25 сакавіка ў памяшканьні беларускага ПЭН-Цэнтру адбыўся сэмінар, прысьвечаны асаблівасьцям функцыянаваньня палітычнай веды ў нашай краіне. У ім узялі ўдзел загадчык катэдры паліталёгіі й міжнародных зносінаў МДЛУ Вячаслаў Бабровіч, намесьнік дырэктара Інстытуту сацыялёгіі НАН Беларусі Ўладзімер Абушэнка, а таксама студэнты, асьпіранты і выкладчыкі катэдры паліталёгіі БДУ. Андрэй Казакевіч, рэдактар часопісу «Палітычная сфера»: Я прапаную пачаць абмеркаваньне з акрэсьленьня трох асноўных сэктараў, якія прадукуюць зусім адрозныя тыпы палітычнае веды. Першы - сфэра палітычнай навукі як збору пэўных інстытуцыяў - адукацыйных, дасьледчых і г. д. Другі - сама сфэра палітычнага: яна ўлучае ў сябе ўсіх суб'ектаў палітычнага дзеяньня, тых, хто так ці інакш альбо жадае ўплываць на прыняцьце палітычных рашэньняў, альбо ўплывае. Гіпотэза ў тым, што той тып веды, які ўтвараюць палітыкі-практыкі, вельмі моцна адрозьніваецца ад таго ўяўленьня пра палітыку, якое маюць палітолягі-навукоўцы. Трэці сэктар - насельніцтва, масы, соцыюм: гэта зусім іншы тып палітычнае веды, і лёгіка яе атрыманьня значна адрозьніваецца ад таго, што мы маем у першых двух сэктарах.
Што можа быць пакладзена ў аснову таго, што фармуе веду для палітычнай або навуковай супольнасьці? Для палітыкаў гэта - перш за ўсё досьвед. Іх тып палітычнае веды фармуецца практыкамі. У Беларусі - практычна толькі досьведам, а ня тым, што даюць палітычныя тэорыі. Для палітычнай навукі крыніцай зьяўляюцца альбо эмпірычныя дасьледаваньні - звычайна тыя, што робяцца па-за межамі палітычнай навукі (эмпірычная сацыялёгія), альбо нейкія тэарэтычныя пастуляты, схемы, якія ня маюць прамога дачыненьня да рэальнасьці. Лёгіка такое веды збудаваная зусім на іншым разуменьні палітычнай рэальнасьці і ўяўленьні пра тое, чым ёсьць «палітычная сытуацыя», якая вельмі адрозьніваецца ад таго, што будуюць навукоўцы зыходзячы з тэарэтычных схемаў. Галоўнай крыніцай палітычнай веды для грамадзтва ёсьць перш за ўсё міт, які можа фармавацца альбо сродкамі масавай інфармацыі, альбо іншымі спосабамі - чуткамі й г. д. І гэта складае аснову таго, што звычайны чалавек, не ангажаваны ні ў палітычныя дасьледаваньні, ні ў палітычную дзейнасьць, уяўляе пад палітыкай і «палітычнай сытуацыяй».
Так, мы маем тры аўтаномныя і ізаляваныя адно ад аднаго палі вытворчасьці палітычнае веды. Мэта нашага сэмінару ў тым, каб зразумець, якім чынам вытвараецца кожны тып палітычнае веды, якія сувязі існуюць паміж гэтымі сфэрамі і якім чынам тая ці іншая веда атрымлівае легітымацыю. Гэта мае вялікае практычнае значэньне. Напрыклад, палітоляг піша кнігу, і ён павінен разумець: кніга, якая зьмяшчае спасылкі адно на тутэйшых навукоўцаў, будзе абавязкова працаваць толькі ў сфэры навукі. Каб яна выйшла на іншыя «рынкі» - на рэальную палітыку, на масы, яна павінна быць збудаваная паводле зусім іншых законаў і іншай лёгікі, каб там прадавацца і спажывацца.
Цяпер давайце паспрабуем пазначыць асноўныя «дасьледчыя сытуацыі» ў першым з сэктараў - палітычнай навуцы.
Вячаслаў Бабровіч: У мяне ёсьць выкладчыцкі досьвед, ён жа - і навуковы: навукоўцы часьцей за ўсё і выкладчыкі. Тут у нас сытуацыя ня дужа добрая: палітычная навука на нас звалілася нечакана, як і незалежнасьць. Асабліва для выкладчыкаў навуковага камунізму, гісторыі КПСС і інш. І таму цяпер можна казаць толькі пра нейкія «выспачкі» думкі сярод маладзейшага пакаленьня, бо ў старэйшага пакаленьня - ні жаданьня, ні здольнасьцяў.
