A R C H E П а ч а т а к № 3 (32) - 2004
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае


3-2004
" да Зьместу "

 



аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

 


эсэістыка

  АЛЕГ ЛАТЫШОНАК

Вокладка ARCHE 3-2004.

   Мінулыя нумары:

   ARCHE (2'2004)
   ARCHE (1'2004)
   Эўропа на ўсход ад    Эўропы
   Віленская Анталёгія
   Чэскі Альбом
   Pax Americana
   Туманнасьці
   беларускай гісторыі

   Расейскі нумар
   Андрэй Хадановіч
   Нашы дзеткі
   Часопіс для ўсіх
   Скарына
(6'2001)
   Украінскі нумар
   Скарына
(4'2001)
   Скарына
(3'2001)
   Народны нумар
   Скарына
(1'2001)
   Мэдыцына
   Скарына
(8'2000)
   Слоўнік Свабоды
   Скарына
(6'2000)
   Глёбус
   Скарына
(4'2000)
   Габрэі
   Скарына
(2'2000)
   Панславізм
   Паталёгіі
   Кабеты
   Вайна
   Постмадэрнізм
   Парнаграфія

 

Алег Латышонак
Доўгае вяртаньне ў Полацак

Я - палачанін з нараджэньня, хаця нарадзіцца давялося мне ў Эльблёнгу, над Вісьляным залівам у Польшчы. Месца майго нараджэньня даволі выпадковае, і расказваць пра яго я ня буду. Проста там пасялілася мая сям'я - дзед Кліменці, баба Ядзя і бацька Юрка - у выніку вялікага перасяленьня народаў, выкліканага другой сусьветнай вайною. Вярталіся яны зь нямецкага лягеру для прымусовых работнікаў на бацькаўшчыну, але ў Варшаве польскія чыгуначнікі сталі пытаць майго дзеда, куды ён з жонкай і сынам цягнецца. «На бацькаўшчыну». - «А дзе ваша бацькаўшчына?» - «У Беларусі, мы беларусы». - «А астатняя ваша сям'я дык дзе?» - «Ды ў Сібіры». - «І вам туды трэба?» Дзед Кліменці падзяліўся гэтымі думкамі з блізкімі, і яны перадумалі. Замест каб вяртацца на бацькаўшчыну, селі ў цягнік, які ехаў кудысьці на поўнач Польшчы, на новаздабытыя ад немцаў (тады афіцыйна называлася - вернутыя) землі. Гэты цягнік быў менавіта ў Эльблёнг.

Жыцьцё ў Эльблёнгу заўсёды ўспрымалася як нешта часовае. Бясконца ўсе гаварылі-расказвалі пра нашу бацькаўшчыну - Дубавое (дакладна: Райпаль-Дубавое), што пад Шаркаўшчынай у цяперашняй Віцебскай вобласьці (тады гаварылася - на Віленшчыне). Дубавое не было спадчынным маёнткам Латышонкаў. Мой прадзед перасяліўся туды з Багоў, а паходзім мы з-пад Мёраў, магчыма, зь вёскі Латышонкі, што там знаходзіцца. Расказы пра Дубавое ў дзяцінстве амаль замянялі мне байкі: вялікі дом стаяў на ўзгорку над рэчкай Янкай, прытокам Дзісенкі, на панадворку расьлі сорак дубоў такой таўшчыні, што трэба было трох мужчынаў, каб абняць такі дуб. Усяго там было ўдосталь: зямлі і лесу, коней, кароў і авечак, і нават кніжак, бо разам з маёнткам купілі бібліятэку, якая памяшчалася ў вялікім куфры.

Расказы пра Дубавое тычыліся нашай бацькаўшчыны з малой літары. Нашай Бацькаўшчынай зь вялікай літары была Беларусь. Латышонкі былі перакананымі беларусамі, да такой ступені, што ўсё імі ўспрымалася па-нацыянальнаму. Мой дзед прыбег калісьці зь лесу (там, пад Эльблёнгам) і ўсхвалявана падзяліўся з маім бацькам навіной: «Сынку, мусіць, нашы ў лесе партызаняць!» А проста пабачыў на валуне намаляваную фарбай бел-чырвона-белую стужку, якой абазначаюць турыстычны шлях…

Перакананымі беларусамі Латышонкі сталі недзе ў час першай сусьветнай. Найбольш гэтая беларускасьць хвалявала наймалодшага зь дзедавых братоў, Косьціка. Баба Ядзя расказвала мне калісьці, што Косьцік быў ад гэтай сваёй нованабытай беларускасьці нейкі шалёны (сёньня кажам - у шокавым стане): «Заходзіць на забаву, кашулю на грудзі рвець і крычыць: «Я беларус!» Дадому вяртаецца, кашулю на грудзі рвець і крычыць: «Я беларус!» А прадзед пытаецца яго: «А навошта табе, сынку, гэтая Беларусь?»

