуючы беларускасць або небеларускасць артэфактаў на абшарах ВКЛ і яго суседзяў, мець на ўвазе, што, па сутнасці, межы тагачаснай Еўропы як культурнай з’явы былі такімі, якімі былі рэлігія, цывілізацыя, навука, культура не толькі ў ядры этнасу (калі яго можна было вызначыць), але і на памежжы? Інтэграванасць ці адасобленанасць этнасаў вызначалася не толькі тым, на якой мове — лацінскай, польскай, беларускай, нямецкай ці якой іншай — пісаў або гаварыў у працэсе сваёй дзейнасці той ці іншы актор гісторыі. Пратэстанты і каталікі з розных рэгіёнаў і ў розныя перыяды дэманстравалі сваю «краёвасць» сваім стаўленнем да суверэнаў па-рознаму і на розных мовах. Нават ацэнка ўніятаў у гэтым сэнсе не можа быць безумоўна «патрыятычна-нацыянальнай».
Так што ў шмат якіх выпадках можна прапанаваць такую кампрамісную фармулёўку: «Паводле шматлікіх культурна-цывілізацыйных паказчыкаў, Еўропа «прысутнічала» на Беларусі часоў ВКЛ, а тагачасная культура Княства тварылася падчас інтэграванага працэсу ўзаемадзеяння прысутных этнасаў». Так што культура ВКЛ месцамі і часам гэткая ж беларуская, як і польская. Так, як мы сёння, гаворачы «еўрапеец», укладаем у гэты панятак пэўны інтэграваны культурны сэнс. Кім лічыць сёння еўрапейскага драматурга, які жыве ў Францыі, піша па-англійску, а свае перакладзеныя на нямецкую мову творы ставіць у Германіі?
Культурныя межы Еўропы (не памежна-паштовыя пасты!) былі адкрытыя і пазней. Падсвядомы перанос сённяшняга культурна-межавага падзелу, нават з элементамі глабалізацыі, на сярэднявечную Еўропу будзе яшчэ доўга прысутнічаць у нашых культуралагічных тэкстах. Так, нават у нядаўна выдадзенай выдатнай кнізе Захара Шыбекі «Нарыс гісторыі Беларусі 1795—2002» у раздзеле 14.4 «Культурныя асяродкі« назіраецца ў гэтым сэнсе пэўная мадэрнізацыя. Прынцып «культурнага кантыніуму» са шлейфам ВКЛ-аўскага рэгіянальнага патрыятызму, які не мог абсалютна знікнуць нават пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай, на жаль, не атрымаў хаця б канцэптуальнага разгляду.
Мы ўсё яшчэ блытаемся, па-пазітывісцку мадэрнізуючы аддаленую гісторыю, праводзячы межы там, дзе іх не было і не магло быць. Пра самую глыбокую даўніну мы яшчэ не дамовіліся, што гаварыць. Часам выглядае, што ў нас яе або зусім няма, або мы аб’яўляем Адама і Еву прабеларусамі. Яшчэ не з’явіўся наш разважлівы і адважны «апошні летапісец» кшталту расійскага Карамзіна, які б стварыў па-мастацку пераканаўчы вялікі нацыянальны міф, якім захапіліся б нават тыя, хто гісторыяй не цікавіцца.
Галоўныя нашыя спрэчкі — пра Сярэднявечча і пра наш радавод. Хто і якія мы? Мы часта блытаем народную і хрысціянскую культуру, забываючыся, што «просты народ» — сялянства, рамеснікі, воіны-наёмнікі — не былі ў Сярэднявеччы, так бы мовіць, афіцыйнымі носьбітамі нацыянальнай ідэі. Яе носьбіты — суверэны, царква, вучоныя, маёмасны вайсковы стан — не былі так выразна, як сёння, прывязаныя да пэўнай геапалітычнай і культурнай традыцыі. Рэлігійныя, персанальныя ды вайсковыя уніі таго часу сёння часта цяжка зразумець. Прыгадайце хаця б прынцып «сujus regio ejus religio». З пункту гледжання, напрыклад, расійскага акадэміка Дз. Ліхачова («аселасць — гэта сапраўдная маральнасць»), сярэднявечная Еўропа была такая ж амаральная, як і сённяшні Еўрапейскі Звяз.
Сярэднявечча, ВКЛ — гэта наш Вавілон, як, дарэчы, і астатняй тагачаснай Еўропы. Галоўныя міфы пра Сярэднявечча былі створаныя ў XVIII і пачатку XIX стагоддзя, калі «нацыянальнае» прачыналася, а гістарычныя факты яшчэ не назапасіліся. (Дастаткова прыгадаць чэха Ганку з ягоным «Кралядворскім рукапісам».) Карыстаючыся ткацкімі тэрмінамі, можна сказаць, што з гэтага Вавілону кожны этнас цягнуў і па сёння цягне сваю аснову і свой уток для плашчыны свайго вялікага нацыянальнага міфу. Міф і матэрыяльныя поспехі нацыі ўзаемазалежныя. Заўважныя поспехі мацуюць міф. Праўдзівасць зместу вялікага міфу адыгрывае другарадную ролю. Задача міфу — служыць для падтрымання гістарычнага аптымізму нацыі, матэрыялізаваць досвед мінулага, тлумачыць сучаснае, разгортваць перспектыву на будучыню.
Суседнія нацыі не могуць падзяліць такі міф. Рэальная плашчына-аснова міфалагічнага сувою з суседам — адна, толькі з кожнага краю яна блішчыць па-рознаму. Мы ніколі не падзелім сваіх міфаў і нацыянальных постацяў з літоўцамі, палякамі, расійцамі ды ўкраінцамі. Гэтага цяпер і не трэба рабіць. Трэба моўчкі будаваць свой дом, свой міф, сваё жыццё для сваіх дзяцей, гледзячы з свайго боку . Час для пазітывісцкага разбору айчынных культурна-гістарычных міфаў для нас яшчэ не настаў. Падросшы і прачытаўшы сваю ды чужую інтэрпрэтацыю, нашы дзеці як-небудзь разбяруцца. Літоўскія школьнікі не надта ведаюць, што там пішуць цяпер пра славянскую ды балцкую Літву сучасныя польскія ці беларускія гісторыкі. Яны добра засвоілі свой прыгожы нацыянальны міф пра Літву. Яны патрыёты без хістанняў. Яны ўжо пад парасонам Еўразвязу сярод шматлікіх роўных — дробных і сярэдніх, па-за межамі небяспечнага «расійскага» праекту. Палітычная Еўропа, не вельмі разбіраючыся ў польска-беларуска-літоўскіх гістарычных разыходжаннях, прыняла літоўскі дзяржаўны міф і назву, якія грунтуюцца на сярэднявечным палітоніме «Літва», таму што літоўская ўлада і інтэлігенцыя разумеюць патрыятызм і вялікі нацыянальны міф аднолькава.
