Алена Ніякоўская
На сыходзе зімы - перад новымі зімамі…

---

І запах
Ніколі не расьцьвіўшай кветкі
Насіць я буду.

Надзея Артымовіч

Я не пішу літаратурных успамінаў ці якіх-небудзь яшчэ. Не зьбіраюся нічога ўсур'ёз дасьледаваць ці аналізаваць. І не таму, што ня здолею. Слова гонару, я ведаю, што такое час канцэптуальны і пэрцэптуальны, матывацыя й мадэльнасьць у дачыненьні да творчых працэсаў, «остранение» і г. д. Ведаю, між іншым, і багатае слова «хранатоп»… Але пагадзіцеся, што недакладнасьць часам дае больш, бо стварае сьвет уражаньняў. Я не хачу ўпіхваць у загадзя вызначаныя формы тое, што было з намі, каля нас, для нас, праз нас… Мэтадалягічная «апалубка» перашкаджае ўбачыць адбітак жывога сьледу. Ані часопісаў, ані газэтных падшывак я не гартала, не назаляла нікому, змушаючы да ўспамінаў, не зьбірала ніякіх зьвестак, нічога не рабіла, каб аднавіць у памяці імёны, даты, месцы падзеяў. Калі трэба - няхай гэта зробіць хто іншы. Тэма, дарэчы, неблагая. Ня горшая за гісторыю полацкай міліцыі ці пажарнай каманды. І таксама, як гаворыцца, чакае свайго дасьледчыка…

…Мы стаялі на аўтобусным прыпынку. Мы - гэта паэт, даволі маладая кабета, выкладчыца нямецкай мовы, філязофіі, этыкі, эстэтыкі, рэлігіязнаўства і чагосьці там яшчэ, лекар-нарколяг (хобі - антычная гісторыя й культура), прадстаўнік міліцыі па праблемах выхаваньня, некалькі настаўнікаў. Мы толькі што правялі антыалькагольнае мерапрыемства ў адным з рабочых інтэрнатаў і вярталіся дадому. Было вельмі халодна. Зіма. Завея.

«Храждане! Рускім языком хавару: алтобус ідзёт у хараш. Не панімаіті?» Абдаўшы нас смуродам выхлапных газаў, «алтобус» мільгнуў бельмамі вокнаў з прадыханымі зрэнкамі і зьнік у завеі. «И шофер, чтоб ему икалось, добивает старый «Икарус», - прамармытаў паэт. Выкладчыца чагосьці там удзячна ўсьміхнулася: радкі належалі ёй. А чаканьне доўжылася - цярплівае, маўклівае, смутнае. Побач з намі быў, аднак, чалавек, які пачуваў сябе цалкам хораша. Куфайка, гумовыя боты, аблавухая шапка. Ён клясычна абдымаў ліхтарню і сьпяваў на мове продкаў: «Мая хата дахам крыта…» Далей не цытую, бо гэтая лексыка тады яшчэ была ненарматыўнай. «Знал бы он, какая у него аудитория…» - зноў пачуўся голас паэта. Ці ня гэтая зіма пасялілася потым на востраве паэтычнай душы? А тады паэт працаваў і цярпліва набываў вядомасьць. Яго прыемным, трохі шурпатым барытонам часам гаварыла радыё…

Сьпявак тым часам адляпіўся ад ліхтарні, перасёк мяжу анэмічнага сьвятла. «Хто ні едзе, хто ні йдзе - па капеечцы кладзе…» - данеслася ўжо здалёк.

Мы засталіся стаяць на нашым чарговым прыпынку, зімой семдзесят нейкага году. У хісткім сьвятле вынырваў раз-пораз балькон з нанізанымі на ім згіпсаванымі споднікамі, завісаў над намі. Завея адсланяла плоскія цені праходняў, аптэчныя шафы дамоў. «Я земля… сыновей и дочерей… долетайте до самого солнца…» - сьпявала фортка недзе на апошнім паверсе.

