Я - палачанін з нараджэньня, хаця нарадзіцца давялося мне ў Эльблёнгу, над Вісьляным залівам у Польшчы. Месца майго нараджэньня даволі выпадковае, і расказваць пра яго я ня буду. Проста там пасялілася мая сям'я - дзед Кліменці, баба Ядзя і бацька Юрка - у выніку вялікага перасяленьня народаў, выкліканага другой сусьветнай вайною. Вярталіся яны зь нямецкага лягеру для прымусовых работнікаў на бацькаўшчыну, але ў Варшаве польскія чыгуначнікі сталі пытаць майго дзеда, куды ён з жонкай і сынам цягнецца. «На бацькаўшчыну». - «А дзе ваша бацькаўшчына?» - «У Беларусі, мы беларусы». - «А астатняя ваша сям'я дык дзе?» - «Ды ў Сібіры». - «І вам туды трэба?» Дзед Кліменці падзяліўся гэтымі думкамі з блізкімі, і яны перадумалі. Замест каб вяртацца на бацькаўшчыну, селі ў цягнік, які ехаў кудысьці на поўнач Польшчы, на новаздабытыя ад немцаў (тады афіцыйна называлася - вернутыя) землі. Гэты цягнік быў менавіта ў Эльблёнг.
Жыцьцё ў Эльблёнгу заўсёды ўспрымалася як нешта часовае. Бясконца ўсе гаварылі-расказвалі пра нашу бацькаўшчыну - Дубавое (дакладна: Райпаль-Дубавое), што пад Шаркаўшчынай у цяперашняй Віцебскай вобласьці (тады гаварылася - на Віленшчыне). Дубавое не было спадчынным маёнткам Латышонкаў. Мой прадзед перасяліўся туды з Багоў, а паходзім мы з-пад Мёраў, магчыма, зь вёскі Латышонкі, што там знаходзіцца. Расказы пра Дубавое ў дзяцінстве амаль замянялі мне байкі: вялікі дом стаяў на ўзгорку над рэчкай Янкай, прытокам Дзісенкі, на панадворку расьлі сорак дубоў такой таўшчыні, што трэба было трох мужчынаў, каб абняць такі дуб. Усяго там было ўдосталь: зямлі і лесу, коней, кароў і авечак, і нават кніжак, бо разам з маёнткам купілі бібліятэку, якая памяшчалася ў вялікім куфры.
Расказы пра Дубавое тычыліся нашай бацькаўшчыны з малой літары. Нашай Бацькаўшчынай зь вялікай літары была Беларусь. Латышонкі былі перакананымі беларусамі, да такой ступені, што ўсё імі ўспрымалася па-нацыянальнаму. Мой дзед прыбег калісьці зь лесу (там, пад Эльблёнгам) і ўсхвалявана падзяліўся з маім бацькам навіной: «Сынку, мусіць, нашы ў лесе партызаняць!» А проста пабачыў на валуне намаляваную фарбай бел-чырвона-белую стужку, якой абазначаюць турыстычны шлях…
Перакананымі беларусамі Латышонкі сталі недзе ў час першай сусьветнай. Найбольш гэтая беларускасьць хвалявала наймалодшага зь дзедавых братоў, Косьціка. Баба Ядзя расказвала мне калісьці, што Косьцік быў ад гэтай сваёй нованабытай беларускасьці нейкі шалёны (сёньня кажам - у шокавым стане): «Заходзіць на забаву, кашулю на грудзі рвець і крычыць: «Я беларус!» Дадому вяртаецца, кашулю на грудзі рвець і крычыць: «Я беларус!» А прадзед пытаецца яго: «А навошта табе, сынку, гэтая Беларусь?»