Сумесныя міжнацыянальныя камісіі ў спрэчных гістарычных пытаннях рэдка даюць плён. Прыйдзе час, і шмат з таго, што некалі было ці здавалася архіважным, страціць свой сэнс. Паглядзіце на Еўропу. Няхай сабе тэза пра «постнацыянальную» эпоху, глабалізацыю і «канец гісторыі» злёгку перабольшаная, усё ж такі Еўропа паціху развітваецца са сваімі старымі нацыянальнымі легендамі. Яны становяцца аб’ектам увагі хіба што этымолагаў, мастакоў, экскурсаводаў ды вузкіх спецыялістаў.
Ствараюцца міфы новага часу і гальванізуюцца старыя, але ўжо на больш мастацкім узроўні, ці, як кажуць дыдактыкі, на ўзроўні «формы пераносу інтарэсаў», якую нельга інтэрпрэтаваць як нацыянальны пафас: наша Радзіма, наша краіна, нашы продкі . Для сучаснага немца легенда пра Германа — зусім не тое, што яна значыла для яго дзядоў у канцы XIX стагоддзя.
Тут, праўда, ёсць адзін нюанс: для «запозненых» нацыяў тыпу беларускай ці ўкраінскай, над якімі яшчэ навісае небяспека паглынання суседняй «пасіянарнай» плынню, значэнне вялікага нацыянальнага міфу не траціць сваёй актуальнасці і да сёння. Таму, хто працуе ў полі нацыянальнай культуры, гісторыі, мастацтва, не варта лічыць патрыятызм толькі індульгенцыяй для малаталенавітых (хаця і такое бывае) або «последним прибежищем подлецов». Апошняе было сказана не намі ды з іншай нагоды.
ГІСТАРЫЧНЫ АПТЫМІЗМ І ЎВАГА ДА МІНУЎШЧЫНЫАдметнымі для гісторыі паспяховых нацый з’яўляюцца, паміж іншым, увага і павага да сваёй перадгісторыі і ранняй гісторыі. Пры гэтым у дадзеным пытанні назіраецца адзінства паміж уладнай і інтэлектуальнай элітай. Вельмі паказальнымі ў гэтым сэнсе з’яўляюцца, напрыклад, эстонцы. Перажыўшы ў новы час перыяд «тутэйшасці», «сялянскасці», «не-нямецкасці», калі нават адукаваны эстонскі селянін называўся «сакс» паводле аналогіі з элітай грамадства — нямецкімі асаднікамі, эстонцы змаглі дзякуючы шэрагу гістарычных абставінаў к пачатку XX стагоддзя стварыць грунт нацыі і дзяржаўнасці.
Нават цяпер, калі Эстонія становіцца часткай палітычнай Еўропы, вучоныя-гісторыкі і спецыялісты па школьных падручніках з краін ЕЗ усё яшчэ крытыкуюць эстонскіх гісторыкаў за нацыяналістычную міфатворчасць. Так, у зборніку «Нацыянальныя рухі і ўтварэнне дзяржаваў. Балтыйскі рэгіён у школьных падручніках» (Франкфурт-на-Майне, 1995) прафесар Гамбургскага ўніверсітэту К. Гасельблат крытыкаваў эстонскага гісторыка, пісьменніка і... адначасова прэзідэнта краіны Ленарта Мэры за тое, што ён «інструменталізуе» перадгісторыю і старажытную гісторыю, сцвярджаючы, што
эсты як угра-фіны, якіх у адрозненне ад індаеўрапейцаў не закранула вялікае перасяленне народаў, ужо пятнаццаць стагоддзяў таму назад мелі сваё эстонскае пачуцце адзінства («Wir-Gefühl»)...
Мы ж афіцыйна пачаткуем сваю дзяржаўнасць з ліпеня 1944 году... І жывём у краіне, дзе так званая ўладная эліта паводле разумення нацыянальнай ідэнтычнасці і нацыянальнай ідэі застаецца непаяднанай са значнай — а магчыма, і пераважнай — часткай нацыянальнай інтэлігенцыі, асабліва з яе гуманітарным сегментам. Інтэлектуалы, якія актыўна прапагандуюць ідэі ўлады, — з пункту гледжання сваіх апанентаў або прагматыкі-цынікі, або аблудныя авечкі. У сваю чаргу «інтэлігенцка-дысідэнцкая фронда» трактуецца «калабарантамі» як кучка небаракаў з нацыяналістычным комплексам, якая шукае сабе іншага (багацейшага, іншаземнага, варожага і да т. п.) патрона. Кожны з бакоў перакананы (або робіць выгляд), што менавіта ён з’яўляецца патрыётам.
Некаторыя з нас схільныя бачыць у гэтым злы фатум. Але сітуацыя абсалютна тыповая і абсалютна не выключная. Тут няма пракляцця Кону. Небяспечна толькі тое, што такое становішча зацягнулася, выпала, так бы мовіць, з гістарычнага графіку. Аднак усё ж гістарычны аптымізм трэба чэрпаць у гістарычных аналогіях.
