A R C H E П а ч а т а к № 3 (32) - 2004
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае


3-2004
" да Зьместу "

 



аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

 


эсэістыка

  ВІТАЎТ КІПЕЛЬ

Вокладка ARCHE 3-2004.

   Мінулыя нумары:

   ARCHE (2'2004)
   ARCHE (1'2004)
   Эўропа на ўсход ад    Эўропы
   Віленская Анталёгія
   Чэскі Альбом
   Pax Americana
   Туманнасьці
   беларускай гісторыі

   Расейскі нумар
   Андрэй Хадановіч
   Нашы дзеткі
   Часопіс для ўсіх
   Скарына
(6'2001)
   Украінскі нумар
   Скарына
(4'2001)
   Скарына
(3'2001)
   Народны нумар
   Скарына
(1'2001)
   Мэдыцына
   Скарына
(8'2000)
   Слоўнік Свабоды
   Скарына
(6'2000)
   Глёбус
   Скарына
(4'2000)
   Габрэі
   Скарына
(2'2000)
   Панславізм
   Паталёгіі
   Кабеты
   Вайна
   Постмадэрнізм
   Парнаграфія

 

Вітаўт Кіпель
Полацак у фармаваньні беларускага нацыянальнага сьветагляду

Спадар Алесь Аркуш на параду Ўладзімера Арлова, зь якім мы сябруем і шмат падарожнічалі па Беларусі, зьвярнуўся з просьбай, ці не падзяліўся б я ўспамінамі-ўражаньнямі пра Полацак. Пытаньне прыйшло якраз у той час, калі я закончыў чытаць дзёньнікі в. пам. Зоры, мае сяброўкі-спадарожніцы жыцьцёвых шляхоў. Чытаючы-перажываючы Зорыны дзёньнікі, я і сам пачаў накідваць нататкі-ўспаміны, бо, на мой пагляд, некаторыя падзеі з нашага жыцьцёвага рэчышча варта было б занатаваць. Разам з тым, чытаючы дзёньнікі, я спасьцярог, што яны дакладней дакумэнтуюць бег часу, чым звычайныя ўспаміны. Ува ўспамінах дэталі часта скрадаюцца, забываюцца. Але ў такой канкрэтнай тэме - Полацак - дэталі адлюструюцца, таму, каб нечага не прапусьціць, паспрабую вылавіць з памяці некаторыя эпізоды аб Полацку, якія ўплывалі на маё нацыянальнае ўсьведамленьне.

* * *

Здарылася ж гэтак, што пра Полацак я даведаўся, ці, дакладней, Полацак увайшоў у маю сьвядомасьць у горадзе Смаленску, калі мне было гадоў 10-11, у годзе 1937-1938. Не абысьціся тут безь невялікага экскурсу ў сямейную гісторыю. Савецкая ўлада выслала нашую сям'ю зь Беларусі ў Расею (бацька быў арыштаваны як нацдэм у 1930 годзе). Спачатку была высылка ў Вяцкі край, гарады Вятка, Налінск, а пазьней, ад году 1935-га, для нас з маці - мусовае пасяленьне ў горадзе Арле, а бацьку - дадатковых пяць гадоў Байкала-Амурскіх лягераў каля гораду «Свободный». Праўда, маці мая магла раз у год даяжджаць у Беларусь, у Менск, да ейнага бацькі, майго дзеда. У Беларусь мы езьдзілі звычайна праз Смаленск, хоць часам ехалі і праз Гомель. Расклады цягнікоў складаліся такім парадкам, што і ў Смаленску, і ў Гомелі заўсёды трэба было рабіць перасядкі і доўга чакаць: бывалі гады, што мы праседжвалі на станцыях амаль цэлыя суткі. Мама скарыстоўвала гэты час тым, што вадзіла мяне па горадзе, дык у дзяцінстве я няблага ведаў гэтыя два месты. Часьцей, як я сказаў, мы праяжджалі праз Смаленск. Горад мне вельмі падабаўся: прыгожыя магутныя будынкі, старажытнасьці, маляўнічасьць Дняпра ў дзіцячай сьвядомасьці стваралі рамантызм, заглыбленьне ў даўніну. А аднаго разу, памятаю, мама мне сказала, што некалі ў Смаленску бываў і тата, і ў мяне гэта выклікала нейкую аўтарытэтнасьць, зьвязала горад зь беларускасьцю.