А што было раней? Хто мы былі? Дзе? Пачатак 1960-х гадоў. Пахаваньне беларускага паэта Янкі Журбы. «На похороны пойдут две группы учащихся нашего техникума. Остальные занимаются по расписанию. Таково указание». Сёньня ведаю: трэба было бегчы, убачыць, запомніць, засмуціцца, замерці ў жалі…

Літаратура ў Полацку, між тым, існавала. Вершы, прынамсі, пісалі. Пісалі шмат. Здавалася, тыркні пальцам у паветра - пасыпяцца, паліюцца, палезуць вершы. Літаратурны гурток існаваў амаль у кожнай школе, вучэльні, тэхнікуме. Было й літаб'яднаньне «Наддзьвіньне». Я сёньня зь нейкім складаным пачуцьцём мінаю вялізны гмах у цэнтры гораду. Там мы сядзелі калісь амаль на гарышчы*, сярод зваленай па кутох старой канцылярскай мэблі і адслужылых стэндаў «наглядной агитации». Мы вялі дыскусіі пра паэзію, чыталі вершы - чужыя й свае - і марылі трапіць на літаратурную старонку газэты «Сцяг камунізму». Дзіўна, але мы, здаецца, зусім не зайздросьцілі адно аднаму і хвалілі, хвалілі саміх сябе. «У поэтов есть такой обычай: в круг сойдясь, нахваливать друг друга», - часта паўтараў адзін з нас, перафразуючы смутную сэнтэнцыю вядомага савецкага вершатворца.

Мы даверліва, шчыра адкрывалі душу сьвету, былі ў сваіх вершах чулымі, эмацыйнымі. Але зноў дзіўна: нас зусім, бадай, не цікавілі «вонкавыя факты» жыцьця нашых аднадумнікаў. Не, не аднадумнікаў - бо ня думкі нас аб'ядноўвалі, ня ўчынкі, адно пачуцьці. У імя пачуцьцёвай еднасьці мы не былі там, на гарышчы, асобамі прыватнымі. Мы хавалі нашы будзённыя справы (ах, якімі рознымі яны былі!), несьлі разьбітыя сэрцы, зьбянтэжаныя думкі на наша гарышча, каб там знайсьці неспакой іншы, больш высокі за нашу мітусьню. Потым я прачытаю шмат кніжак, разумнейшых за мяне, даведаюся пра супярэчлівыя адносіны чалавечай існасьці і існаваньня…

А тады мы кахалі адно аднаго, чакалі злучэньня чалавецтва, імкнуліся да духоўнасьці больш унівэрсальнай… Ну вось, зьбіваюся на аналіз… Не, бяз гэтага, як бачу, не абысьціся…

Не давяраючы абстракцыям, мы пазнавалі сьвет у іншы спосаб. Занадта доўга мы «харчаваліся» азначэньнямі й прыкладамі з артыкулаў і кніг розных папулярызатараў. І раптам адчулі пустку пад нагамі. Ці не адсюль падсьвядомае жаданьне аджагнацца ад бездані, пачуцьцёва над ёю ўзьняцца да вяршынь агульна- і звышчалавечых? Але неба наша яшчэ не было і не магло быць высокім.

Мы жылі з адчуваньнем недахопу нечага самага важнага. Пад полацкім асфальтам - спарахнелае, але цалкам не загінулае мінулае. Полацак, дарэчы, - своеасаблівы горад. Дзіўна, але прывіды ажываюць тут сярод белага дня - прывіды храмаў, дамоў, помнікаў, людзей… Кожны дзень наш горад выглядае інакш, яго вобраз ніколі не паўтараецца. Таму я больш люблю хадзіць ноччу, калі добра відаць толькі неба…

Калі дасьледаваць гэты кавалак нашага часу, не пазьбегнуць словаў «недастатковасьць», «абмежаванасьць», «мастацкая недасканаласьць», «апавядальнасьць», «паэзія факту». Але ў нашых вершах была айчына, быў родны кут, каханьне, родны дом. Была адказнасьць за дадзенае нам Слова. І прыгнятала пачуцьцё страты, «няпоўнай прысутнасьці» сябе ў прасторы жыцьця. Пачалі страчваць ня мы. Мы прыйшлі на страчанае. Таму нам давялося ісьці праз асваеньне іншай, перш за ўсё расейскай культуры. Аграмадную расейскую культуру мы наноў пазнавалі, выдзяляючы ў ёй мікракосм «чалавечай адзінкі». Каб адкрыць наша страчанае і адчуць гэта як пакуты ўласнай душы, мы йшлі гэтым шляхам, ствараючы свой уласны сьвет. І адтуль убачылі сваё, роднае, сябе. Убачылі наноў. Дай Божа, каб назаўжды!

Але ня тым нам, з гарышча, будзе дадзена. Наша «кружляньне» па ўласнай душы было, хутчэй, пачуцьцёвай падрыхтоўкай будучай, ня нашай ужо, творчасьці.

