Лена Глагоўская
Полацак антырасейскі

---

Dariusz Kupisz. Połock 1579. -
Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2003.

Нядаўна выдадзены чарговы том у навукова-папулярнай сэрыі «Гістарычныя бітвы» варшаўскага выдавецтва «Bellona» прысьвечаны вайне за Полацак у 1563-1579 гадах. Кніга заслугоўвае ўвагі перадусім таму, што разглядае вельмі важны пэрыяд беларускай гісторыі - змаганьне Вялікага Княства Літоўскага з маскоўскай дзяржавай падчас г. зв. Інфлянцкай вайны 1558-1582 гадоў. Для ВКЛ яна пачалася з заняцьця Полацку войскамі Івана ІV Жахлівага ў лютым 1563 году, а затым адваёвай гэтага гораду ў жніўні 1579 году войскамі караля Сьцяпана Батуры. Змаганьне за Полацак мела вялікае значэньне ў ходзе Лівонскай вайны, а тым самым і ў гісторыі Беларусі ХVI стагодзьдзя.

Узяць кнігу ў рукі заахвочвае ўжо сама вокладка. На ёй - ілюстрацыя аблогі Полацку аўтарства Бартламея Драевіча і вытрымка з тэксту:

Як толькі манарх пераехаў на левы бераг Палаты, яму паведамілі, што група драбаў, прагных здабычы, самавольна кінулася ў пралом ува ўмацаваньнях Верхняга Замку. Акцыю пачалі пару дзясяткаў вугорцаў. Перайшоўшы праз мост, яны ўскараскаліся на насып і, нягледзячы на палалыя галаўні, занялі руіны паўночнага рагавіка. За імі рынулася вялікая група польскай пяхоты. Праз хвіліну першыя асмаленыя полымем і асьлепленыя едкім дымам сьмельчакі апынуліся пад валамі Полацку. Грукнулі стрэлы, і на атакоўцаў пасыпаўся град куляў.

Ува ўступе аўтар Дар'юш Купіш піша, што значэньне змаганьня за Полацак было асабліва вялікім з ваеннага пункту гледжаньня - для ўмацаваньня Рэчы Паспалітай пад уладай караля Сьцяпана Батуры. На гэтым сыходзяцца і многія польскія гісторыкі, вельмі пазытыўна ацэньваючы ролю полацкай кампаніі караля¹. У гісторыі Рэчы Паспалітай гэта быў першы ўдалы ваенны паход пасьля згасаньня дынастыі Ягайлавічаў. Перамога Сьцяпана Батуры пад Полацкам апраўдала ягонае абраньне на каралеўскі пасад.

Як адзначае аўтар, паход абранага шляхтай караля супраць Маскоўшчыны першым апісаў расейскі гісторык М. Карамзін яшчэ на пачатку ХІХ стагодзьдзя, а ўжо пры канцы ХІХ стагодзьдзя гэты паход быў даволі глыбока дасьледаваны. У часы СССР згаданай тэмай цікавіліся нямногія, затое апошнія 10-15 гадоў да яе пачалі актыўна зьвяртацца гісторыкі Польшчы і Беларусі. Гэта й зразумела, бо полацкая вайна была пераможнай для беларусаў і палякаў. Пры напісаньні кнігі Дар'юш Купіш улічыў апошнія польскія і беларускія дасьледаваньні, напрыклад картаграфічныя крыніцы па гісторыі Полацкай вайны, апрацаваныя прафэсарам Торуньскага ўнівэрсытэту Станіславам Александровічам² , або навукова-папулярную працу Лешака Падгарадэцкага «Славутыя бітвы палякаў»³ , дзе сярод 28 найважнейшых бітваў у гісторыі Польшчы аўтар апісвае і змаганьне за Полацак. Зь беларускіх дасьледчыкаў Дар'юш Купіш спасылаецца на Д. Аляксандрава і Д. Валохіна⁴ , Генадзя Сагановіча⁵, Алеся Белага⁶. У бібліяграфіі прыводзіцца й кніга Ўладзімера Арлова «Тайны полоцкай истории» (Менск, 1995), дзе ёсьць асобная частка, прысьвечаная Полацкай вайне.

На падставе даступных дакумэнтальных крыніцаў ды здабыткаў польскай, расейскай і беларускай гістарыяграфіі аўтар паставіў сабе мэту даць «досыць поўнае адлюстраваньне ходу аблогі Полацку ў 1579 годзе». Вынікам сталася кніга зь сямі разьдзелаў: Войска Івана IV, Войска польскае і літоўскае ў 2-й палове ХVI ст.; Генэзыс канфлікту. Страта Полацку ў 1563 г.; Змаганьне за Інфлянты ў 1575-1578 гг.; Падрыхтоўка да полацкай кампаніі; Паход на Полацак у 1579 г.; Аблога, штурм і капітуляцыя крэпасьці; Эпілёг кампаніі.