У параўнаньні з савецкім часам, вядома ж, ёсьць дасягненьні. Надышоў пэрыяд «рэабілітацыі штодзённай сьвядомасьці». Штодзённая сьвядомасьць ніколі не шанавалася ў той час, калі валадарыла марксісцка-ленінская філязофія і тагачасная сацыяльна-палітычная тэорыя. Штодзённай сьвядомасьці давяраць не было чаго, бо праўду ведалі толькі абраныя - ідэолягі. Гэта мэтадалягічны эсэнцыялізм, які ідзе яшчэ з часоў Плятона. Плятон не давяраў меркаваньню, ён супрацьстаўляў яго навуцы, праўдзівай ведзе, якая была даступная ня кожнаму. У савецкі час таксама было такое кола асобаў - адпаведна, у астатніх не было сэнсу пытацца. Адсюль - поўнае занядбаньне таго, што называецца сацыялягічнымі дасьледаваньнямі. «А што ў іх пытацца пра тое, чаго яны ня ведаюць? Ім трэба проста патлумачыць, і тады яны будуць ведаць». У гэтым сэнсе зроблены крок наперад, бо грамадзкім меркаваньнем стала цікавіцца навука і ўлада, у тым ліку й палітыкі. Тут можна назіраць нават своеасаблівы крэн, крайнасьць: сталі цікавіцца занадта, бо грамадзкае меркаваньне - не такая ўжо праўдзівая крыніца атрыманьня інфармацыі. Па-першае, ім лёгка маніпуляваць. Па-другое, масы часта і самі ня ведаюць, чаго хочуць. У пераломныя пэрыяды масы, на маю думку, трэба весьці за сабой, а не пытацца ў іх з кожнай нагоды, сьпісваючы потым адказнасьць на іх. Гэта дае магчымасьць схавацца за грамадзкую думку: «Чаго вы хочаце? Гэта вырашыў народ».
Зь іншага боку, нібыта нічога не зьмянілася, бо мы па-ранейшаму жывём у ілюзорным сьвеце. Гэта вельмі добра заўважна ў сфэры эканомікі: мы жывём у сьвеце нейкіх незразумелых эканамічных паказьнікаў, калі нам тлумачаць, што мы жывём усё лепш і лепш, а нам у гэта ня вельмі верыцца. Працягваецца стварэньне ілюзорнага сьвету, як у савецкі час, калі мы лічылі, што жывём у найлепшым з грамадзтваў (такі вобраз вагона з завешанымі вокнамі, у якім мы едзем некуды). Мы паказваем усяму сьвету мадэль эканамічнага і палітычнага разьвіцьця, якая нібыта мае перавагі, але насамрэч мы ўсе разумеем, што іх няма.
Ёсьць яшчэ такая своеасаблівая тэндэнцыя сярод нашых палітолягаў: улічваючы нашу ўнікальнасьць, тое, што мы вельмі непадобныя да ўсяго астатняга сьвету (і ня толькі да Захаду, але і да нашых суседзяў), сярод палітолягаў вельмі моцна адчуваецца жаданьне ствараць сваю, не пазычаную палітычную навуку. Я сам часта чуў: «Мы бяром з Захаду тое, што нам не пасуе. І ўвогуле нам нічога не пасуе: мы іншыя - і палітычная навука павінна быць іншай». Я лічу, што гэта няправільны падыход. Мы ўсё больш прыпадабняемся да астатняга сьвету, і ўсе яго праблемы ў нас ужо ёсьць: і «чорны піяр», і змаганьне інтарэсаў, і лабізм... Усё, што адлюстроўвае палітычная навука. Таму стварэньне «сваёй» палітычнай навукі я ўспрымаю як ня што іншае, як спробу адгарадзіцца ад сьвету, каб не ацэньваць сябе паводле агульнапрынятых і досыць суровых крытэраў. Тут і пэўны набор твораў, якія трэба ведаць, валодаць пэўным наборам навыкаў і ўменьняў, і г. д. Ствараць сваю навуку - гэта вельмі просты шлях да таго, каб жыць у замкнёным, сельскага ўкладу сьвеце.
Што датычыць нарматыўнай функцыі навукі, дык, я лічу, яна ў кожным разе прысутнічае. І ўсё, што зьвязана з ідэалёгіяй, - гэта спроба задаць пэўныя нормы навуцы: ня проста апісаць, што ёсьць, а апісаць, як павінна быць. Гэтак ёсьць ня толькі ў нас, але і ўва ўсім сьвеце - гэтым займаюцца грамадзянская і палітычная адукацыя.