Косьцік першым не вярнуўся на бацькаўшчыну. У 1920 годзе загінуў у перастрэлцы з бальшавікамі. Разам зь некалькімі сябрамі-землякамі дэзэртавалі з арміі Тухачэўскага і недзе ў Белавескай пушчы нарэзаліся на бальшавіцкі атрад. Бабуля вучыла нас, што калі будзем у Белавескай пушчы, маем памаліцца над невядомай валатоўкай, бо гэта можа быць Косьцікава магіла. Такім чынам я вывучыў дзіўнае слова «валатоўка». Пасьля не вярнуўся на бацькаўшчыну другі дзедаў брат, Іван, расстраляны, мусіць, у 1925 годзе ў Віньніцы ўва Ўкраіне за «связь с Западом», бо напісаў ліст сям'і ў Польшчы; а тады трэці, Юзік, якога ў 1941-м запёрлі ў Беразьвеч. Ці загінуў тады, ці крыху пазьней, над Улай, дзе саветы вынішчылі ўсіх, каго гналі зь Беразьвечы, невядома. Дзядзька Віцька, які быў у Беразьвечы пасьля адступленьня саветаў, расказваў, што ў кельлі са зьняволенымі саветы ўкінулі гранаты, і ён блукаў па косткі ў крыві, але трупа дзеда Юзіка не знайшоў.

Мой бацька першы раз вяртаўся з Польшчы на бацькаўшчыну ў 1957 годзе. Сталін памёр, настала адліга, і бацька падумаў: пара дадому. Паехаў у савецкае консульства ў Гданьску прасіць дазволу на вяртаньне. Прыняў яго консул-грузін, які, пачуўшы, з чым бацька прыйшоў да яго, усклікнуў: «Молодой человек! Что вы, с ума сошли?!» Добры быў чалавек гэты грузін. Сказаў майму бацьку, што дасьць яму савецкую візу, пабачыць ён сваю бацькаўшчыну - і перадумае.

Такім чынам мой бацька і мая маці Вера змаглі наведаць родныя мясьціны. Мяне пакінулі ўдома пад апекай дзядоў, бо было мне тады ўсяго некалькі месяцаў. Пабачыўшы бацькаўшчыну, мой бацька сапраўды перадумаў, бо жыцьцё там было ў той час вельмі цяжкое. Нават расказаў пра гэтую паездку я ў памяці не захаваў.

Другі раз бацька стаў вяртацца на бацькаўшчыну зь Беластоку, куды пераехалі мы ў 1965 годзе «да сваіх». З аднаго боку, было тут добра, бо хоць зямля была свая. Так, прынамсі, казаў дзед Кліменці, маючы на ўвазе тое, што ўжо можа спакойна памерці, упэўнены, што будзе ляжаць у сваёй, беларускай зямлі. З другога боку, свой, беларус, данёс на майго бацьку як на нацыяналіста. Быў 1968 год, у Польшчы змагаліся зь «сіяністамі», а паколькі ў Беластоку жыдоў не хапала, узяліся за тутэйшых нацменаў. Бацьку пацягнулі на допыты ажно ў Службу бясьпекі (так называлася тады палітычная паліцыя), да таго ж у яго забралі мабілізацыйную карту. Бацька быў афіцэрам рэзэрву, і такі недавер да ягонай асобы вельмі яго абурыў.

Тады ён ізноў вырашыў вяртацца на бацькаўшчыну. У савецкім пасольстве ў Варшаве абвесьцілі яму наступнае: ягоная Бацькаўшчына - у Савецкім Саюзе. Хоча вяртацца - сьпярша павінен адпрацаваць некалькі гадоў у Сібіры, а пасьля нейк з дапамогай сям'і перабярэцца ў сваю Беларусь. І гэткую савецкую прапанову разглядалі мы ўсур'ёз. Помню сямейную нараду і нешта накшталт галасаваньня: едзем ці ня едзем. Я быў за тое, каб ехаць - начытаўся кніжак пра рамантыку вялікіх пабудоваў камунізму і «асваеньне» Сібіры, ці як гэта там называлася. Усё-такі мяне перагаласавалі, і засталіся мы ў Беластоку.