Косьцік першым не вярнуўся на бацькаўшчыну. У 1920 годзе загінуў у перастрэлцы з бальшавікамі. Разам зь некалькімі сябрамі-землякамі дэзэртавалі з арміі Тухачэўскага і недзе ў Белавескай пушчы нарэзаліся на бальшавіцкі атрад. Бабуля вучыла нас, што калі будзем у Белавескай пушчы, маем памаліцца над невядомай валатоўкай, бо гэта можа быць Косьцікава магіла. Такім чынам я вывучыў дзіўнае слова «валатоўка». Пасьля не вярнуўся на бацькаўшчыну другі дзедаў брат, Іван, расстраляны, мусіць, у 1925 годзе ў Віньніцы ўва Ўкраіне за «связь с Западом», бо напісаў ліст сям'і ў Польшчы; а тады трэці, Юзік, якога ў 1941-м запёрлі ў Беразьвеч. Ці загінуў тады, ці крыху пазьней, над Улай, дзе саветы вынішчылі ўсіх, каго гналі зь Беразьвечы, невядома. Дзядзька Віцька, які быў у Беразьвечы пасьля адступленьня саветаў, расказваў, што ў кельлі са зьняволенымі саветы ўкінулі гранаты, і ён блукаў па косткі ў крыві, але трупа дзеда Юзіка не знайшоў.
Мой бацька першы раз вяртаўся з Польшчы на бацькаўшчыну ў 1957 годзе. Сталін памёр, настала адліга, і бацька падумаў: пара дадому. Паехаў у савецкае консульства ў Гданьску прасіць дазволу на вяртаньне. Прыняў яго консул-грузін, які, пачуўшы, з чым бацька прыйшоў да яго, усклікнуў: «Молодой человек! Что вы, с ума сошли?!» Добры быў чалавек гэты грузін. Сказаў майму бацьку, што дасьць яму савецкую візу, пабачыць ён сваю бацькаўшчыну - і перадумае.
Такім чынам мой бацька і мая маці Вера змаглі наведаць родныя мясьціны. Мяне пакінулі ўдома пад апекай дзядоў, бо было мне тады ўсяго некалькі месяцаў. Пабачыўшы бацькаўшчыну, мой бацька сапраўды перадумаў, бо жыцьцё там было ў той час вельмі цяжкое. Нават расказаў пра гэтую паездку я ў памяці не захаваў.
Другі раз бацька стаў вяртацца на бацькаўшчыну зь Беластоку, куды пераехалі мы ў 1965 годзе «да сваіх». З аднаго боку, было тут добра, бо хоць зямля была свая. Так, прынамсі, казаў дзед Кліменці, маючы на ўвазе тое, што ўжо можа спакойна памерці, упэўнены, што будзе ляжаць у сваёй, беларускай зямлі. З другога боку, свой, беларус, данёс на майго бацьку як на нацыяналіста. Быў 1968 год, у Польшчы змагаліся зь «сіяністамі», а паколькі ў Беластоку жыдоў не хапала, узяліся за тутэйшых нацменаў. Бацьку пацягнулі на допыты ажно ў Службу бясьпекі (так называлася тады палітычная паліцыя), да таго ж у яго забралі мабілізацыйную карту. Бацька быў афіцэрам рэзэрву, і такі недавер да ягонай асобы вельмі яго абурыў.
Тады ён ізноў вырашыў вяртацца на бацькаўшчыну. У савецкім пасольстве ў Варшаве абвесьцілі яму наступнае: ягоная Бацькаўшчына - у Савецкім Саюзе. Хоча вяртацца - сьпярша павінен адпрацаваць некалькі гадоў у Сібіры, а пасьля нейк з дапамогай сям'і перабярэцца ў сваю Беларусь. І гэткую савецкую прапанову разглядалі мы ўсур'ёз. Помню сямейную нараду і нешта накшталт галасаваньня: едзем ці ня едзем. Я быў за тое, каб ехаць - начытаўся кніжак пра рамантыку вялікіх пабудоваў камунізму і «асваеньне» Сібіры, ці як гэта там называлася. Усё-такі мяне перагаласавалі, і засталіся мы ў Беластоку.