І вось аднойчы ў Смаленску на вакзале, седзячы ў пачакальні адзін, бо мама выйшла штосьці купіць, я пачуў беларускую гаворку групы людзей, асобаў чатырох-пяці, ды пачуў, што яны ўспаміналі горад Полацак. Прабылі тыя людзі ў пачакальні нядоўга. Яны хутка выйшлі ды зьніклі з поля майго зроку. Калі ж вярнулася маці, я ёй сказаў, што чуў, як нейкія людзі голасна размаўлялі па-беларуску ды называлі горад Полацак. У мамы я адразу спытаў, што гэта за горад (новы для мяне) і чаму мы празь яго ніколі не праяжджалі. На маё пытаньне маці адказала прыблізна так: «Полацак - гэта стары беларускі горад, так як і Смаленск, а ты, Віта, добра ведаеш, што нам езьдзіць ня ўсюды можна. Але ты, сынок, не сумуй, калі вырасьцеш, напэўна пабудзеш у Полацку». Вось так падала мне вестку пра Полацак, злучыўшы яго ў маёй сьвядомасьці з Смаленскам, мая мама, добрая беларуская настаўніца!

Падарожжы нашыя ў Менск адбываліся далей. Яны былі для мяне з мамай вельмі радаснай і шчасьлівай падзеяй. Мама адведвала, прыпушчаю, паў-Менску сваіх сябровак, дзьвюх зь іх я добра ведаў: Жэня Перская і Ядзя Бяганская, а я меў поўную волю «лазіць» па Менску ад Вайсковых могілкаў і аж да Парку Чалюскінцаў з аднаго боку і да Віленскага вакзалу з другога. Нездарма перад вайной апошняе наша падарожжа ў Менск было ўзімку, каб забраць хворага, спаралізаванага дзеда ў Арол, дажываць век з намі разам у пакойчыку 10 кв. мэтраў, бо ў дзеда адабралі хату як у цесьця ворага народу. Затым прыйшла вайна. Нейкім цудам-шчасьцем ацалеў і вярнуўся бацька, і мы ў часе атрыманьня пры немцах новых дакумэнтаў у Арле сказалі, што мы бежанцы, а такім немцы давалі дазвол на вяртаньне ў свае мясцовасьці, для нас гэта азначала - у Беларусь.

У Менск мы вярнуліся ў чэрвені 1942 году. (Дзед памёр у Арле ў сакавіку 1942-га.) Увосень таго ж году я паступіў у 7-ю клясу народнай школы (здаецца, № 29, але я ня пэўны), якая месьцілася там, дзе цяпер Музэй Прыроды ў Траецкім прадмесьці. Дырэктарам школы быў Пётра Сямёнавіч Кісель, знаны ў Менску настаўнік беларускай мовы, аўтар падручнікаў, знаўца беларушчыны, патрыёт і… добры псыхоляг-пэдагог. (Лёг ён на алтар незьлічоных беларускіх ахвяраў: у 1943 годзе яго расстралялі немцы.) Ён хутка зразумеў, што хоць я і добра гаварыў па-беларуску (бо беларуская мова была заўсёды мовай сям'і, размоўнай), ведаў, патрэбных для вучня 7-е клясы беларускай школы, у мяне не было. Я ж да гэтага часу жыў у Расеі і вучыўся ў школе расейскай. Сп. Кісель ведаў, што мяне трэба было «падагнаць» для беларускай школы: прайсьці граматыку, літаратуру, наагул праграму беларускай школы. Дырэктар парадзіў бацькам, каб мне нанялі рэпэтытара. Бацькі мае на гэта пагадзіліся безь ніякага ваганьня, а я, хоць і безь вялікага энтузіязму, зразумеў, што так трэба! Бацька мой адразу знайшоў мне рэпэтытара, ён яго ведаў з дваццатых гадоў. Маім рэпэтытарам, я сказаў бы, маім першым беларускім настаўнікам стаўся Антон Лёсік. Ад кастрычніка 1942 і да лета 1943 году я двойчы на тыдзень хадзіў да Антона Лёсіка на заняткі. Жыў Лёсік у тым часе на рагу вуліцаў Рэвалюцыйнай і Камсамольскай на другім паверсе стараватага дому. Насупраць дому, памятаю, быў «зальдатэнгайм», а цяпер там, здаецца, кіно. У кватэры зь Лёсікам жыла яшчэ жанчына, відаць, жонка, і дзяўчына маіх гадоў, напэўна, дачка. Але іх я бачыў усяго пару разоў. Антон Лёсік прайшоў са мной беларускую граматыку, літаратуру ды найболей часу адвёў ён гісторыі, геаграфіі і грамадазнаўству. Лекцыі працягваліся пару гадзінаў, зімой крыху карацей, каб я пасьпеў дацямна на Берасьцянскую дахаты, а вясной лекцыі працягваліся даўгавата. Ды мне было цікава зь ім. Я яго называў толькі «спадар настаўнік». У яго была добрая бібліятэка, там я пабачыў упершыню і Сямёнава-Цян-Шанскага, і зборнік Полацка-Віцебскай старыны, шмат кніг «маладнякоўцаў», ды наагул азнаёміўся зь беларусаведнай калекцыяй. Настаўнік Антон Лёсік даў мне веды пра пачаткі беларускай дзяржаўнасьці, пра Полацак і значэньне гэтага гораду для Беларусі - канцэпт, устаўлены ў маю сьведамасьць вучня, застаўся са мной на ўсё жыцьцё: беларуская дзяржаўнасьць пачалася з Полацку.