Першы раз я пабачыў бацькаўшчыну ў 1974 годзе. Тады ў Шаркаўшчыне сабралася ўся наша сям'я. Прыехаў нават дзядзька Віцька, пасьля сібірскай ссылкі прыгавораны на пажыцьцёвае пасяленьне з таго боку Ўралу. З Дубавога засталося няшмат: адна хата і тры дубы. Рэчка Янка амаль высахла. Усё так зьмянілася, што мой бацька ня мог знайсьці дарогі дадому. Стаялі мы на ростані пад нейкім апаленым дубам, а ў бацькі ў вачах былі сьлёзы. Пасьля гэтага яму ня надта хацелася вяртацца на такую бацькаўшчыну, але менавіта тады ён зьдзейсьніў сваю жыцьцёвую мару і пабываў у Полацку. Рухацца такім, як мы, чужынцам дазволена было толькі ў межах раёну. Бацька быў чалавекам вельмі законапаслухмяным і проста баяўся савецкай улады. Дарэчы, з гэтымі незаконнымі паездкамі сапраўды не былі жарты. Вярталіся мы ў Польшчу разам зь сям'ёй, падобнай да нашай, якая таксама рызыкнула падчас побыту на бацькаўшчыне выехаць па-за межы раёну, і яе выдварылі з Савецкага Саюзу.

Бацька з маці селі ў маршрутны аўтобус і заехалі ў Полацак. У Полацку бацька дакрануўся далоньню да муроў Сьвятой Сафіі (у сярэдзіну не пускалі) і абмыў ногі ў Палаце. Гэты жэст паломніка ля жывой вады быў для яго вельмі важны, бо расказваў ён мне пра гэта нейк падкрэсьлена. Маці, як то жанчына, дамагалася, каб купіць ёй залаты пярсьцёнак, і дзеля гэтага бацькі заехалі яшчэ ў Наваполацак. Там у нейкай краме маці купіла сабе пярсьцёнак з камянямі (захавала яго па сёньняшні дзень).

Бацька, які, перасякаючы рэальныя межы, заўсёды быў нейкі ўспалоханы, у летуценьнях за нішто меў межы дзяржаваў, ваяводзтваў, губэрняў і абласьцей. Выхаваны быў СБМ-ам у духу беларуска-крывіцкім і лічыў сябе палачанінам. Дарэчы, такіх беларусаў, як пакаленьне майго бацькі, дасьпелае ў час другой сусьветнай вайны, цяпер ня стрэнеш. Усім нам замінае пэўная доля выбару. Мой бацька быў беларусам безаглядным, а ягоны крывіцкі патрыятызм - амаль бязьмежным.

Калісьці, калі ехалі мы ў Маскву, наш цягнік прыпыніўся ў Смаленску, і выйшлі мы з бацькам з вагона паглядзець на горад. Туманна ўспамінаю панараму Смаленску, узгоркі, купалы цэркваў, але вельмі добра памятаю, як бацька, бачачы ўсё гэта, кінуў мне коратка: «Не, сынку! Не даруем!» Нашым крывіцкім горадам ён лічыў таксама Пскоў і прыдбаў некалькі альбомаў пра гэты горад. Гартаў я гэтыя альбомы зь вялікім замілаваньнем. І ўсё-такі крывіцкі патрыятызм бацькі меў істотнае абмежаваньне: ён дараваў Вільню літоўцам. Помню, як у 1974 годзе, калі мы ехалі на бацькаўшчыну менавіта празь Вільню, бацька сказаў мне, што Вільня павінна належаць літоўцам і што ў Беластоку больш беларушчыны, чымся ў гэтай Вільні.

Як прадмет студыяў я, натуральна, выбраў гісторыю. Дзед запомніўся мне з кніжкай у руцэ. Помню нават кніжку - «Роб Рой» Уолтара Скота. Дзед чытаў па-польску, хаця гаварыў выключна па-беларуску, нават з палякамі. Бацька хацеў быць гісторыкам, але практычна вырашыў, што на чужой зямлі лепей стаць інжынэрам-будаўніком - прынамсі хлеб з гэтага будзе. Тым ня менш, начытаны быў у беларускай гісторыі неймаверна. Зь беларускіх гістарычных пэрсанажаў двох трактаваў як сваіх асабістых ворагаў: Ягайлу і Язафата Кунцэвіча. Затое полацкіх князёў любіў як родных. Маю сястру хацеў назваць Рагнедай, але маці, хаця беларуска ня менш цьвёрдая за бацьку, на такую фанабэрыю не згадзілася, і ахрысьцілі сястру Тамарай, ды яшчэ на другое назвалі Аленай, бо гэтага другога імя дамаглася бабуля-каталічка. Калі сястра падрасла, вельмі шкадавала, што не назвалі яе ўсё-такі Рагнедай.