Калі казаць пра дзяржаўную ідэалёгію, дык гэта спроба задаць нарматыўнасьць навукі толькі ў нашым ключы, не ўласьцівым усяму сьвету. У трансфармацыйных грамадзтвах гэта задаецца шляхам стварэньня той палітычнай культуры, безь якой немагчымая дэмакратыя. А мы зноў вынаходзім нешта сваё, унікальнае. Самае цікавае ў гэтай сытуацыі, што тыя, хто адказвае за гэта «сваё», ня ведаюць, што нам прапанаваць. Зьместу ў гэтых спробах - мінімум.
А.К.: Асновай уласнай паліталёгіі было б захаваньне палітычных традыцыяў Савецкага Саюзу?
В.Б.: Я думаю, яшчэ і нежаданьне браць тое, што напрацавана на Захадзе. Палітычная навука - такі комплекс дысцыплінаў! І там так багата назапашана, а людзям у веку 50-60 і болей гадоў вельмі цяжка перакваліфікавацца. Хаця ідэя стварэньня сваёй паліталёгіі, з папраўкамі на свае праблемы, магчыма, і мае сэнс. Але яна ня так лёгка вырашаецца і, напэўна, будзе якасна новай.
А.К.: Ці стаў які-небудзь грамадзкі міт часткай палітычнай тэорыі?
В.Б.: Я ня ведаю, ці міты выпрацоўваюцца ў масах. Тут трэба абмяркоўваць канкрэтна, разгледзець нейкі пэўны міт і пашукаць яго карані. Наагул, міты - вельмі сьлізкая тэма. Назваўшы нешта «сьвятое» мітам, можна выклікаць абурэньне. Калі я кажу, што Машэраў і ўсё зьвязанае зь ім - міт... Магчыма, ён узьнік у масах, хаця і гэта ня факт. Натуральна, што я не адмаўляю самога факту яго існаваньня. Я маю на ўвазе тое, што пра яго кажуць і для чаго гэта кажуць. Вы ж уяўляеце сабе савецкую сыстэму і тое, якія людзі маглі прабіцца наверх.
А.К.: «Глябальная» мэта нашага сэмінару - прасачыць, якім чынам прадукуецца палітычная веда ўва ўсіх палёх. Але варта, думаю, звузіць аб'ект, каб паўстала разьвіцьцё схемы.
Натальля Ляховіч-Петракова, выкладчыца катэдры паліталёгіі БДУ: Калі мы будзем гаварыць пра палітычную навуку ў лякальным кантэксьце, ці ёсьць сэнс цьвёрда ўвязваць усе тры палі або ёсьць сэнс разгледзець, як палі «Палітыка» і «Масы» ўплываюць на «Палітычную навуку»? Ці можа існаваць палітычная навука як цэнтар вытворчасьці веды цалкам нэўтральна ў дачыненьні да масаў? Можа, палітычная веда - гэта працэс абмеркаваньня ўсяго, што адбываецца ня толькі ў сфэры навукі, але і ў сфэры палітыкі і ў сфэры масаў? Ці такія ўжо яны адасобленыя?
А.К.: Натуральна, яны не адасобленыя. Палітоляг можа быць адначасова палітыкам і прысутнічаць у двух ці трох палёх. Але ўсё ж у гэтых палёх лёгіка, мэханізмы вэрыфікацыі, цэнтры вытворчасьці - розныя. Мы ня можам сказаць, што ёсьць нейкія цэнтры, якія ёсьць адначасова цэнтрамі прадукаваньня веды для палітыкаў, для палітолягаў і для масаў. Гэта ўсё разьведзена ў прасторы.
В.Б.: Пытаньне трэба ставіць такім чынам: а што такое палітычная навука? Чым яна паказвае, што яна існуе? Ёсьць нейкія кнігі, часопісы, творы? Бо курс паліталёгіі ў ВНУ - гэта ж не палітычная навука, гэта сынтэз розных ведаў пра палітыку, псыхалёгію, гісторыю й г. д.