Толькі праз гады ў Полацку будуць напісаныя радкі:

…Сусьвет глядзіць вачмі камэт
на квадры жыта.

Ляканічная мастацкая «формула» нацыянальнай ідэі. Тады, у 1960-х, аўтарка гэтых радкоў яшчэ носіць у партфэліку звычайныя савецкія падручнікі і марыць пра вялізную скрыню з моднымі кружэлкамі.

Тады, у 1960-х, яснавокая кучаравая дзяўчынка яшчэ вырашае, ці быць ёй мэдыкам. Праз гады яна напіша:

…Паэты сядзяць на прыступках Сусьвету
Ў сьцюдзёныя зімы, сьпякотныя леты…

А згаданы на пачатку «паэт на прыпынку» будзе працягваць дыялёг з самім сабой, надаючы яму, гэтаму дыялёгу, трагічнае агульначалавечае гучаньне:

Вы б бачылі, як курчыцца душа
Апошняю агоніяй пакуты!

Але ўсё гэта - потым. У 1960-х ён прыйшоў на гарышча. Было яму 17 гадоў.

…Ня ведаю, ці стаіць цяпер у Полацку на задах мэблевай фабрыкі старая камянічка. Шчарбатая чырвоная цэгла звонку, унутры - пераходы зь негабляваных дошак, нейкія лесьвічкі-драбінкі паміж пакоямі. Вільготна было й халодна, нібы ў лёху. Там, у 1960-х, «атраячвалася» вечарамі працоўная моладзь.

…Амаль невідушчая лямпачка пад стольлю настаўніцкага пакою зьвінела, як зьнясіленая муха. Па дыяганалі голых, цёмных вокнаў скамечанымі пэдрадаўскімі пратаколамі ляцелі ашмёткі сьнегу. А яна сядзела, прыціснутая сталом да сьцяны. Твар нібы абсыпаны мукой… Каўнерык моцна сьціскаў шыю. Рукі, далоні напаўзгорнутыя ў кулакі, ляжалі на абшарпаным стале. «Звонок был?» - пачуўся нечы голас. Рукі яе варухнуліся. Яна адарвала грудзі ад стала, павольна паднялася і бокам выйшла са свайго схрону. Я ніколі ня бачыла яе вачэй. Сёньня ведаю: трэба было ў іх зазірнуць… «А знаете, как её зовут на самом деле? - Біятрыча!» Ах, шчасьлівы бацька Ўладзімер! Бэатрычэ*… Адвечная жаноцкасьць, неўміручае каханьне й хараство… Ці не суглінак уржумскі перабіралі яе рукі на ліпучым стале?

Яна задужа ні зь кім не размаўляла. Сябравала з Соняй, выкладчыцай фізыкі, - інтэлігентнай, трохі адасобленай, густоўна апранутай. Памерла Соня на чарнаморскім пляжы, дарваўшыся да цяпла, да сонца…

…Ня ведаю, ці стаіць гэтая камянічка. Я не была там ня менш як трыццаць гадоў. Полацкія прывіды, здані. «Лябірынты»…

Прывіднасьць (ці толькі полацкая?) у дзіўны спосаб раздвойвала і ўсё навокал, і, перш за ўсё, нас саміх. («Эх, ребята, всё не так! Всё не так, ребята!»)

Мы спадзяваліся, тым ня менш, што сьвету наканаваны маральны прагрэс. Гэты настрой дыктаваў нам чаканьне й цярплівасьць. Мы хацелі быць карыснымі й патрэбнымі тагачаснаму грамадзтву, шмат працавалі, але адначасова не жадалі цалкам атаясамліваццца з «працэсам». Не скажу, што мы былі атручаныя скептыцызмам, аднак наша біяграфія ўжо губляла стабільнасьць, выразную пэрспэктыву й агульнасьць. Сёньня ведаю: мы імкнуліся да шматзначнасьці, да «адкрытасьці» сябе й сваіх, часам няўклюдных, твораў. Але нас саміх неяк непакоіла адсутнасьць звычайнай лёгікі ў тым, што мы пісалі. Аднак - мы ўжо не маглі інакш. Шмат хто ставіўся да нас іранічна. Некаторыя - падазрона. Кола наша між тым шырылася. Мы пачалі зьбірацца ня толькі на гарышчы, але й па кватэрах. Завітвалі да нас часам мастакі, аматары музыкі - знаёмыя й незнаёмыя людзі.