Падчас застольляў мы зь сястрою мусілі чытаць з памяці патрыятычныя вершы. Наагул, гэтых дэклямацыяў мы не любілі. Седзячы ў дзіцячым пакоі і чуючы, што з чарговымі перакуленымі чаркамі ўсе пераходзяць на беларускую мову, мы беспамылкова здагадваліся, што надыходзіць момант, калі бацька нас пакліча, каб пахваліцца нашым чытаньнем з памяці па-беларуску.

Але Багдановіча палюбілі мы без прымусу. Ён стаў маім першым кніжным настаўнікам гісторыі Беларусі. Бацька цягнуў у хату кожную кніжку пра гісторыю Беларусі, якая папала яму ў рукі, і я ўсё гэта чытаў. Маім улюбёным героем стаў Усяслаў Чарадзей. Я вельмі шкадаваў, што так мала крыніцаў засталося з нашай гісторыі і марыў, што гэта я адшукаю Полацкі летапіс. Раз нават, калі ўжо быў студэнтам, прысьнілася мне, што я знайшоў нарэшце Полацкі летапіс у нейкім склепе.

Калі я зьбіраўся ў Кракаў, каб там вывучаць гісторыю, бацька сказаў мне: «Сынку, хлеба з гісторыі мець ня будзеш, але прынамсі ты напішаш сапраўдную гісторыю Беларусі». Праўду кажучы, я думаў пра гісторыю Беларусі як пра гісторыю нейкага памерлага народу: напішу гэтую гісторыю, каб сьлед нейкі застаўся. І не скажу, каб я занадта да гэтай працы тады прыкладаўся, але ж кніжкі чытаў, а чытаць у Кракаве было што. І хутка зразумеў адно: бацька меў рацыю, калі гаварыў, што нас, беларусаў, проста абакралі з нашай гісторыяй. Абурэньне на зладзеяў не пакідала мяне доўга; яшчэ й цяпер тое абурэньне недзе ўва мне тлее.

Дзякуй Богу, чуткі пра сьмерць Бацькаўшчыны неўзабаве выявіліся перабольшанымі.

Наступным разам пабываў я на бацькаўшчыне сам, у 1991-м. З Дубавога не засталося ўжо анічога. Правялі нівэліроўку, і на месцы Дубавога валяліся толькі некалькі кавалкаў цэглы. Краявід мясьціны быў як быццам расейскі: «степь да степь кругом». Але якраз тады ў Менску народ выйшаў на вуліцу, і папёр я ў беларускую сталіцу, каб стаць на плошчы пад бел-чырвона-белыя сьцягі. Гэтага дня ніколі не забуду, бо ён для мяне назаўсёды надзеяй, як таму пацуку з экспэрымэнту. Кінулі дваіх пацукоў у акварыюм з высокімі сьценамі. Першы плаваў гадзіну-другую - і, зьнямоглы й зьнявераны, пайшоў на дно. Другому, калі стаў слабець, падсунулі кладачку. Ледзь ачухаўся, скінулі яго зноў у ваду й забралі кладачку. Плаваў яшчэ два дні. Так і са мною. Калі зьняверуся, успамінаю, што цуды здараюцца, як у той дзень пад сьцягамі, і ўсё плыву надалей.

Бацьку ніколі не пакідала вера ў незалежнасьць і вяртаньне на бацькаўшчыну. Дачакаў ён тае незалежнасьці, але ўжо сьмяротна хворым. Пра нашае вяртаньне на бацькаўшчыну вялі мы рытуальныя размовы да ягонай канчыны ў 1993 годзе. Калі ў Менску скінулі з Дому Ўраду наш сьцяг, адна са старых знаёмых пазваніла маёй маці і з выбачэньнямі, каб быць правільна зразуметай, сказала, што мо й добра для Юркі, што пасьпеў памерці, калі бел-чырвона-белы сьцяг яшчэ лунаў над Бацькаўшчынай.