Першы раз я пабачыў бацькаўшчыну ў 1974 годзе. Тады ў Шаркаўшчыне сабралася ўся наша сям'я. Прыехаў нават дзядзька Віцька, пасьля сібірскай ссылкі прыгавораны на пажыцьцёвае пасяленьне з таго боку Ўралу. З Дубавога засталося няшмат: адна хата і тры дубы. Рэчка Янка амаль высахла. Усё так зьмянілася, што мой бацька ня мог знайсьці дарогі дадому. Стаялі мы на ростані пад нейкім апаленым дубам, а ў бацькі ў вачах былі сьлёзы. Пасьля гэтага яму ня надта хацелася вяртацца на такую бацькаўшчыну, але менавіта тады ён зьдзейсьніў сваю жыцьцёвую мару і пабываў у Полацку. Рухацца такім, як мы, чужынцам дазволена было толькі ў межах раёну. Бацька быў чалавекам вельмі законапаслухмяным і проста баяўся савецкай улады. Дарэчы, з гэтымі незаконнымі паездкамі сапраўды не былі жарты. Вярталіся мы ў Польшчу разам зь сям'ёй, падобнай да нашай, якая таксама рызыкнула падчас побыту на бацькаўшчыне выехаць па-за межы раёну, і яе выдварылі з Савецкага Саюзу.
Бацька з маці селі ў маршрутны аўтобус і заехалі ў Полацак. У Полацку бацька дакрануўся далоньню да муроў Сьвятой Сафіі (у сярэдзіну не пускалі) і абмыў ногі ў Палаце. Гэты жэст паломніка ля жывой вады быў для яго вельмі важны, бо расказваў ён мне пра гэта нейк падкрэсьлена. Маці, як то жанчына, дамагалася, каб купіць ёй залаты пярсьцёнак, і дзеля гэтага бацькі заехалі яшчэ ў Наваполацак. Там у нейкай краме маці купіла сабе пярсьцёнак з камянямі (захавала яго па сёньняшні дзень).
Бацька, які, перасякаючы рэальныя межы, заўсёды быў нейкі ўспалоханы, у летуценьнях за нішто меў межы дзяржаваў, ваяводзтваў, губэрняў і абласьцей. Выхаваны быў СБМ-ам у духу беларуска-крывіцкім і лічыў сябе палачанінам. Дарэчы, такіх беларусаў, як пакаленьне майго бацькі, дасьпелае ў час другой сусьветнай вайны, цяпер ня стрэнеш. Усім нам замінае пэўная доля выбару. Мой бацька быў беларусам безаглядным, а ягоны крывіцкі патрыятызм - амаль бязьмежным.
Калісьці, калі ехалі мы ў Маскву, наш цягнік прыпыніўся ў Смаленску, і выйшлі мы з бацькам з вагона паглядзець на горад. Туманна ўспамінаю панараму Смаленску, узгоркі, купалы цэркваў, але вельмі добра памятаю, як бацька, бачачы ўсё гэта, кінуў мне коратка: «Не, сынку! Не даруем!» Нашым крывіцкім горадам ён лічыў таксама Пскоў і прыдбаў некалькі альбомаў пра гэты горад. Гартаў я гэтыя альбомы зь вялікім замілаваньнем. І ўсё-такі крывіцкі патрыятызм бацькі меў істотнае абмежаваньне: ён дараваў Вільню літоўцам. Помню, як у 1974 годзе, калі мы ехалі на бацькаўшчыну менавіта празь Вільню, бацька сказаў мне, што Вільня павінна належаць літоўцам і што ў Беластоку больш беларушчыны, чымся ў гэтай Вільні.
Як прадмет студыяў я, натуральна, выбраў гісторыю. Дзед запомніўся мне з кніжкай у руцэ. Помню нават кніжку - «Роб Рой» Уолтара Скота. Дзед чытаў па-польску, хаця гаварыў выключна па-беларуску, нават з палякамі. Бацька хацеў быць гісторыкам, але практычна вырашыў, што на чужой зямлі лепей стаць інжынэрам-будаўніком - прынамсі хлеб з гэтага будзе. Тым ня менш, начытаны быў у беларускай гісторыі неймаверна. Зь беларускіх гістарычных пэрсанажаў двох трактаваў як сваіх асабістых ворагаў: Ягайлу і Язафата Кунцэвіча. Затое полацкіх князёў любіў як родных. Маю сястру хацеў назваць Рагнедай, але маці, хаця беларуска ня менш цьвёрдая за бацьку, на такую фанабэрыю не згадзілася, і ахрысьцілі сястру Тамарай, ды яшчэ на другое назвалі Аленай, бо гэтага другога імя дамаглася бабуля-каталічка. Калі сястра падрасла, вельмі шкадавала, што не назвалі яе ўсё-такі Рагнедай.