Мае заняткі з Антонам Лёсікам скончыліся летам 1943 году, калі я зайшоў да яго ды паказаў свае чацьвяртныя і канчальныя школьныя адзнакі - адзнакі былі добрыя. Спадар Лёсік пахлопаў мяне па плячы ды сказаў: «Ну, працуй далей, хлапчына». Больш я Антона Лёсіка не сустракаў, але добры-добры ўспамін пра яго захоўваю і да цяпер.

Усплыло ў маёй памяці і іншае здарэньне зь Менску, якое таксама зьвязанае з Полацкам. Справа была такая. Па сканчэньні сямігодкі я паступіў вучыцца ў настаўніцкую сэмінарыю на вул. Цнянскай, дзе, дарэчы, я ўпершыню сустрэўся ды перакінуўся парай словаў з Зорай! У сэмінарыі я доўга не прабыў, перайшоў у прагімназію на Нямізе. У прагімназіі выкладалася лацінская мова, якое я да таго часу і ня нюхаў. Бацькі мае (хочучы, відаць, каб я вывучыўся!) і гэтым разам нанялі мне рэпэтытара, знанага ў Менску настаўніка лаціны сп. Чарняўскага (на жаль, ня памятаю ні імя, ні імя па бацьку). Сп. Чарняўскі жыў далекавата - за чыгуначным пераездам, каля нямецкіх могілак. Даючы мне асновы лаціны ды карыстаючыся нейкімі сапраўды старымі падручнікамі (былі ў падручніках «яці» і яшчэ нейкія, для мяне «дапатопныя», літары), сп. Чарняўскі аднойчы выказаўся так: «Трэба будзе пісаць беларускія падручнікі з лаціны і трэба будзе пераглядзець, як падавалася лаціна ў Полацку». Я перапытаў настаўніка, а што было ў Полацку, што там з лацінай? На што Чарняўскі досыць ляканічна (ён наагул быў негаваркі і часта бубнеў) сказаў: «Былі школы, былі настаўнікі, выкладалася лаціна», - гутарка з Чарняўскім далей не пайшла, але пра Полацак я нешта даведаўся, нешта запала.

Зь Менскам давялося разьвітацца на досыць даўгаваты адрэзак часу: ваенная завіруха - жыцьцё далёка ад Беларусі. Але веды пра Полацак паступова прыходзілі.

Найбольш сыстэматычныя й паглыбленыя веды пра Беларусь, улучна з Полацкам, я й мае сучасьнікі атрымалі на эміграцыі, калі вучыліся ў Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы ў Нямеччыне, у горадзе Рэгенсбургу, пазьней Каме-Міхельсдорфе. Відавочна, што неабходна ў пары словаў прыпомніць аб тых часох і мясьцінах.

Сярэдзіна 1945 году. Толькі што закончылася другая сусьветная вайна. У Заходняй Нямеччыне мільёны ўцекачоў - перамешчаных асобаў: адных немцы прывезьлі на працы ў Нямеччыне, іншыя ўцяклі ад Саветаў, шмат былых вайскоўцаў-палонных. У зонах заходніх саюзьнікаў пачынаюць арганізоўвацца ўцекачы, якія не зьбіраюцца варочацца «на радзіму ў савецкі рай». Асяродкам беларускім робіцца горад Рэгенсбург, былы паўночны фарпост Рымскай імпэрыі на Дунаі. Горад не вялікі, 50-70 тысячаў жыхароў, але з блізу дзьвюхтысячагадовай гісторыяй, добра захаваны, вельмі старасьвецкі, зь дзясяткам касьцёлаў, кляштараў, старых будынкаў, рэшткамі замкаў, мноствам кнігарняў, антыкварыятаў. Летам 1945 году ў Рэгенсбургу паўстаў Беларускі Нацыянальны Камітэт, пачалі вакол яго гуртавацца беларусы, прыяжджаючы з блізкіх і далёкіх мясцовасьцяў. Даешся дзіву: як распаўсюджваецца навіна і бяз пошты, без электронікі! У адзін з раньневерасьнёўскіх дзён у Рэгенсбургу зьявілася, ацалелая па вайне, яшчэ адна пара беларускіх юнакоў - Вітаўт Кіпель і Зора Савёнак. Першы дабіраўся з поўдня Нямеччыны, а Зора зьявілася з паўночна-заходняй часткі разьбітае краіны. Відавочна, нашаму зьдзіўленьню не было межаў: перажыць вайну, нічога адно пра другога ня ведаць ад сярэдзіны 1944 году і зьявіцца ў Рэгенсбург у той самы дзень было нейкім знакам. Прынамсі, нам так здалося і, магчыма, тады перадвызначылася, што праз жыцьцё далей будзем ісьці разам. Ды мы нечым былі й падобныя: хутчэй за ўсё блізкім лёсам і любоўю да Беларусі.