У гісторыі народаў і этнасаў кожны некага падпарадкоўваў ды на некага ўплываў — так бы мовіць, рэалізоўваў свой «гістарычны праект». Узгадайце магутныя ваяўнічыя плыні філістымлянаў, рымлянаў, брытанцаў, напалеонаўскай часткі Еўропы, Русі, Германіі... Адпаведна былі слабейшыя на шляху гэтых плыняў, дзе былі «неразумныя патрыёты» і прагматычныя або слабыя духам «калабаранты». Амаль у кожнага этнасу на шляху да нацыянальна-дзяржаўнага сталення (акрамя хіба невялікіх «пасіянарных» этнасаў тыпу армянскага ці габрэйскага) такая з’ява мела месца. У больш-менш «своечасовых» моцных этнасаў (немцы, шведы, англасаксы, велікаросы, французы, туркі і г. д.) гэта было даўно, і сёння трагічнасць і вастрыня тых падзей ужо забыліся.
Пачытайце нямецкія хронікі і легенды пра Армінія-Германа з племені херускаў, які праз двайную здраду — спачатку сваім, а потым рымлянам — з варвара-германца ператварыўся ў нямецкага нацыянальнага героя. Узгадайце велікарускіх князёў эпохі феадальнай раздробленасці, якія рабілі гістарычны выбар паміж «рускім» і татара-мангольскім геапалітычнымі «праектамі»: хаўрусаваліся з татарамі, білі сваіх, потым здраджвалі хаўруснікам... Паглядзіце на закалоты паміж Радзівіламі і Сапегамі ці спрэчкі паміж нашымі пратэстанцкімі і каталіцкімі асветнікамі XVII—XVIII стагоддзяў падчас сутыкнення шведскага і «расійскага» геапалітычных праектаў. Падобная сітуацыя раздвоенасці эліты мела месца амаль ва ўсёй Эўропе часоў Напалеона, які ўвядзеннем «Кодэксу» наводзіў «новы парадак», за што яму, дарэчы, шмат якія лапікавыя этнасы павінны быць удзячныя. Напалеон зрабіў іх нацыямі.
МЫ Ў ПЛЫНІ «РУСКАГА» ГІСТАРЫЧНАГА ПРАЕКТУ «Рускі праект» пачаўся з тысячу гадоў таму і працягваецца па сёння. Мы — на шляху плыні гэтага гістарычнага праекту: то захлынаемся, то вылузваемся. Кожны з нас знаходзіцца ў пэўным пункце паводле развіцця падзеяў і ўласнага стаўлення да дзейных асобаў гісторыі. Па-інтэлігенцку кажучы, тут трэба прызнаць права двух падыходаў: вялікадзяржаўніцкага са сваёй геапалітычнай праўдай лепшай гістарычнай перспектывы і маральна-этычных пошукаў ды памкненняў слабейшых гістарычных актораў. Яны не супадаюць. Тут кожны мае сваю праўду, гледзячы пра што гаворыць.
Прывяду цытату з «Истории государства Российского» Мікалая Карамзіна, які 31 кастрычніка 1803 году быў афіцыйна прызначаны ўказам Аляксандра I дзяржаўным гістарыёграфам «с жалованием в год по две тысячи рублей ассигнациями». Так, разважаючы пра так званае татара-мангольскае ярмо, аўтар робіць амаль немагчымае: у адным пасажы па-мастацку «знімае» гістарычна-этычны трагізм прыніжэння рускіх дробных суверэнаў перад манголамі і страты «древних свобод», каб лагічна і эстэтычна (!) пераканаць чытача, што адзінае выратаванне Русі — паслухмянасць адной волі. Адчуваецца майстар, які змяніў стыло літаратара на пяро гісторыка:
Совершилось при монголах легко и тихо, чего не сделал ни Ярослав Великий, ни Андрей Боголюбский, ни Всеволод III: во Владимире и везде, кроме Новгорода і Пскова, умолк вечевой колокол, глас вышнего народного законодательства, столь часто мятежный, но любезный потомству славянороссов... Князья, смиренно пресмыкаясь в Орде, возвращались оттуда грозными повелителями: ибо повелевали именем царя верховного.
У гэтым сэнсе ў пазнейшай гісторыі «рускімі» былі і эстонец генерал Міхельсон, які ганяўся за Пугачовым па ўральскіх стэпах, і Брулоў, і Герцэн, і Барклай, і Фанвізін, і «каўказскі чалавек» генералісімус Сталін, і Пастарнак, і чэчэнец палкоўнік Масхадаў, які разам з беларусам генералам Усхопчыкам уціхамірваў літоўцаў у разгар перабудовы, і нават генерал ад авіяцыі Джахар Дудаеў, калі прымаў удзел у афганскай кампаніі. Спіс можна доўжыць пералікам беларускіх прозвішчаў — даўнейшых і цяперашніх. Інакш і быць не магло, бо — паводле Р. Пайпса — «прырастаючы» ў XVI—XVII стагоддзях на працягу 150 гадоў штогод на 35 000 квадратных кіламетраў (на тэрыторыю сучаснай Галандыі штогод), Расія не магла развівацца без вялікай колькасці іншародцаў.
Усе гэтыя варагі, венгры, печанегі, немцы, французы, грэкі, фіны, полаўцы, хазары, славяне і г. д. — у рознай якасці (князі, вайскаводы, купцы, воі, будаўнікі фартэцыяў, збіральнікі даніны, суддзі і г. д.) — з розных прычынаў у пэўны час былі праваднікамі «рускага гістарычнага праекту». Па-інтэлігенцку дадамо: яны мелі на гэта права. Кожны паводле сваіх абставінаў.
Таму сённяшняе супрацьстаянне — абсалютна нармальная з’ява. Мы — недавараны прадукт «рускага праекту». Калі б бальшавікі не пакарысталіся так званым правам нацыяў на самавызначэнне для сваіх рэвалюцыйных мэтаў, калі б збудавалі стабільную палітычную ды эканамічную сістэму або калі б губернская сістэма імперыі праіснавала яшчэ гадоў сто, усё магло б быць зусім інакш. Узгадайце апублікаваны ў часы перабудовы сакрэтны ліст Сталіна да Леніна ад 22.9.1922 (ён называецца, здаецца, «Письмо единомышленнику»), дзе адказны за нацыянальнае пытанне таварыш крытыкуе «лібералізм Масквы ў нацыянальным пытанні» ды раіць заняцца «маладым пакаленнем на ўскраінах», якое «адмаўляецца разумець гульню ў незалежнасць як гульню».