Уладзімер Абушэнка: Калі паліталягічная навука існуе (колькі ў нас катэдраў паліталёгіі ў ВНУ!) як навучальная дысцыпліна, дык на якой падставе нехта спрабуе назваць сябе палітолягам? А калі ён працуе на іншым полі, дык ці застаецца ён палітолягам, які прадукуе веду, альбо ён пачынае прадукаваць нешта іншае, згодна з той схемай (напрыклад ідэалёгію)? Напрыклад, прасунутыя расейскія сацыёлягі «новай хвалі» кажуць, што тэарэтычная сацыялёгія, сацыялёгія як вытворчасьць веды нідзе больш існаваць ня можа, як у запаведніках кшталту ўнівэрсытэцкіх катэдраў. Існуюць розныя сацыялягічныя практыкі, але яны ня маюць ніякага дачыненьня да сацыялёгіі як да дысцыпліны. Таму трэба адрозьніваць, гаворыце вы пра сацыялёгію як веду ці як нейкія практыкі. У паліталёгіі, па-мойму, тут пазыцыі яшчэ больш завостраныя.
В.Б.: Мне здаецца, што я і пачаў казаць пра гэта. Выкладчыкі, якія працуюць у мяне, маюць вельмі ўскоснае дачыненьне да палітычнай навукі. Я разьмяжоўваю: мы ў гэтым выпадку выкладчыкі, а не палітолягі. Палітолягі займаюцца хутчэй практыкай. Альбо чыстай навукай, хаця, адпаведна ідэі, якраз у ВНУ і павінна быць навука.
У.А.: Вельмі добра відаць на прыкладзе філязофіі. Калі чалавек гаворыць: «Я філёзаф», яму скажуць: «Знайшоўся Сакрат». А тут - я выкладаю філязофію. І ўсё зразумела: чалавек ажыцьцяўляе пэўную практыку па трансьляцыі ведаў.
А.К.: Я думаю, выкладаньнем палітычная навука Беларусі не абмяжоўваецца. Варта выдзеліць тры асноўныя сэктары, якія так ці інакш можна далучыць да палітычнай навукі. Першы - акадэмічная палітычная навука (мы сюды не ўлучаем тых людзей, якія проста выкладаюць, але толькі асобаў, якія самі праводзяць палітычныя дасьледаваньні - як тэарэтычныя, так і практычныя). Другі - тое, што можна назваць дзяржаўнай паліталёгіяй, якая канцэнтруецца ў Адміністрацыі прэзыдэнта, інстытутах пры Адміністрацыі прэзыдэнта. Трэці - апазыцыйная паліталёгія. Натуральна, што крытэры навуковасьці ў розных сэктарах розныя і могуць адрозьнівацца ад «звыклых» для акадэмічнае навукі. Але як фэномэн таго, што ўспрымаецца як навука, яны існуюць.
В.Б.: А ці ёсьць тыя, хто ўспрымае афіцыйную паліталёгію як навуку?
А.К.: Прынамсі мы павінны ад пачатку лічыць гэта навукаю, пакуль не даказана адваротнае. Інакш мы аўтаматычна займаем некрытычную ў адносінах да сябе пазыцыю. Я цалкам успрымаю гэта як навуку і ня бачу прынцыповай розьніцы паміж тымі палітычнымі тэкстамі, якія робяць у Адміністрацыі прэзыдэнта, і пэўнымі дысэртацыйнымі дасьледаваньнямі. Калі мы будзем рабіць аналіз, пазбаўлены ідэалягічнасьці і загадзя абумоўленага стаўленьня, то прыйдзем да такіх самых высноваў. У іх іншая лёгіка, іншыя правілы, але яны прадукуюць палітычную веду.
В.Б.: Хацеў бы вярнуцца да пытаньня, узьнятага раней. Дзе навуковыя часопісы, у якіх абмяркоўваліся б актуальныя праблемы палітычнай навукі? Калі мы кажам пра палітычную навуку, яна павінна сябе неяк праяўляць. Няма часопісаў такога профілю («Беларускую думку» ня станем згадваць). Канфэрэнцыі такога профілю павінны адбывацца: на іх, як на спаборніцтвах, сустракаюцца навукоўцы і сутыкаюцца інтарэсы. Трэба прааналізаваць абароненыя дысэртацыі (у нас іх небагата: доктарскіх - зь дзясятак). Вось гэта і ёсьць паказьнікі палітычнай навукі: тэксты, навуковыя дасьледаваньні. Калі дасьледаваньне было, трэба глядзець, які рэзананс яно атрымала, бо супольнасьць палітолягаў - гэта заўжды рэзананс, абмеркаваньне, калі нешта адбылося. Жыцьцё палітычнай навукі праяўляецца ў канкрэтных рэчах: часопісах, канфэрэнцыях, абаронах дысэртацыяў. Калі гэтага няма, як мы можам даказаць, што існуе палітычная навука?