Але вернемся да грамадзкіх успамінаў! На нас і падобных колькі дзясятках і пачалася гімназія пад канец 1945 году. Няма словаў, нам, той моладзі, дужа пашанцавала. Нашымі настаўнікамі былі выдатныя пэдагогі, адданыя беларускія патрыёты. Маторам гімназіі, дырэктарам і настаўнікам геаграфіі быў д-р Аляксандар Орса. Літаратуру выкладаў сп. Антон Адамовіч (ён, дарэчы, быў маім настаўнікам і ў прагімназіі ў Менску і ведаў мяне зь Вяткі), сп. Аўген Каханоўскі выкладаў старую беларускую літаратуру, сп. Гіпаліт Паланевіч - сучасную гісторыю, а д-р Янка Станкевіч - старую гісторыю: беларускія княствы, Полацак, Полаччына. Сп. Станкевіч гаварыў пра Полацак бясконца: сувязі Полацку з Псковам, мова полацкіх дакумэнтаў і г. д. Сп. Каханоўскі засяроджваўся на значэньні раньняй беларускай літаратуры і прыпушчаў, што ў Полацку былі добрыя бібліятэкі. Памятаю, што пад уплывам тых школьных ведаў мы па-вучнёўску хадзілі па Рэгенсбургу, думаючы знайсьці нешта й пра Полацак і Скарыну. Калі ж мы пазнаёміліся, паводле школьнае праграмы, зь беларускамоўнымі вытрымкамі з кнігі Гайдэнштайна «Пад Полацкам дажджы», дык мы лазілі па кнігарнях Рэгенсбургу, думаючы знайсьці Гайдэнштайнавы «Запіскі пра Маскоўскую вайну» - азнаямленьне з гэтай кнігай зрабіла на нас моцнае ўражаньне. Мы, вучні старэйшых клясаў, бачылі нейкія паралелі паміж Полацкам і Рэгенсбургам.

Параўнаньне паміж Рэгенсбургам і Полацкам у нас знайшло большую падтрымку, калі на пачатку 1946 году ў Рэгенсбургу была пабудаваная царква Сьв. Эўфрасіньні. Пару словаў аб пабудове тае царквы. Напрыканцы 1945 году ў Рэгенсбургу пачаліся праваслаўныя багаслужбы ў памяшканьні Беларускага Нацыянальнага Камітэту. Іх пачаў адпраўляць настаўнік рэлігіі гімназіі айцец Мікалай Лапіцкі. Айцец Лапіцкі быў заўзятым паклоньнікам Сьв. Эўфрасіньні і даўгія лекцыі нам чытаў пра гэтую Сьвятую. Нейкае дачыненьне да тых багаслужбаў меў і я, бо хадзіў з айцом Лапіцкім да бліжэйшага нямецкага «пфарэра» (сьвятара) у нейкай адміністрацыйнай справе як перакладчык! На адной з багаслужбаў (хорам кіраваў сп. Мікола Равенскі) айцец Лапіцкі паведаміў, што ў Рэгенсбургу пачынаецца пабудова праваслаўнай царквы імя Сьвятое Эўфрасіньні і ён заклікае грамадзтва дапамагаць у пабудове. Гэтая вестка як бы электрызавала беларускую калёнію: дапамагалі хто чым мог - маркамі, якіх амаль не было, працай, хто мог - матэрыяламі праз знаёмствы зь немцамі… Царква была збудаваная ў тры месяцы! Урачыстасьць у беларусаў была вялізарная: бясспрэчна, дух Сьвятой Эўфрасіньні дапамагаў! У часе высьвячэньня царквы Ўладыкам Апанасам скаўтам быў уручаны сьцяг з надпісамі: з аднаго боку «Беларусь», з другога боку «Крыўя» - як бы злучаючы гістарычную Полаччыну-Крывіччыну з сучаснай Беларусьсю. Пад уплывам тагачаснага настрою я напісаў адно школьнае ўкладаньне «Сьлядамі Францішка Скарыны», дзе па-вучнёўску пісаў: «Яшчэ ў пачатку XVI ст. праз Рэгенсбург праходзіў пехатой у Італію Францішак Скарына… Будзем гордыя сьведамасьці, што на чужыне вучыліся служыць свайму народу й Беларусі», - а настаўнік Каханоўскі ўзяў маё ўкладаньне за перадавіцу ў вучнёўскі часопіс «У выраі».