У гэтым сэнсе развагі нашых гісторыкаў і культуролагаў пра старую гісторыю (Сярэднявечча, ВКЛ) носяць адносны характар, і гістарычных праўдаў сёння можа быць столькі, колькі ёсць зацікаўленых бакоў.
Каб этнас стаў нацыяй, эліты ствараюць свой вялікі нацыянальны міф праз гісторыю, гуманістычную навуку, легенды, мастацкія вобразы. Так узнікаюць стэрэатыпы пра кожную нацыю. Справы гавораць самі за сябе. Міфы — прапагандуюцца. Калі паслядоўна раскручваць «сувой» вялікага нацыянальнага міфу любога этнасу, які нават стаў самай паспяховай сучаснай нацыяй, то можна ў кожным без выключэння выпадку знайсці «патрыятычныя» фантазіі, якія становяцца стрыжнем, на які намотваецца астатняя «лінейная» гісторыя. Першазмест міфу прымаецца як аксіёма, так бы мовіць, без каментароў унізе старонкі.
Даволі цяжка адрозніць этнічнае ад канфесійна-дзяржаўнага. Еўропа гэта ўжо даўно зрабіла. На гэтых абшарах, кажуць мандыялісты, наступіла постнацыянальная эпоха. Тут, як гаварылася раней, ethnos стаў «своечасова» nation, з выразным этнічным ядром або без яго (поліэтнічнае ўтварэнне з супольнымі інтарэсамі). На хрысціянскім еўрапейскім абшары з узмацненнем дзяржаўнага складніка рэлігійны слабее. Знікае папацэзарызм і цэзарапапізм. «Боскі пачатак» у царкве паступова падмяняецца прагматычным адміністраваннем у межах дзяржаўнай этыкі. Уплыў царквы традыцыйна перабольшваецца палітыкамі, якія для сваёй публічнай рэкламы ахвотна бяруць напракат даўно сфармуляваныя ўніверсальныя хрысціянскія максімы.
Дарэчы, назіраючы за працэсам фармулёўкі сучасных маральных каштоўнасцяў у тэксце будучай Канстытуцыі ЕЗ (спрэчка вакол т. зв. «хрысціянскіх каштоўнасцяў»), што мае быць прынятай на пачатку чэрвеня 2004 году, можна безумоўна канстатаваць, што інстытут царквы палітызаваўся і сацыялагізаваўся, адышоў ад асобы, хаця хрысціянства ў сваіх кананічных тэкстах — у адрозненне, напрыклад, ад ісламу — не ведае сацыяльнага вучэння, а ўсё мае скіроўваць на выратаванне грэшнай душы.
Мы мала ведаем пра сучасныя пошукі еўрапейскіх інтэлектуалаў, якія можна было б назваць новым антымонатэізмам, што супрацьпастаўляецца далёкаму чужому старазапаветна-евангельскаму хрысціянскаму міфу, які па-свойму ўсмерціў думку антычнай Грэцыі, «дзе ўжо было сказана ўсё пра чалавека».
ПРА КАРЫСЦЬ НЯМЕЦКАГА ПАТРЫЯТЫЧНАГА ДОСВЕДУВучыцца можна не толькі ад блізкіх суседзяў. Прывяду для ілюстрацыі дзве нямецкія патрыятычныя легенды. Чаму нямецкія? Па-першае, з Нямеччынай мы не маем супольных спрэчных этналагічных праблемаў. Па-другое — і гэта ў дадзеным выпадку важней — немцы з’яўляюцца «своечасовай» еўрапейскай нацыяй з бездакорнымі атрыбутамі сучаснай дзяржаўнасці і ім як бы няма патрэбы мець прыдуманыя дзяржаўнатворчыя легенды. Але сённяшнія нямецкія гісторыкі ды публіцысты гэтыя легенды не нішчаць, разумеючы, што ў свой час яны былі своечасовыя.
Гэтаксама немцы не выкідаюць з сваёй Канстытуцыі артыкулу, дзе канстатуецца, што «нямецкасць» вызначаецца паводле нараджэння і крэўнасці, не выкідаюць са слоўнікаў і лексіконаў «нацыяахоўнага» слова «Unterwanderung», якое на розных мовах тлумачыцца толькі апісальна, бо, падобна, не мае аналагаў : «Паступовае пранікненне чужога насельніцтва ў іншае і разбурэнне яго адзінства». Для верадайнасці падаю арыгінальнае тлумачэнне з аднамоўнага слоўніка: «Das langsame Einströmen einer fremden Bevölkerung in eine andere und das Zerstören deren Einheitlichkeit» (Gerhard Wahrig. Deutsches Wörterbuch. Gütersloh, 1968. С. 3747). У нас штогод паміраюць каля 50 тысячаў жыхароў Беларусі. За гэты ж час да нас прыязджаюць больш за 20 тысяч расійскамоўных мігрантаў. Сярод іх нямала ўцекачоў, авантурыстаў, няўдачнікаў, уласнікаў крымінальнага капіталу. Мы на дзяржаўным узроўні ганарымся гэтым як паказчыкам стабільнасці і сучаснай талерантнасці.
Дык вось пра нямецкі патрыятызм. Імя Германа я ўпершыню сустрэў у «Разбойніках» Ф. Шылера, калі ў самадзейным нямецкамоўным тэатры Менскага інстытуту замежных моваў як актор агучваў роспачны маналог рамантычнага Карла Мора. Нешта накшталт «О, калі б дух непераможнага Германа напоўніў мае грудзі і сэрца!». З часам я даведаўся значна больш пра гэтую легендарную постаць. З пункту гледжання гістарычнай праўды і «прагрэсіўнага развіцця» Герман аказаўся зусім несімпатычнай, хаця і трагічнай фігурай.
Міф пра Германа сімвалізуе барацьбу за адзінства Нямеччыны. Паводле легенды ён (у сапраўднасці ў пісьмовых крыніцах засведчаны толькі лацінскі варыянт Arminius) быў ваяводам племені херускаў, якое ў 9-м годзе пасля Н. Х. знішчыла тры рымскія легіёны пад кіраўніцтвам Публія Квінктылія Вара (Varus) у Тэўтабурскім лесе. Цяпер гэта сучасная федэральная зямля Паўночны Рэйн-Вестфалія.