Падчас застольляў мы зь сястрою мусілі чытаць з памяці патрыятычныя вершы. Наагул, гэтых дэклямацыяў мы не любілі. Седзячы ў дзіцячым пакоі і чуючы, што з чарговымі перакуленымі чаркамі ўсе пераходзяць на беларускую мову, мы беспамылкова здагадваліся, што надыходзіць момант, калі бацька нас пакліча, каб пахваліцца нашым чытаньнем з памяці па-беларуску.
Але Багдановіча палюбілі мы без прымусу. Ён стаў маім першым кніжным настаўнікам гісторыі Беларусі. Бацька цягнуў у хату кожную кніжку пра гісторыю Беларусі, якая папала яму ў рукі, і я ўсё гэта чытаў. Маім улюбёным героем стаў Усяслаў Чарадзей. Я вельмі шкадаваў, што так мала крыніцаў засталося з нашай гісторыі і марыў, што гэта я адшукаю Полацкі летапіс. Раз нават, калі ўжо быў студэнтам, прысьнілася мне, што я знайшоў нарэшце Полацкі летапіс у нейкім склепе.
Калі я зьбіраўся ў Кракаў, каб там вывучаць гісторыю, бацька сказаў мне: «Сынку, хлеба з гісторыі мець ня будзеш, але прынамсі ты напішаш сапраўдную гісторыю Беларусі». Праўду кажучы, я думаў пра гісторыю Беларусі як пра гісторыю нейкага памерлага народу: напішу гэтую гісторыю, каб сьлед нейкі застаўся. І не скажу, каб я занадта да гэтай працы тады прыкладаўся, але ж кніжкі чытаў, а чытаць у Кракаве было што. І хутка зразумеў адно: бацька меў рацыю, калі гаварыў, што нас, беларусаў, проста абакралі з нашай гісторыяй. Абурэньне на зладзеяў не пакідала мяне доўга; яшчэ й цяпер тое абурэньне недзе ўва мне тлее.
Дзякуй Богу, чуткі пра сьмерць Бацькаўшчыны неўзабаве выявіліся перабольшанымі.
Наступным разам пабываў я на бацькаўшчыне сам, у 1991-м. З Дубавога не засталося ўжо анічога. Правялі нівэліроўку, і на месцы Дубавога валяліся толькі некалькі кавалкаў цэглы. Краявід мясьціны быў як быццам расейскі: «степь да степь кругом». Але якраз тады ў Менску народ выйшаў на вуліцу, і папёр я ў беларускую сталіцу, каб стаць на плошчы пад бел-чырвона-белыя сьцягі. Гэтага дня ніколі не забуду, бо ён для мяне назаўсёды надзеяй, як таму пацуку з экспэрымэнту. Кінулі дваіх пацукоў у акварыюм з высокімі сьценамі. Першы плаваў гадзіну-другую - і, зьнямоглы й зьнявераны, пайшоў на дно. Другому, калі стаў слабець, падсунулі кладачку. Ледзь ачухаўся, скінулі яго зноў у ваду й забралі кладачку. Плаваў яшчэ два дні. Так і са мною. Калі зьняверуся, успамінаю, што цуды здараюцца, як у той дзень пад сьцягамі, і ўсё плыву надалей.
Бацьку ніколі не пакідала вера ў незалежнасьць і вяртаньне на бацькаўшчыну. Дачакаў ён тае незалежнасьці, але ўжо сьмяротна хворым. Пра нашае вяртаньне на бацькаўшчыну вялі мы рытуальныя размовы да ягонай канчыны ў 1993 годзе. Калі ў Менску скінулі з Дому Ўраду наш сьцяг, адна са старых знаёмых пазваніла маёй маці і з выбачэньнямі, каб быць правільна зразуметай, сказала, што мо й добра для Юркі, што пасьпеў памерці, калі бел-чырвона-белы сьцяг яшчэ лунаў над Бацькаўшчынай.