Бясспрэчна, жывучы ў Рэгенсбургу, мы адчувалі сябе нібы ў Полацку.

Этап жыцьця ў Нямеччыне скончыўся ў 1949 годзе. Бальшыня нашых людзей выехала за акіян, а я, Зора ды колькі тузінаў маладых энтузіястаў засталіся ў Эўропе вучыцца, думаючы самі сабе, што хутка ўсё ж вернемся на Беларусь, дык з Эўропы бліжэй!

Наступны напамінальны пра Полацак эпізод я перажыў у Бэльгіі, дзе я жыў і вучыўся ад сярэдзіны 1949 году і да самага канца году 1955-га. Было гэта так. Улетку 1950-га мне давялося жыць пару месяцаў у езуіцкім кляштары на поўначы Бэльгіі, каля гораду Гасэльту, у мястэчку Алькен. Рэч у тым, што я, як і сотні (а мо і шмат сотняў) студэнтаў Лювэнскага каталіцкага ўнівэрсытэту, калі не здавалі экзамэнаў, правальвалі іх у веснавой сэсіі, маглі пераздаваць экзамэны восеньню. Розьніца была такая: увесну (май-чэрвень) экзамэнацыйная сэсія працягвалася тры-чатыры тыдні, а ў верасьні экзамэны трэба было здаць за два-тры дні. Прычым у Лювэне сыстэма была своеасаблівая - пераздаваць у другой сэсіі трэба было ўсе дысцыпліны. Паўтараю: усе дысцыпліны! А здаць 10-12 прадметаў за два-тры дні ня так проста. Больш за тое! Пра зьмену сыстэмы экзамэнаў ніхто і гаварыць не гаварыў, бо ўнівэрсытэт існуе ад 1425 году! І так было, як гаворыцца, «спакон вякоў». Для нас здацьцё ці нездацьцё экзамэнаў азначала быцьцё ці небыцьцё ўва ўнівэрсытэце: стыпэндыі прызначаліся толькі тым, хто экзамэны здаваў. Бэльгійскія студэнты, каб рыхтавацца да другое сэсіі, на лета «зашываліся» па сваіх хатах - ехалі да бацькоў - і там «зубрылі», а нам, чужынцам, выбар быў адзін - ехаць у кляштар і там за пару гадзінаў працы (сымбалічная аплата за харчы) рыхтавацца да экзамэнаў. Праўда, беларускія студэнты такім станам рэчаў былі задаволеныя, бо жыцьцё два месяцы ў кляштары азначала інтэнсіўнае вучэньне, «зуброжку» без адрыву для грамадзкае працы, якая сярод году ў Лювэне была вельмі вялікая. У кляштары кантактаў з манахамі ці сьвятарамі амаль ніякіх не было, апрача пасьлявячэрніх пары хвілінаў, калі ўсе зьбіраліся ў чытальнях. Атмасфэра для навукі была выдатная, і мы да экзамэнаў падрыхтоўваліся. Вось там, у Алькене, празь дзень-другі майго побыту ў кляштары, у сваім пакойчыку я «адкрыў» на сьцянной іконцы (іконкі - стандартная зьява ў кляшторных пакойчыках) надпіс лацінкай «Полацак - Альба Рутэнія». Сумневу не магло быць: іконка паходзіла зь Беларусі. Аб гэтым я спытаў на вячэры ў аднаго зь сьвятароў, якога звалі «пэр Артц», айцец Артц. Пэр Артц нядрэнна гаварыў па-расейску, ведаў гісторыю Ўсходняй Эўропы. Майму пытаньню, як іконка зь Беларусі трапіла ў Алькен, пэр Артц не зьдзівіўся, а сказаў, што ў кляштары могуць быць і іншыя рэчы з Полацку, бо некалі бэльгійскія езуіты бывалі ў Полацку! Для мяне гэтая вестка была вялікай навіной. На жаль, пагутарыць з пэрам Артцам мне болей не давялося, яго іхныя ўлады паслалі на місіянэрскую працу ў Аўстралію. Ды, зрэшты, тады ў галаве было не да гісторыі, трэба было рыхтавацца да экзамэнаў, якія я восеньню здаваў. Скончыўшы навуку ў Бэльгіі, вяртацца ў Беларусь не давялося, паступова ўсе студэнты, ці амаль усе, накіраваліся ў ЗША: у пачатку сьнежня 1955 году ў Амэрыку паехала Зора Савёнак, а напрыканцы сьнежня таго ж году ў неаграваным самалёце разам з Алесем Міцкевічам прыляцеў і я.