Гэтая тэма знайшла сваё багатае адлюстраванне ў XVIII і на пачатку XIX стагоддзя ў нямецкім мастацтве. Нямецкі гісторык Ганс-Юрген Пандэль (далей будуць выкарыстаныя некаторыя падрабязнасці з ягоных расповедаў) дае такую лічбу: з 1750 да 1850-га з’явілася больш за 200 гераічна-патрыятычных паэмаў ды операў, прысвечаных асобе Германа (!). Ясна, што міф тварыўся для актуальнага моманту: Нямеччына ішла насустрач вайне з Францыяй, якую яна выйграла ў 1871 годзе. У 1875 годзе пасля перамогі немцаў у меркаваным месцы бітвы ў горадзе Дэтмольд Герману паставілі 57-метровы помнік. Яго меч узняты ўверх, але візуальнае ўражанне такое, што ён паказвае не на поўдзень, на Рым, а на Захад, у бок Францыі. Помнік вельмі нагадвае выяву на савецкім плакаце пачатку вялікай айчыннай вайны «Родина-мать зовет».
Чаму тут трэба гаварыць пра чыстую міфатворчасць у вузкім сэнсе слова? Па-першае, з гістарычнага пункту гледжання атаясамліваць германцаў і немцаў — абсурдна. Зборным паняткам «Германія» рымскія гісторыкі называлі ўсяго толькі ўсе заходнія народнасці як геаграфічную, а не этнічную рэальнасць, якой на пачатку нашай эры проста не магло быць. Тым не менш, імператар Вільгельм I пры адкрыцці помніка ўжываў выраз «Герман-немец». Для сённяшніх гісторыкаў зразумела, што панятак «нямецкі« (у набліжэнні да этнічнага) дарэчна ўжываць толькі, можа быць, пачынаючы з X стагоддзя. З такім жа поспехам Армініуса-Германа маглі б «захапіць» іншыя суседзі Германіі. Напрыклад, французскі папулярны энцыклапедычны даведнік «Larousse» у артыкуле Hermann адсылае чытача да артыкулу «Arminius», дзе даецца нейтральнае тлумачэнне: Chef des Cherusques, demeure populaire en Allemagne sous le nom de Hermann (Кіраўнік херускаў, вядомы ў Нямеччыне пад іменем Германа).
Па-другое, ці можа лічыцца вялікім дасягненнем перамога варвараў над цывілізаванымі рымлянамі з пункту гледжання гістарычнай перспектывы, каб яго запісваць у аналы патрыятычнай гісторыі?
Па-трэцяе, калі быць дакладным, Армініус-Герман не быў «патрыятычным» правадыром сваіх супляменнікаў, а наёмнікам-здраднікам. Ён быў хлопчыкам захоплены ў палон рымлянамі ў час нападаў на германскія плямёны, разам са сваім братам Флавусам выхоўваўся і вучыўся на салдата ў Рыме, пасля чаго прымаў удзел у нападах на сваіх былых супляменнікаў (варыянт германскага манкурта!). За свае «баявыя заслугі» ён атрымаў нават рымскае грамадзянства. Потым за перспектыву стаць «правадыром» перайшоў на бок супляменнікаў. Праўда, падчас уладных закалотаў быў, як бы цяпер сказалі, «заказаны» супернікамі і па-здрадніцку забіты, меўшы ад нараджэння 37 гадоў. Звычайны лёс наёмніка. Аднак — чаго толькі ні можа гістарычны міф!
Міф пра Барбаросу яшчэ больш уражвае сваёй заблытанасцю. У сваім імкненні стварыць прапагандысцкі грунт для ўслаўлення нацыянальнай баёвай гісторыі ў XVI стагоддзі немцы «пераблыталі» Фрыдрыха II (1194—1250), які паводле падання спачывае на гары Кіфгойзер (Kyffhäuser) — хаця ён памёр у сваім замку ў Апулеі, — з ягоным дзедам Фрыдрыхам I (1122—1190) па мянушцы Барбароса (рудая барада). Рэч у тым, што Фрыдрых I (Барбароса) загінуў падчас трэцяга крыжовага паходу ў Малой Азіі (утапіўся ў рацэ Салеф). Але ў пастамент манументу першаму нямецкаму імператару Вільгельму I, спадкаемцу славы Фрыдрыха II у змаганні з Папам, на гары Кіфгойзер убудавана фігура... Барбаросы ў позе задуменнага воіна-пілігрыма. Мы ведаем яшчэ спробу аднаго нямецкага лідэра мінулага стагоддзя праславіць імя гэтага легендарнага германца, назваўшы ягонай мянушкай ваенны паход на Ўсход. Паход той, праўда, быў не вельмі паспяховы.
Немцы не нішчаць сёння гэтых легенд і помнікаў, не мадэрнізуюць сваіх колішніх святынь пад аб’яднаную Еўропу.
ЭПІЗОДЫ «ШТОДЗЁННАЙ» КУЛЬТУРНАЙ ГІСТОРЫІ ВКЛЦяпер колькі слоў пра нашу беларускую культурнасць і ВКЛ. Паспрабую, карыстаючыся метадам «штодзённай гісторыі», праілюстраваць еўрапейскасць і культурнасць нашых землякоў эпохі ВКЛ простым прыкладам з культурнай гісторыі нашага краю.
Уявіце сабе сённяшняе Іўе на Гарадзеншчыне. Звычайны гарадскі пасёлак з сельпоўскім універмагам, поштай, брацкімі могілкамі часоў ВАВ, Домам культуры і вуліцамі К. Маркса, 1 Мая, Леніна. Ёсць тут уцаркоўленыя каталікі, хрышчаныя праваслаўныя, праваслаўныя толькі паводле сямейнай легенды, мусульмане. У асноўным усе карыстаюцца расійска-беларускай трасянкай. Некаторыя валодаюць касцельнай польскай, адзінкі ведаюць зачыны модлаў на арабскай. Тут захаваўся мячэт будовы XIX стагоддзя.