Ніна Антановіч, выкладчыца катэдры паліталёгіі БДУ: У рамках той дыскусіі, што тут адбывалася, розьніцы паміж палітычнай навукай і навуковым камунізмам не праглядаецца ніякай. Вялікая праблема была ў тым, як даказаць, што паліталёгія існуе і нечым адрозьніваецца ад сацыялёгіі й г. д. Што датычыць беларускай палітычнай навукі, дык тут адназначна казаць пра крытэр навуковасьці пакуль нельга. У большай ступені трэба казаць пра наяўныя праблемы. Па-першае, аформленасьць, структураванасьць навукі, яе напоўненасьць - і тэарэтычная, і эмпірычная. Па-другое, паліталягічная супольнасьць. І было правільна пастаўлена пытаньне В. Бабровічам, што праблема прафэсіяналізму стаіць вельмі востра: якую веду мы павінны мець і як павінны выбудоўваць свае ўзаемадачыненьні з спэцыялістамі, якія вывучаюць тую ж спэцыяльнасьць, што і мы? Бо існуе ізаляванасьць паліталягічнай супольнасьці як ад сумежных дысцыплінаў, так і ўнутры сябе. І пакуль што мы не дыскутуем над наладжваньнем гэтых міждысцыплінарных сувязяў.
Ірына Суздалева, асьпірантка катэдры паліталёгіі БДУ: Ёсьць цэлы комплекс пытаньняў, зьвязаных з разьвіцьцём палітычнай навукі і яе далейшым лёсам. Ці ператворыцца ў галоўную функцыю палітолягаў абслугоўваньне інтарэсаў палітычнай эліты? А для стварэньня супольнасьці палітолягаў патрэбная воля. Тое, што мы сабраліся тут сёньня, можа быць пачаткам.
Алена Сідаровіч, студэнтка аддзяленьня паліталёгіі БДУ: Палітычная навука ў нас толькі зараджаецца. І праблема наша ў тым, што ў нас вельмі маленькі сацыяльны заказ. Калі ў нас будуць праводзіцца адпаведныя выбары, калі ў нас кандыдаты будуць зацікаўленыя ў высокім узроўні правядзеньня выбарчых кампаніяў, тады й палітолягі атрымаюць працу.
І другое. Некаторыя нашыя выкладчыкі, на маю думку, маглі б быць вельмі добрымі навукоўцамі-палітолягамі, калі б не насілі з сабой свае веды, а нейкім чынам афармлялі ў працы. Мы можам казаць пра амэрыканскую паліталёгію, пра францускую, нямецкую, цяпер ужо - нават пра расейскую, а пра беларускую - пакуль яшчэ не, бо ў нас няма арыгінальных працаў.
Аляксей Васюкоў, студэнт аддзяленьня паліталёгіі БДУ: Наконт супрацоўнікаў Адміністрацыі прэзыдэнта. Чаму «Адміністрацыя прэзыдэнта» - гэта лаянка? Яны - такія ж палітолягі, як і вы. Яны аб'яднаныя з вамі аднымі тэкстамі. Яны таксама прадукуюць веду: у іх ідэалёгія, і ў вас ідэалёгія - ідэалёгія эўрацэнтрызму. Толькі вы яе не паказваеце, а яны паказваюць. Яны гэтаксама могуць лічыць сябе палітолягамі, прадстаўнікамі палітычнай навукі.
В.Б.: Возьмем канфэрэнцыі. Прыйшлі б на канфэрэнцыю людзі з Адміністрацыі прэзыдэнта, выступілі б, я выступіў бы ў адказ, і тады высьветлілі бы, на чыім баку праўда. Я ніколі ня бачыў іх на канфэрэнцыях, не спрачаўся зь імі твар у твар. Размова пра тое, каб гэта ўсё было. Тады мы будзем казаць, што мы ўсе належым навуцы, толькі - розным канцэпцыям. Іншая рэч, што тых прадстаўнікоў палітычнай навукі могуць запрасіць на Беларускую тэлевізію, а нас - не. І як тут казаць пра раўнапраўе?
Пад заканчэньне мы пачалі казаць пра цікавае. Напрыклад, як узьнікалі катэдры паліталёгіі. Можа скласьціся ўражаньне, што ўсё было цэнтралізавана, хаця я ведаю, што ўсё было ня так: усё было хаатычна. І былі дзіўныя назвы ў той час. Катэдра, пры якой я вучыўся ў асьпірантуры, узяла сабе назву «катэдра палітычнай сацыялёгіі». Разуменьне паліталёгіі прыходзіла не адразу.
Занатаваў Зьміцер Дзядзенка