У дасьледчай працы ў Злучаных Штатах з Полацкам, Полаччынай даводзілася сустракацца часта, бывалі пэрыяды, калі Полацак быў уваччу, як жывы. А аспэкты працы гэткія: дапамога д-ру Вітаўту Тумашу ў зьбіраньні Скарыніяны і дасьледаваньне пасяленьня беларусаў у ЗША, асабліва раньні пэрыяд.

Некалькі дзясяткаў гадоў мы сябравалі з д-рам Вітаўтам Тумашам. Кажу мы - гэта значыць Зора, Вітаўт К. і д-р Тумаш. Дзесяцігодзьдзі ён прыходзіў у бібліятэку, працаваў даўгія гадзіны, у выніку чаго зьявілася шмат працаў. Асноўным зацікаўленьнем д-ра Тумаша была Скарыніяна. Мы яму дапамагалі й шмат-шмат новага пазнавалі. Д-р Тумаш, сам будучы віленчуком (Вільня была ягоным улюбёным горадам), аддаваў пашану, а ў нейкім аспэкце і прыярытэт, Полацку, адкуль, як д-р Тумаш заўсёды казаў, «паходзіць Вялікі Палачанін» Францішак Скарына. Д-р Тумаш уважаў, што канчаткова высьветліцца біяграфія Скарыны толькі пасьля таго, як дасьледуюцца архівы Полацку, калі яны дзе захаваліся. Да Скарыніяны ў д-ра Тумаша была інтуіцыя: на пачатку 50-х гадоў ён парадзіў д-ру Янку Садоўскаму праехаць у Падую, дзе быў «адкрыты» для беларусікі партрэт Скарыны ў залі сарака. Д-р Тумаш фарсаваў думку вывучэньня дзейнасьці Скарыны як батаніка, выказваў патрэбу дасьледаваньня, ці былі ў Скарыны сувязі з Усходам, а ў Заходняй Эўропе, уважаў Тумаш, Скарына мог пабываць у шэрагу гарадоў. Вельмі часта ў нававыяўленых дакумэнтах Скарыніяны былі зьвесткі й пра Полацак. Часта з д-рам Тумашам мы жартавалі: за Скарыніянай прыйдзе бібліяграфія «Полацак і Полаччына часоў Скарыны». Але зрабілася тое, што было магчымае: праз Скарыніяну мы ўсе вельмі наблізіліся да Полацку.

Іншы аспэкт, дзе мне асабіста давялося мець дачыненьне з Полацкам, - гэта вывучэньне пасяленьня беларусаў у ЗША.

У пасяленьні беларусаў у Злучаных Штатах, як вядома, можна выдзеліць некалькі хваляў, як прыкладам: паасобныя эмігранты, невялікія групы ў першай палове і сярэдзіне XIX стагодзьдзя, масавая эміграцыя напрыканцы XIX - пачатку XX стагодзьдзяў, эміграцыя па першай сусьветнай вайне, міжваенная эміграцыя ды хваля па другой сусьветнай вайне і, нарэшце, эміграцыя сучасная. Што б там ні пісалася ў айчынным друку пра Амэрыку - а пра яе часта пішацца ў непрыязных фарбах-тонах, - факт застаецца фактам: беларусы ў Амэрыку едуць і едуць. Мы, беларусы, - бясспрэчна, нацыя-пастаўшчык працоўнае сілы і для ЗША, і для іншых краінаў.