Свае разважаньні пра Полацкую вайну аўтар пачынае з апісаньня арміі Івана ІV і войска польскага і літоўскага ў 2-й палове ХVІ стагодзьдзя. Пэрыяд полацкай вайны выпаў на рэформы ў маскоўскім войску, праведзеныя Іванам ІV, што спрычынілася да павышэньня яго дзеяздольнасьці і заняцьця Полацку ў 1563 годзе. Войскі Польшчы й Літвы да Люблінскага сойму 1569 году баранілі свае дзяржавы асобна. Да сьмерці караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта Аўгуста, апошняга зь Ягайлавічаў, ВКЛ было ня ў стане адваяваць Полацак. Адной з прычынаў Люблінскай уніі якраз і было супольнае змаганьне супраць Масквы, а адной з умоваў, пастаўленых пры абраньні Сьцяпана Батуры на караля, - адваёва старажытнай крывіцкай сталіцы. Зьмена на каралеўскім пасадзе паспрыяла росту вайсковай магутнасьці Рэчы Паспалітай.

У другім разьдзеле аўтар распавядае пра генэзыс канфлікту паміж Рэччу Паспалітай (Літвой) і Вялікім Княствам Маскоўскім ад літоўска-маскоўскіх войнаў канца ХV стагодзьдзя, а дакладней - ад першай літоўска-маскоўскай вайны 1492 году - і да змаганьня за Інфлянты ў 1557-1562 гады, якое ўрэшце прынесла Літве страту Полацку ў 1563 годзе. Тут жа - вельмі маляўніча - апісаныя першыя няўдалыя спробы адваёвы гораду войскамі Жыгімонта Аўгуста, у тым ліку «радашкавіцкі паход» 1567-1568 гадоў: «Час бавілі весела, на балях і ігрышчах, пагатоў многія літоўскія паны, ідучы ў паход, не забылі ўзяць з сабой жонак і прыдворных дзевак».

Больш падрабязна Дар'юш Купіш спыняецца на змаганьні за Інфлянты, якія войска Івана IV заняло на пачатку 1575 году. У сьнежні таго ж году каралём Рэчы Паспалітай быў абраны Сьцяпан Батура, які адразу ж пасьля каранацыі актыўна ўключыўся ў вайну.

Аднак паход на Інфлянты вымагаў вялікай папярэдняй кампаніі для камплектаваньня войска, а таксама яго фінансавага і матэрыяльнага забесьпячэньня. Таму Батура да часу адмовіўся ад гэтых плянаў і вырашыў падрыхтаваць адваёву Полацку. Дзеля гэтага было сабрана каля 40 тыс. войска кароннага і літоўскага.

Рушаньне на Полацак пачалося ў чэрвені 1579 году. Папярэдзіла яго вайсковая нарада і агляд войскаў у Сьвіры.

Аўтар падрабязна апісвае ход полацкай кампаніі, пачынаючы з 11 жніўня, калі войска Рэчы Паспалітай на чале з каралём, узмоцненае вугорскімі і нямецкімі харугвамі, падышло да гораду. Атацы на крэпасьць папярэднічала нарада караля з ваеначальнікамі, на якой была вызначаная тактыка і разьмяшчэньне войскаў. Канчатковая ж перамога была здабытая 30 жніўня. На жаль, празь недахоп крыніцаў немагчыма дакладна, дзень за днём, адлюстраваць усе акалічнасьці аблогі гораду.

Пасьля полацкай перамогі польска-літоўскае войска адваявала таксама замкі Сокал, Суша, Нешчарда, Сітна, Красны, Казян, Туроўля. Як ужо адзначалася з словаў аўтара, хаця Полацкая вайна ахапіла невялікую тэрыторыю, яна мела вялікае ваеннае і палітычнае значэньне. Галоўнае - Полацак вярнуўся ў межы Рэчы Паспалітай пасьля 16 гадоў маскоўскай акупацыі. Апрача таго, перамога Сьцяпана Батуры паказала, што з разумна арганізаваным войскам можна выйграць вайну з Масквой.

Храналягічны падыход аўтара ў паказе гістарычнага змаганьня за Полацак у 1579 годзе дазваляе чытачу зарыентавацца ў асаблівасьцях вайны за гэты горад на фоне пэрыпэтыяў таго часу. Абапіраючыся на даступныя матэрыялы, аўтар падрабязна распавядае пра вайсковы патэнцыял абодвух варожых бакоў, бо ў кожнай вайне апрача камандаваньня вельмі істотныя колькасьць войска і яго ўзбраеньне.

Хаця кніга Дар'юша Купіша мае навукова-папулярны характар, спасылкі на канкрэтныя крыніцы мы знаходзім амаль на кожнай старонцы. У кнізе багаты ілюстрацыйны матэрыял, дзякуючы якому лягчэй уявіць ваяроў і іх правадыроў з абедзьвюх армій. Карты і малюнкі замкаў паказваюць месцы, за якія змагаліся войскі Батуры. Кніга напісана ў даступнай форме, яна пераканаўча даводзіць, што свая добра падрыхтаваная армія мела, а мо й мае дагэтуль, надзвычай важнае значэньне для любой дзяржавы. А паколькі кніга расказвае пра змаганьне за Полацак паміж беларусамі (ліцьвінамі) і расейцамі (маскоўцамі), то гэта сьведчыць, што тагачасным беларусам было неабыякава, да якой дзяржавы належаць.