Калі выбухла тая незалежнасьць, усё пайшло ня так. Замест каб у Полацак, незалежнікі сталі вяртацца ў Вільню. Паслухалі б лепей майго бацькі. Што ж, як вучыў вялікі польскі гісторык Юзаф Шуйскі, «фальшывая гісторыя - настаўніца фальшывай палітыкі». Гісторыю сапраўды ў нас скралі, але дарма вінаваціць за гэта палякаў і расейцаў, бо зрабілі гэта яшчэ на пачатку ХVІ стагодзьдзя літоўцы; і ня Вільню яны ў нас скралі, а Полацак. Паляк на літоўскіх паслугах Мацей Стрыйкоўскі толькі распаўсюдзіў літоўскую ману, а маскоўцы ўсё паўтаралі за ім. Стрыйкоўскі сымбалічна «саслаў» Рагвалода й Рагнеду з Полацку ў Пскоў, як быццам у Полацку такіх і не было. Замест Рагвалодавічаў у Полацку на два зь лішкам стагодзьдзі расьселіся нейкія Мінгайлы ды Гінвілы. А ў часы фэадалізму пазбаўленьне народу дынастычнай традыцыі абазначала пазбаўленьне дзяржаўнасьці: няма дынастыі - няма дзяржавы. Лёгка далося гэта Стрыйкоўскаму, бо й Полацку тады не было - растаптаў яго Іван, тыран маскоўскі. Сэрца Беларусі спынілася, пачаўся доўгі летаргічны сон.
Полацкі летапіс даўно мне ня сьніцца. Цяпер разумею, што не шукаць яго трэба, а наноў пісаць, бо пісаць наноў сваю гісторыю - заданьне кожнага пакаленьня. І сапраўднай гісторыі Беларусі я ўжо пісаць не зьбіраюся - досыць зь мяне будзе, калі напішу сапраўды сваю. А пісаць гісторыю Беларусі вельмі цяжка, асабліва пра Полацак: няма пісьмовых крыніцаў. Нядаўна дайшоў я да ручкі - засумняваўся ў тым, ці існавалі Рагвалод і Рагнеда. Вось табе сапраўдная гісторыя Беларусі, быццам бы я Стрыйкоўскі, а не Латышонак. Як ні глядзі, Рагвалод і Рагнеда - постаці негістарычныя. З другога боку, яны самыя сапраўдныя, бо гэта за Рагнеду паспрачаліся мае бацькі. Так ці інакш пачну сваю гісторыю Беларусі з Полацку, бо, аглядаючыся на беларускі шлях, на яго пачатку за туманам стагодзьдзяў бачу горад на Палаце.
У Полацку я быў толькі ў 1994 годзе. Заехалі мы туды з маім сябрам, археолягам Генадзем Семенчуком, проста з раскопак на востраве на Богінскім возеры. Полацак, прызнаюся шчыра, ня надта мне спадабаўся. Сакрат Яновіч аднойчы пажартаваў сумна зь Менску, што выглядае гэты Менск пад бел-чырвона-белымі сьцягамі, як горад пад беларускай акупацыяй. Дык вось Полацак у маім адчуваньні нашмат больш заслугоўваў падобнага акрэсьленьня. Да таго ўсё здавалася мне нейкім малым і сьціплым.
З часам я зразумеў, што вяртаньне ў Полацак нагадвае вяртаньне да месца нараджэньня. Кожнага наведніка месца свайго нараджэньня непазьбежна чакае расчараваньне. Усё быццам ня тое: горы выяўляюцца ўзгоркамі, рэкі - рачулкамі, зрэзаныя пракаветныя дубы. Усё ж такі ў памяці месца нараджэньня застаецца такім, якім яно было тады, у дзяцінстве; і кожнага чалавека нейкая непераможная сіла туды цягне. Таму кожнаму беларусу трэба дакрануцца далоньню да муроў Сьвятой Сафіі і змыць пыл чужых дарог у сьвятой рацэ Палаце.
Налета ў Полацак!