Але ў разгляданай намі тэме - Полацак ува ўспамінах - у дачыненьні да Амэрыкі выдзяляецца асабліва адзін пэрыяд, калі Полацак даў Злучаным Штатам вельмі шмат эмігрантаў, пры гэтым эмігрантаў інтэлектуальнага кшталту. Гэта пэрыяд пачатку XIX стагодзьдзя. У першай чвэрці XIX стагодзьдзя, праз тое што ў кіраўніцтве Каталіцкай царквы адбываліся пераарганізацыі (канфлікт Папы зь езуітамі), езуіты, якія дзеялі ў Полацку, пачалі масава выяжджаць у Амэрыку. Тагачасная езуіцкая правінцыя Злучаных Штатаў пераназвалася ў «Беларускую Правінцыю» і фармальна падначальвалася Полацку. Кіраўніцтва Каталіцкае царквы ЗША пачало запрашаць езуітаў зь Беларусі ў ЗША. Прыехала вельмі шмат выдатных інтэлектуальных сілаў, а сярод іх айцец Францішак Дзеружынскі. Полацкія езуіты прарабілі ў ЗША вялікую працу ў галіне арганізацыі школьніцтва. На іх рахунку заснаваньне колькіх вядучых унівэрсытэтаў, сярэдніх вучэльняў ды школаў. Калі я спасьціг гэткую карціну, мы з Зорай пачалі езьдзіць у розныя цэнтры шукаць архівы. І архівы былі знойдзеныя ў Балтыморы, штаце Агаё, Нью-Ёрку. Асноўнае ў архівах, якія, бясспрэчна, будуць вывучацца, - перапіска амэрыканска-беларускіх езуітаў з Полацкам, Магілёвам, зь Беларусьсю. Я ўпэўнены, што ў будучыні дасьледнікі беларуска-амэрыканскіх дачыненьняў знойдуць шмат цікавага й новага пра Полацак, бо архівы былых полацкіх езуітаў у ЗША яшчэ не дасьледаваныя.

Перабіраючы ў памяці дэталі-здарэньні, спалучаныя з Полацкам, мы з Зорай часта прыпаміналі адзін выпадак, які Зора не пасьпела накінуць на паперу, хоць яна й выдрукавала артыкул «Аб кульце Эўфрасіньні на эміграцыі» - такі сапраўды быў! А выпадак такі.

Жыла каля Нью-Ёрку адна беларуска, якая нарадзілася ў Полацку ды ў гадох 1915-1925 была там у сірочым доме. Была яна вельмі шчырая, ахвярная беларуска, вельмі набожная, праваслаўнага веравызнаньня. На жаль, жыцьцё ейнае склалася так, што яна мела толькі пачатковую асьвету. Прозьвішча яе з дому было Антаніна Сільвановіч, а самым вызначальным у ейным жыцьці была адданасьць-любоў да Эўфрасіньні Полацкай. Антаніна заўсёды казала: «Нашая Эўфрасіньня-заступніца будзе маліцца, абароніць нас». Каб маліцца ў царкве Эўфрасіньні, Антаніна Сільвановіч замовіла ў аднаго зь вядучых мастакоў-іканапісцаў у ЗША выяву Сьвятой. Мастак ікону намаляваў, а Антаніна панесла тую ікону ў праваслаўную царкву для высьвячэньня, каб падараваць яе той царкве. Царква належала да Расейскай Праваслаўнай зарубежнай юрысдыкцыі. І сталася, што Антаніна ледзь не самлела: праваслаўны «бацюшка», настаяцель прыходу, адмовіўся ікону высьвеціць, ня тое каб прыняць падарунак! Ён Антаніне заявіў: гэта ня нашая Сьвятая, я высьвячаць яе ня буду. Цяжка перажывала такую адмову палачанка Антаніна, але затое з расейскай царквой ейныя дачыненьні былі скончаныя.

Прыкінуўшы ў памяці эпізоды-здарэньні-разважаньні, зьвязаныя з Полацкам, набытыя ў часе жыцьцёвага шляху па-за Беларусьсю, неабходна падзяліцца ўражаньнямі-прыпамінамі аб нашых сустрэчах-перажываньнях у горадзе над Дзьвіной!

У пачатку 90-х гадоў мінулага стагодзьдзя развалілася (хоць і не канчальна) нядрэнна скаваная імпэрыя, тады званая СССР. Эмігранты, улучна зь беларусамі, атрымалі магчымасьць адведаць радзіму, дзе-нідзе быў дадзены дазвол і на зваротнае перасяленьне. Мы на Бацькаўшчыну пачалі езьдзіць рэгулярна. І прыйшоў той час, пра які мне некалі ў Смаленску сказала маці: «Ты, Віта, пабудзеш у Полацку!» Незабыўны быў гэта час: пабыць у Полацку мы шчыра жадалі. Ехаць у Полацак турыстамі не хацелася, занадта глыбокія нацыянальныя пачуцьці-пагляды былі на гэты горад, а быць у такім важным месьце агледачом-разявакам ня ўкладвалася ў нашыя з Зорай жаданьні. Але ўсё ж давялося зьведаць Полацак, будучы турыстам, для дасьведчаньня, як кажуць землякі, «для вопыту» і гэткае патрэбна. Без сумневу можна сьцьвярджаць, што ў тым рэгіёне Полацак сёньня адзін з самых прывабных для турызму гарадоў. Па-над тысячагадовая гісторыя Полацку, бадай, ці не наймацнейшы магніт (улюбёнае слоўца амэрыканскае турыстыкі) для Прыбалтыкі, сталіцаў Скандынавіі, Санкт-Пецярбургу, якому ўсяго толькі трыста гадоў! Няма словаў, у беларускай дзяржаве і турыстычны Полацак будзе аднаўляць і прадстаўляць тысячагадовую гісторыю Беларусі.