…Кніжны бум 1960-х. Такое, бадай, ужо ніколі не паўторыцца! І дырэктар кнігарні - мудры, добразычлівы, шчодры. Наш сябар і часты госьць. Ён вельмі адпавядаў сапраўднаму духу Полацку. І горад яго памятае. Кнігарню «дзядзькі Грышы» добра ведалі беларускія пісьменьнікі - Янка Брыль, Уладзімер Караткевіч, Рыгор Барадулін, Сяргей Грахоўскі… Прыяжджалі, выступалі перад моладзьдзю, намагаючыся спакусіць, ашаламіць, зачараваць родным словам. Ведайце, што былі яны часам першымі чытачамі нашых вершаў і давалі ім дарогу ў сьвет.

Сонца кідае на зямлю жмені праменьня. Жоўтыя цёплыя плямы на шэрых плітах. Варушацца цені дрэваў на траўніку. Працяты сонцам струмень ляціць угару зь дзюбы мармуровага лебедзя. Плююцца вадой сьпіжовыя жабкі. Вядомы ўсім беларускі пісьменьнік і мой сынок, яшчэ малы і шчасьлівы, ловяць у далоні вітражова-вясёлкавыя пырскі вады. Потым мы селі на лаўку і доўга глядзелі, як ліецца вада. І мне падалося: не струмень падае ўніз - лебедзь п'е вясёлку! Нашы птушкі… Нашы гнёзды…

А вось - іншы кавалак жыцьця. Малы стосік - лісты Ўладзімера Караткевіча. Роўныя чорныя радкі. Малюначкі на палёх. Не перачытваю. А раптам усплыве там нешта новае, не заўважанае раней? І што мне тады рабіць? Памятаю: «… праца мая… - малпаваньне з Пана Бога». Іронія - і цалкам сур'ёзная ацэнка свайго прызначэньня: мастак - суаўтар Творцы. Лісты гэтыя - больш за маю душу…

…Чынавенства ад культуры добра ведала адно: мастацтва павінна лёгка перакладацца на мову будзённасьці. Тое, што ў астачы, - залішняе, бо выклікае шматзначны роздум. Таму нас намагаліся выкарыстоўваць амаль выключна ў дыдактычна-пэдагагічных мэтах: выступы ў школах, вайсковых частках, нават у перапынках паміж танцамі ў Доме культуры. Для нас былі сьвятам літаратурныя старонкі ў газэтах, зрэдку - публікацыі ў «тоўстых» часопісах і выступы на абласным тэлебачаньні, сэмінары творчай інтэлігенцыі. Гэта радасна хвалявала. Нас заўважалі, клапаціліся, дзяржава рабіла немалыя выдаткі на літаратуру й мастацтва. Няхай у зададзеных межах (некаторым і да гэтых межаў было далёка), мы мелі мажлівасьць разьвівацца. Гэта нас прыцягвала, аб'ядноўвала. Чуйнае кіраўніцтва прадбачыла, аднак, такое, пра што мы самі здагадваліся, але ня ведалі дакладна. Так, нам давалі мажлівасьць ісьці, але дакладна вызначалі напрамак і «правілы дарожнага руху». Зубры белавескія думаюць, мабыць, што жывуць у лесе. Насамрэч - у вялікім вальеры. Карацей, зьбірацца па-за згаданым пакойчыкам літаб'яднаньня нам, мякка кажучы, ня раілі. Зь некаторымі пагутарылі асобна. Пра гэта мне панура расказаў адзін з «гарышчанцаў», далікатна страсаючы сьнег з маіх плячэй (выскачыла з клясы на ганак як была).

І мне адхацелася хадзіць на наша гарышча. Незамыленым вокам я ўбачыла: абшарпаны пакоік, завалены агітпропаўскім лам'ём…

…А тады, у семдзесят нейкім годзе, у завейную ноч, мы ўсё ж дачакаліся аўтобуса, дабраліся да дому. І раніцою выкладчыца чагосьці там яшчэ ў 43-й аўдыторыі Наваполацкага політэхнічнага голасна пыталася: «Ну что это вы там читаете? Всё читаете и читаете…» Хударлявы кудлаты хлапец у цёмных акулярах хуценька паклаў кніжкі ў торбу. Мільгнулі вокладкі: «…как воля и представление», «…рил Заратустра»… Гэты хлапец напіша «Гісторыю аднаго злачынства». І «Зімовыя сны» напіша. Але ўсё гэта - праз гады.

…Зімовыя сны…

2004, Полацак