Паглядзім на Іўе часоў ВКЛ, задоўга да ўваходжання ў склад Расійскай імперыі (1795 год). У пісьмовых крыніцах Іўе ўзгадваецца з XV стагоддзя. З XVI стагоддзя — мястэчка Ашмянскага павету Віленскага ваяводства ВКЛ. У цэнтры мястэчка — гандлёвая плошча паміж вуліцамі Віленскай, Наваградскай і Крывой. Абапал — дамы гандляроў, рамеснікаў, корчмы, мураваны дом цырульніка. Больш за 170 сядзібаў, кальвінскі збор разам са школай, мураваны касцёл, кляштар бернардзінцаў, драўляны парафіяльны касцёл, шпіталь... (Звесткі з энцыклапедыі.) Заглянем у 1586 год... (Звесткі паводле Я. Парэцкага.) У гэтым годзе рэктар івейскай школы, што існавала пры кальвінскім зборы, Ян Ліцыні Намыслоўскі напісаў падручнік логікі з прыкладамі, узятымі з багаслоўскіх тэкстаў, але супярэчнымі догмам хрысціянскага веравучэння. Германскі багаслоў Іюніюс напісаў трактат-філіпіку супраць Яна Ліцынія, абвінаваціў яго ў блюзнерстве і напісаў скаргу-данос князю Радзівілу. Трактат Іюніюса быў надрукаваны ў Базелі (сёння Швейцарыя).
Падручнік логікі івейскага рэктара быў надрукаваны ў Лоску. Тады Лоск быў адным з еўрапейскіх цэнтраў арыянства, меў статус гораду, гандлёвую плошчу з адпаведнымі забудовамі, замак, славутыя друкарні, дзе друкаваліся кнігі на лацінскай, польскай і беларускай мовах. Тут працаваў асветнік Сымон Будны, які ў 1574 годзе пераклаў «Новы Запавет» і напісаў трактат «Пра дзве сутнасці Хрыста» ды яшчэ шмат чаго іншага.
Сёння Лоск — вёска ў Гародзькаўскім сельсавеце Валожынскага раёну па дарозе з Менску на Вільню. Кажуць, што там захавалася замчышча. Дзе стаялі славутыя друкарні, ніхто не ведае. Здаецца, Кастусь Тарасаў у кнізе «Памяць пра легенды» пісаў, што там пасвяцца гусі і свінні.
Чаму я ўсё гэта згадваю? Каб актуалізаваць гісторыю і задумацца пра беларускую культуру часоў ВКЛ. Глядзіце: у Іўі пішуць трактат. Друкуюць у Лоску. Нямецкі (ужо не «германскі»!) багаслоў чытае, палемізуе, звяртаецца да суверэна на тутэйшых абшарах, скардзіцца, друкуецца ў еўрапейскім Базелі. Ці не ёсць гэта дыялог еўрапейскіх культураў, дзе эліта нашага этнасу з еўрапейскай дасведчанасцю — няхай сабе і пад уплывам заходніх павеваў — на роўных палемізуе з Захадам? Сапраўды, Еўропа прысутнічае тут. І тагачасныя «беларусы» — яны так яшчэ не называюцца — твораць культуру на абшарах ВКЛ. Не трэба забывацца, што мы гаворым пра хрысціянскую культуру, а не пра народную. Народную шматбожную паганскую культуру розныя народы тварылі, так бы мовіць, паралельна. Італьянцы спраўлялі карнавал, славяне — масленку. Адны па-гарганцюгоўску развітваліся з ялавічынай (carne vale!), другія — на згон зімы (а як ахрысціяніліся — перад вялікім постам) у запас аб’ядаліся блінцоў з маслам.
Паспрабуйце ўявіць сённяшняга дырэктара івейскай школы і інтэлектуала з швейцарскага Базелю, якія вядуць навуковы дыспут. Нешта цяжка гэта ўяўляецца. Дык дзе больш еўрапейскай культуры — у сённяшнім Іўі і Лоску ці ў гэтых местах у XVI стагоддзі? Добра разумеючы гістарычныя варункі, нельга так крута, як гэта робіць спадар Екадумаў, ставіць сёння рытарычнае пытанне пра тое, хто лепшы: Сарбона ці БДУ?
Прычына заняпаду Лоску ды Іўя зразумелая: папалі ў плынь «расійскага гістарычнага праекту», як дзесяткі іншых беларускіх мястэчкаў і местаў. Калі чыста гіпатэтычна ўявіць сабе, адкінуўшы ўсе нюансы гістарычных інтрыгаў Паўночнай вайны, што гістарычнай Літве-Беларусі было б наканавана застацца, напрыклад, у плыні этнічна далёкага шведскага «гістарычнага праекту», па-за межамі «Рэспублікі двух народаў» і Расіі, думаецца, што лёс Іўя ды Лоску мог бы быць іншым. Магло б адбыцца нешта накшталт эстонскага развіцця пад неблізкароднасным нямецкім цывілізацыйным уплывам: паступовае ўтварэнне сярэдняга класу нацыянальнай буржуазіі, фармаванне нацыянальна арыентаванага мясцовага самакіравання, нацыянальнай адукацыі і г. д. (У гэтай сувязі прыгадваецца цікавы прыклад з кнігі А. Катлярчука «Шведы ў гісторыі й культуры беларусаў», дзе шведскі жаўнер, знаходзячыся на тэрыторыі ВКЛ, піша маёмасны тастамант для шведскага натарыяту на старабеларускай мове.)
Мы прыгадвалі 1586 год. Гэты год цікавы для Беларусі акрамя ўсяго іншага яшчэ тым, што ў гэтым годзе ці не першы наш зямляк, Саламон Рысінскі (нарадзіўся ў в. Рысін на Полаччыне), назваў сябе беларусам, будучы ў заходняй Еўропе. Калі яго заносілі 2 снежня 1586 году, у матрыкуляцыйную ведамасць Альтбургскага ўніверсітэту (Саксонія), ён запісаўся як Solomo Pantherus Leucorussus (Саламон Рысінскі, беларус; leucos па-грэцку «белы», пантэра — рысь, Салямо — Саламон). Сёння мы не можам дакладна сцвярджаць, як ён фармуляваў для сябе сваю «ідэнтычнасць-краёвасць», з кім ён суадносіў сваё «Wir-Gefühl». Тут можна думаць пра геаграфічны арыенцір (але ўжо не тапанімічны гарадскі, а шырэйшы), зразумелы для тагачасных еўрапейцаў. Рысінскі, так бы мовіць, упісваў сябе ў «семіятычную знакавую сістэму» еўрапейскага, ужо часткова этнічна-дзяржаўнага мыслення. Хаця Рысінскаму тады было гадоў 20 з невялікім, але паводле ягонай перапіскі можна меркаваць, што гэта ўжо была дастаткова сталая асоба. Можна думаць і пра пазнейшы «ідэалагічны» пачатак — пра Крыштапа II Радзівіла, пра аднадумцаў Рысінскага з віленскага гуманістычнага асяродку: Скаргу, Волана, Сматрыцкага, Руцкага, Карповіча. Але тады ўжо, магчыма, прыйдзецца шмат што з вядомых стэрэатыпаў пераглядаць і ўдакладняць, бо веды нашы пра гэты час фрагментарныя.