Калі выбухла тая незалежнасьць, усё пайшло ня так. Замест каб у Полацак, незалежнікі сталі вяртацца ў Вільню. Паслухалі б лепей майго бацькі. Што ж, як вучыў вялікі польскі гісторык Юзаф Шуйскі, «фальшывая гісторыя - настаўніца фальшывай палітыкі». Гісторыю сапраўды ў нас скралі, але дарма вінаваціць за гэта палякаў і расейцаў, бо зрабілі гэта яшчэ на пачатку ХVІ стагодзьдзя літоўцы; і ня Вільню яны ў нас скралі, а Полацак. Паляк на літоўскіх паслугах Мацей Стрыйкоўскі толькі распаўсюдзіў літоўскую ману, а маскоўцы ўсё паўтаралі за ім. Стрыйкоўскі сымбалічна «саслаў» Рагвалода й Рагнеду з Полацку ў Пскоў, як быццам у Полацку такіх і не было. Замест Рагвалодавічаў у Полацку на два зь лішкам стагодзьдзі расьселіся нейкія Мінгайлы ды Гінвілы. А ў часы фэадалізму пазбаўленьне народу дынастычнай традыцыі абазначала пазбаўленьне дзяржаўнасьці: няма дынастыі - няма дзяржавы. Лёгка далося гэта Стрыйкоўскаму, бо й Полацку тады не было - растаптаў яго Іван, тыран маскоўскі. Сэрца Беларусі спынілася, пачаўся доўгі летаргічны сон.

Полацкі летапіс даўно мне ня сьніцца. Цяпер разумею, што не шукаць яго трэба, а наноў пісаць, бо пісаць наноў сваю гісторыю - заданьне кожнага пакаленьня. І сапраўднай гісторыі Беларусі я ўжо пісаць не зьбіраюся - досыць зь мяне будзе, калі напішу сапраўды сваю. А пісаць гісторыю Беларусі вельмі цяжка, асабліва пра Полацак: няма пісьмовых крыніцаў. Нядаўна дайшоў я да ручкі - засумняваўся ў тым, ці існавалі Рагвалод і Рагнеда. Вось табе сапраўдная гісторыя Беларусі, быццам бы я Стрыйкоўскі, а не Латышонак. Як ні глядзі, Рагвалод і Рагнеда - постаці негістарычныя. З другога боку, яны самыя сапраўдныя, бо гэта за Рагнеду паспрачаліся мае бацькі. Так ці інакш пачну сваю гісторыю Беларусі з Полацку, бо, аглядаючыся на беларускі шлях, на яго пачатку за туманам стагодзьдзяў бачу горад на Палаце.

У Полацку я быў толькі ў 1994 годзе. Заехалі мы туды з маім сябрам, археолягам Генадзем Семенчуком, проста з раскопак на востраве на Богінскім возеры. Полацак, прызнаюся шчыра, ня надта мне спадабаўся. Сакрат Яновіч аднойчы пажартаваў сумна зь Менску, што выглядае гэты Менск пад бел-чырвона-белымі сьцягамі, як горад пад беларускай акупацыяй. Дык вось Полацак у маім адчуваньні нашмат больш заслугоўваў падобнага акрэсьленьня. Да таго ўсё здавалася мне нейкім малым і сьціплым.

З часам я зразумеў, што вяртаньне ў Полацак нагадвае вяртаньне да месца нараджэньня. Кожнага наведніка месца свайго нараджэньня непазьбежна чакае расчараваньне. Усё быццам ня тое: горы выяўляюцца ўзгоркамі, рэкі - рачулкамі, зрэзаныя пракаветныя дубы. Усё ж такі ў памяці месца нараджэньня застаецца такім, якім яно было тады, у дзяцінстве; і кожнага чалавека нейкая непераможная сіла туды цягне. Таму кожнаму беларусу трэба дакрануцца далоньню да муроў Сьвятой Сафіі і змыць пыл чужых дарог у сьвятой рацэ Палаце.

Налета ў Полацак!

  гісторык. Выкладае ў Беластоцкім унівэрсытэце. Апошняя публікацыя ў «Архэ" - аналіз «Гантынгтан, правераны часам».
   
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае

№ 3 (32) - 2004

да Зьместу

Праект ARCHE

да Пачатку СТАРОНКІ


Ліст у рэдакцыю,   Майстраваньне [mk], Абнаўленьне [czyk]
Copyright © 1998-2004 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2004/11/5