Ці зьмянілася Вашае стаўленьне да Лукашэнкі за 10 гадоў?

---

Аляксандар Вайтовіч, былы старшыня савету рэспублікі нацыянальнага сходу, экс-прэзыдэнт Нацыянальнай акадэміі навук

Я хацеў сказаць ня так пра Аляксандра Рыгоравіча, як пра стан рэчаў у 1994 годзе і тое, як выглядаў Аляксандар Рыгоравіч на тым фоне. А таксама пра тое, які стан цяпер. У 1994 годзе эканоміка Беларусі ў параўнаньні зь іншымі постсавецкімі краінамі была найменш пацярпелая, калі паглядзець на 1991 год. Спад быў прыкладна на 27 %, у іншых краінах - нашмат болей. Прычына такога адносна малога падзеньня ў тым, я думаю, што нашыя кадры былі добра падрыхтаваныя. У гэтай сувязі я б хацеў сказаць, што ў 1994 годзе пасьля выбараў прэзыдэнта Аляксандар Рыгоравіч Лукашэнка атрымаў не зусім дрэнную спадчыну ад папярэдняга кіраўніцтва. У 1994 годзе нашае грамадзтва было ў дзіцячым стане - яно не адышло ад шоку пасьля рэзкага падзеньня жыцьцёвага ўзроўню, а з другога боку, ня мела дастаткова досьведу. І гэта прывяло да таго, што на выбарах перамог чалавек, які фактычна ня меў ніякага досьведу дзяржаўнага кіраваньня. Ня так шмат можна знайсьці аналягаў у гісторыі, а ў гісторыі Эўропы ў новы час, відаць, такіх аналягаў няма. Незалежна ад таго, у якім стане знаходзіцца грамадзтва і эканоміка, чалавеку, які пераскочыў прыступкі ад дырэктара саўгасу да кіраўніка дзяржавы, вядома, няпроста адаптавацца да новых умоваў. Трэба сказаць, што ў 1994 годзе бальшыня ў грамадзтве жадала посьпехаў новаму прэзыдэнту. Аляксандру Рыгоравічу даваўся аванс. На момант выбараў у Аляксандра Рыгоравіча не было ні яснай праграмы дзеяньняў, ні сваёй падрыхтаванай каманды. Але ён узяўся за справу вельмі горача, а цяпер мы бачым, што адбылося ў краіне за 10 гадоў. У 2004 годзе ў параўнаньні з 1994 годам некаторыя краіны постсавецкай прасторы разьвіваліся больш пасьпяхова, некаторыя - менш (тыя, дзе была ўнутраная нестабільнасьць, войны). Сказаць, што Беларусь тут выдзяляецца за 10 гадоў у эканоміцы - немагчыма. Апрача таго, за 10 гадоў назіраліся вельмі адмоўныя працэсы ў нашай краіне. Беларусь самаізалявалася. За апошнія 7 гадоў прэзыдэнт краіны ні разу ня быў з афіцыйным візытам у краінах Эўразьвязу, некаторыя зь якіх - нашы важныя гандлёвыя партнэры. Ня быў з афіцыйным візытам у ЗША. Гэта, вядома, не на карысьць краіне, што адбіваецца і на эканоміцы. У нас створаная цяпер сытуацыя, калі й нашыя дачыненьні з Расеяй пагоршыліся. Узьнікаюць канфлікты, двойчы - газавы. Абодва разы гэты канфлікт ініцыяваўся беларускім бокам.

У краіне створана своеасаблівая сыстэма кіраваньня, завязаная на адным чалавеку. Такая жорсткая сыстэма кіраваньня слаба адаптуецца да зьменаў умоваў і не дазваляе раскрыцца інтэлектуальнаму, гаспадарчаму патэнцыялу краіны. Я перакананы, што пры іншай сыстэме кіраваньня Беларуь мела б значна больш посьпехаў. У Беларусі, на мой погляд, сёньня насьпявае крызыс, які абумоўлены перадусім такой сыстэмай кіраваньня. Могуць быць розныя варыянты выхаду з крызысу, найлепшым варыянтам - выбары прэзыдэнта праз два гады: мяняецца лідэр, новае кіраўніцтва аналізуе сытуацыю, прымае адпаведныя меры, каб выправіць тое, што дрэнна было зроблена папярэднікамі.