Еўропы ў сучасным разуменні тады яшчэ не было. Не было тады яшчэ і Германіі. Былі Баварыя, Турынгія, Пфальц, Гесэн, Шлезвіг-Гольштэйн і г. д. Яшчэ ў 1841-м прускі настаўнік і паэт Гофман фон Фалерслебен, высланы за ліберальныя погляды і сваю «адзінагерманскасць» за межы роднай Прусіі, усё яшчэ заклікаў немцаў да яднання: «Deutschland über alles» («Германія перадусім»). Пазней «Deutschlandlied» стала нацыянальным гімнам. Праз стагоддзе яна была, на жаль, пераасэнсаваная і абылганая пасіянарнымі мадэрнізатарамі.
ПРА АДНУ ЛЕГЕНДУ «РУСКАГА ПРАЕКТУ» І АЙЧЫННУЮ ДЭГЕРАІЗАЦЫЮАдзін і той жа факт старой гісторыі можна лёгка падаць і так і гэтак. Прывяду прыклад, як казацкі атаман Ярмак стаў Ярмаком Цімафеевічам і нацыянальным героем Расіі. Гісторыкі сацыялагічнага складу тыпу В. Тацішчава абмяжоўваліся сухой канстатацыяй пра ўдзел казацкага атамана Ярмака ў асваенні «камских изобильных мест» і абшараў за Ўралам у адпаведнасці з царскай «жалованной грамотой» прадпрымальнікам братам Строганавым. Пры гэтым яшчэ паведамлялі, што сярод дружыны Ярмака было нямала беглых катаржнікаў, крамешнікаў, забраных гвалтам сялянаў і гарадзкога люду і г. д. Пісалася пра поспехі і няўдачы кампаніі, пра тое, што атаман 6 жніўня 1585 году загінуў: патануў у цяжкай кальчузе, калі спрабаваў пераплыць прыток Іртыша Вагай, ратуючыся ад нечаканага нападу хана Кучума. Не замоўчвалася, што потым пераможаны хан быў аблашчаны і прызначаны «па-руску» кіраваць сваёй вотчынай... Здавалася — як бы няма вялікай нагоды для слаўных успамінаў.
Магчыма, Ярмака ніхто так і не ўзгадаў бы, як тысячы палеглых ваяводаў, вялікіх і малых, за «рускую ідэю», калі б не гісторык-мастак Карамзін. Вось карамзінскі тэкст:
Ермак знал о близости врага и, как бы утомленный жизнью, погрузился в глубокий сон со своими удалыми витязями, без наблюдения, без стражи. Лил сильный дождь; река и ветер шумели, тем более усыпляя казаков...
Трагічная постаць першапраходца «расійскай ідэі» натхніла паэта Рылеева, і з’явіліся магутныя радкі «Ревела буря, дождь шумел...». Тэкст вершаў узяты акурат з гістарычнага «дыскурсу».
Прывяду зараз зусім супрацьлеглы прыклад нашага сучаснага «дзяржаўнага падыходу» да беларускай мінуўшчыны, сярод падзей якой, магчыма, можна было б знайсці колькі гераічных старонак кшталту легенды пра Ярмака. Хаця б тая самая Грунвальдская бітва, якую прысабечылі палякі з літоўцамі (а харугваў з нашага краю было ў той бойцы амаль з 20 гарадоў!), ці бітва пад Оршай.
Так, сучаснае расійскае выдавецтва «Аванта» выпусціла шматтомную энцыклапедыю для дзяцей, дзе ў 5-м томе «История России и ее соседей» (1996) пра войны Масковіі і ВКЛ без эўфемізмаў напісана: «Московско-литовские войны были невероятно ожесточенными. По масштабу и упорству, с которыми они велись, войны эти были одними из самых крупных противостояний в Европе XVI — XVII вв.».
Вось як ацэньваюць гэты ж гістарычны факт афіцыйныя беларускія гісторыкі (у хаўрусе з адным расійскім суаўтарам!) у навукова-метадычным штоквартальніку «Чалавек. Грамадства. Свет» (№ 3 , 1999), што выходзіць пад патранажам Міністэрства адукацыі РБ і рэкамендаваны як абавязковы метадычны дапаможнік для настаўнікаў гісторыі і грамадазнаўства. Цытуючы вышэйпрыведзеную вытрымку з расійскай дзіцячай энцыклапедыі, інжынеры беларускіх дзіцячых душ у скрусе бядуюць у тры дыдактычныя галасы: «Глубоко трагично, что это солидное издание, цитируемое нами, адресовано молодежи и школьникам...» Як станоўчы прыклад яны згадваюць тыя беларускія падручнікі, у якіх «о войнах упоминается, но они разнесены умело по ряду разделов и параграфов, что дает школьникам определенные знания проблемы, но не вызывает у них сильных психологических и нравственных аффектов, не провоцирует их на недружественные действия в адрес союзного государства».
Вось так: сяброўства з Расеяй — мера ўсіх рэчаў. Атрымліваецца нестыкоўка з ідэяй нацыянальнага суверэнітэту. Хаця як канцэпцыя «гістарычна перспектыўнага развіцця» індывіда ў межах мацнейшай плыні такі падыход мае права на існаванне. Але гэта — ясная пазіцыя чыноўніка, які абавязаны падпарадкоўвацца «единому взгляду на историю», сфармуляванаму аўтарытарным кіраўніком дзяржавы.