Зьведаць Полацак найбольш хацелася як нашчадку грамадзяніна, якому Полацак стварыў дзяржаву. Зьведаць беларускі, дзяржаўніцкі Полацак мы змаглі з Зорай, дзякуючы Ўладзімеру Арлову. Пачуцьці-перажываньні ад наведаньня беларускага Полацку былі шматгранныя, і я імі падзялюся-прыпомню. (Пачаў ужываць я займеньне «мы», бо наведваньні былі яшчэ гэткія нядаўнія і заўсёды былі разам з Зорай.)

Мы зьведвалі, разглядалі й перажывалі Полацак гістарычны. Больш дэталёвага экскурсу ў мінулае наўрад ці можна мець, бо нашым гідам быў Уладзімер Арлоў, пісьменьнік, гісторык, які як ніхто іншы падае гістарычнасьць Полацку сёньняшнім беларусам, імкнецца раскатурхаць апатычнае, маласьвядомае грамадзтва. Часамі археалягічную-гістарычную мінуўшчыну Полацку даваў і Генадзь Сагановіч.

Полацак культурна-мастацкі мы аглядалі ў музэях, кнігарнях, былі ў захапленьні ад мадэрнага, заходнеэўрапейскага стандарту Музэю кнігадруку зь вельмі аўтарытэтным гідам, знаўцам Скарыны і беларускага друку сп-няй Галінай Ладзісавай.

Полацак грамадзкі, дзейны, адраджэнска-беларускі мы спазналі ў шматлікіх сустрэчах, гутарках у бібліятэках, унівэрсытэце, літаратурна-мастацкіх вечарах, дзе сп-ня Ірына Жарнасек і мастакі надарылі кніжак на цэлую бібліятэку.

Полацак сёньняшні, нялёгкі да пражыцьця, але цікавы і энэргічны, мы перажывалі, калі спыняліся-затрымліваліся ў Тані, сястры Ўладзімера.

І канечне, пакідаў сьлед Полацак духоўны. Мы перажывалі ўзьнёслыя, малітоўныя пачуцьці ў неаднойчы наведанай катэдры Сьвятой Сафіі, захапляліся яе ведамасьцю, дамінуючай магутнасьцю, ганаровым выглядам. У Сьвята-Эўфрасіньнеўскім храме мы кленчылі перад нацыянальным алтаром, аддаваліся малітвам, умысловаму перагляду свайго нацыянальнага шляху, адзінага, толькі табе ўласнага; была гэта свайго роду нацыянальная споведзь ды просьба мець энэргіі на прышласьць. У Полацку, на наш пагляд, гэтае месца і ёсьць нашым нацыянальным Араратам. Я ніколі не забуду моманту, калі першы раз мы выходзілі зь Сьвята-Эўфрасіньнеўскае царквы. Зора, асоба загартаваная ў грамадзкім жыцьці, змахвала пачуцьцёвую сьлязу і цьвёрда мне сказала: «Ведаеш, Віт, працаваць нам трэба і далей, пакуль над Эўфрасіньнеўскім Храмам ня будзе ўзносіцца ў вышыню Эўфрасіньнеўскі, наш беларускі крыж». Я з Зорай цалкам згадзіўся.

І маё заключнае разважаньне аб Полацку. Полацак - гэта пачатак беларускае дзяржавы, дзяржаўнасьці. Мы, Вітаўт і Зора Кіпелі, - дзяржаўнікі, а гэта значыць, мы і Палачане.

  дырэктар Беларускага інстытуту навукі й мастацтва ў Нью-Ёрку. Летась выдаў у суаўтарстве з жонкай манаграфію «Беларускі й беларусаведны друк на Захадзе».
   
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае

№ 3 (32) - 2004

да Зьместу

Праект ARCHE

да Пачатку СТАРОНКІ


Ліст у рэдакцыю,   Майстраваньне [mk], Абнаўленьне [czyk]
Copyright © 1998-2004 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2004/11/5