Вяртаючыся да «Анталогіі» ў рэцэнзіі «Разбор палётаў», хацеў бы сказаць толькі адно: выходзіць, што вольная мадэрнізаваная думка некаторых публіцыстаў з філасофскім ухілам, што нібыта працуюць у межах беларускага нацыянальнага дыскурсу, аб’ектыўна ў сваіх фрагментах вельмі добра ўпісваецца ў «рускі праект», які працягваецца і па сёння. Для беларускіх дзяцей на пачатку XXI ст. творацца «рускія» міфы ў педагогіцы, мастацтве, гісторыі, палітыцы, культуры, і расце гэты праект «рускага гістарычна перспектыўнага развіцця» не самапасам, не як лес...
АНТЫДЫЯЛОГ МАДЭРНІСТА З ТРАДЫЦЫЯНАЛІСТАМЦі прадуктыўна палемізаваць у (пост)мадэрнісцкім дыскурсе пра «беларускасць» ВКЛ, своечасовасць «Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце» і г. д., адрынаючы «старых багоў» ды «ірацыянальнае шаманства»? (Філасофію я тут пакідаю ўбаку.) У падзагалоўку я ўжо акрэсліў свой пункт погляду.
Калі гаварыць вельмі папулярна, я б параўнаў аб’ектывісцкі мадэрны наратыў і традыцыйную мазаічную апісальнасць з рэпам і добрым класічным блюзам. Ружовы мадэрны рэпіст усё ведае, трымае рытм, моцныя долі адпавядаюць працягласцям гукаў, тэкст як бы абсалютна ясны, але без семантычна-пачуццёвых нюансаў... Блюз — нешта іншае. Кажуць, што блюз — гэта калі добраму чалавеку дрэнна, таму — і меланхолія, і мажорна-мінорны лад, і бясконцыя сінкопы.
Аўтар «Разбору палётаў», як сапраўдны рэпіст, канстатуе пустыннасць філасофскай думкі на беларускіх тэрэнах і не бачыць перспектываў для тутэйшых «арыстакратаў з памыйніцы» («Добра, таму што беларускае»), якім не свеціць нічога іншага, як «сваімі сціплымі высілкамі ўрабляць мясцовы грунт ці эміграваць да Дэрыдоў з Ліятарамі».
Дзеля смеху можна было б праілюстраваць «пустату крытычнай дэструкцыі» аглядальніка «Анталогіі», набліжаючыся да метамовы постмадэрнізму і карыстаючыся сафізмам таго ж Жака Дэрыда. Возьмем, напрыклад, вядомы дэрыдоўскі пасаж з энцыклапедыі постмадэрнізму: «Калі Левінас гаворыць супраць Гегеля, ён толькі пацвярджае Гегеля, ужо яго пацвердзіў». Другі вядомы прыклад зноў вазьму з лексікону постмадэрністаў, дзе сцвярджаецца, што «стратэгія дэканструкцыі немагчымая без замоўчвання задумы суб’екта-размоўцы»: «Пры размове з кітайцам адзіным магчымым спосабам зрабіць выгляд, што ты валодаеш кітайскай моваю, з’яўляецца спроба звярнуцца да кітайца на ягонай мове».
З традыцыйнага інтэлігенцкага пункту погляду аўтар «Разбору палётаў» мае права пагаджацца з тым, хто ўшчэнт разносіць «міф пра беларускую культуру ВКЛ», як і той самы пагромшчык мае права таптаць гэты міф. Пытанне ў другім: хто хоць трохі знаёмы з метамоваю постмадэрнізму, заўважыць, што рэцэнзент спыняецца на паўдарозе. Ён агучыў постмадэрнісцкія імёны, але нават не спрабаваў перад сваімі апанентамі «зрабіць выгляд, што ён валодае кітайскай мовай» (гл. цытату вышэй). Аўтар абсалютна ігнаруе нават матэрыю Розуму таго, каго хваліць. Такіх рэцэнзій можна напісаць за дзень штук дваццаць. А дзе культуралагічныя ды гістарычныя «кантрапункты»? Не пераняўшы коду свайго апанента паводле Розуму, немагчыма нарадзіць спелы прадукт спрэчкі. На выхадзе атрымаецца прадукт разумовай недастраўнасці.
Пры такой екадумаўскай «адаптацыі» постмадэрнізму застанецца абсалютна зацемненая тая ж славутая дэрыдоўская «Differance» (з літарай «а» замест «е») як «агульны корань усіх апазіцыйных сэнсаў, што з’яўляюцца маркерамі нашай мовы». У «нічога» бінарнай апазіцыяй з’яўляецца «ўсё» або хаця б «нешта». Чытаючы «Разбор палётаў», мы чакаем узамен прадаклараванага «нічога» ад міфу пра беларускасць ВКЛ таксама мінімальна хаця б «нешта» ад аўтара — але не знаходзім гэтага «нешта».
На заключэнне даволі вядомы анекдот-показка пра Жака Дэрыда. Расказваюць, што пасля таго як дэрыдоўская неаграфема «Differance» была ўнесена ў французскі нарматыўны слоўнік як філасофскі тэрмін, ён з гэтай нагоды запрасіў да сябе на вячэру сваю блізкую сяброўку. На вячэры прысутнічала і ягоная маці, якой было на той час больш за 80 гадоў і якая мела не надта добры слых. Сяброўка нешта гаварыла, а потым прапанавала тост за навуковыя поспехі Жака і за «Differance» з літарай «а». Маці ўважліва прыслухоўвалася, а потым сярдзіта запытала: «Жакі, ты што, дагэтуль не навучыўся пісаць слушна слова «difference» і пішаш яго з літарай «а»?»
Гэты анекдот у постмадэрнісцкім дыскурсе добра прачытваецца наадварот: Жак павінен быў бы перайсці ў знакавую сістэму глухаватай маці, каб быць пачутым, а значыць, хаця б часова прыняць яе папярэднія моўныя «міфы» ды «ірацыянальнасць», каб растлумачыць прадуктыўнасць сваёй неаграфемы.
Мы павінны чуць адно аднаго. Такі вось не вельмі інтэлігенцкі дыскурс атрымліваецца.