Варыянт, які таксама абмяркоўваецца, - зьмена Канстытуцыі, каб даць магчымасьць дзейнаму прэзыдэнту падоўжыць тэрмін знаходжаньня на чале дзяржавы, - на мой погляд, мае істотныя недахопы, бо прывядзе краіну да вялікіх праблемаў - і ў міжнароднай сфэры, і ў эканоміцы. Галоўная мэта беларускага грамадзтва цяпер - не дапусьціць зьмены Канстытуцыі ў тым артыкуле, які вызначае тэрмін паўнамоцтваў прэзыдэнта. У 1994 годзе я галасаваў за Лукашэнку, хаця цяпер думаю, што я тады зрабіў памылку. А ў 2001 годзе я не галасаваў за Лукашэнку. У 1994 годзе я яго ня ведаў. Першы раз сустрэўся зь ім, калі быў абраны прэзыдэнтам Акадэміі навук Беларусі. Тады была мая першая сустрэча з прэзыдэнтам. Ён выклікаў самыя супярэчлівыя ўражаньні. Як здавалася, чалавек стрыманы, але потым я шмат сустракаўся зь ім, удзельнічаў у шматлікіх нарадах, і ягоны тон у дачыненьнях з падначаленымі мяне вельмі ўражваў, бо часта гэта быў тон, які, я б сказаў, не павінен ужывацца ўва ўладных органах. Калі мне прапанавалі быць старшынём савету рэспублікі, тады прэзыдэнтам было сказана, што мае парады ў разьвіцьці навукі, краіны будуць успрымацца, да іх будуць прыслухоўвацца. Але неўзабаве справа дайшла да распрацоўкі і публікацыі дэкрэту аб Акадэміі навук, якім былі ўведзеныя новыя правілы прызначэньня кіраўніцтва ў НАН - прызначэньня, а ня выбараў. Дэкрэт быў зроблены цішком, адпраўлены ў друк. Калі я празь дзень даведаўся, паспрабаваў зьвязацца з прэзыдэнтам, то прэзыдэнт ухіліўся ад кантакту. У гэтым пункце ён мяне падмануў.

Анатоль Лябедзька, сябар выбарчай каманды А. Лукашэнкі ў 1994 годзе, лідэр Аб'яднанай грамадзянскай партыі ў 2004

Мае асабістыя адносіны да Аляксандра Лукашэнкі мяняліся ў залежнасьці ад эвалюцыі яго поглядаў, прынцыпаў і каштоўнасьцяў. Мы знаёмыя з Лукашэнкам 14 гадоў, і трэба шчыра сказаць, што Лукашэнка ўзору 1990 году і Лукашэнка 2004 году - гэта розныя асобы. На пачатку 90-х ён, можа, не так мэтанакіравана, як некаторыя іншыя выдатныя палітыкі пачатку перабудовачнага часу, але адстойваў прынцыпы дэмакратыі, падзелу ўлады, законнасьці, шмат выступаў у падтрымку СМІ, супраць савецкай партыйнай алігархіі, быў у апазыцыі да сыстэмы, якая існавала. А ў 2004 годзе Лукашэнка - гэта ўжо сам алігарх, які прыхватызаваў электронныя СМІ, які даў постсавецкай прасторы ідэалёгію лукашызму як прадукт, што ў рознай ступені рэалізуецца ўва Ўкраіне і Расеі, не гаворачы пра азіяцкія краіны. Таму, як ён сам праходзіў эвалюцыю, відаць, адваротную, ад матыля да вусеня, так і маё стаўленьне за 14 гадоў трансфармавалася ад нэўтральна пазытыўнага да ўстойліва адмоўнага. Недзе 4 гады я проста ведаў Лукашэнку як дэпутата, была нейкая супраца, затым былі два месяцы, калі працавалі ў фармаце адной выбарчай кампаніі, працавалі разам. Затым, калі Лукашэнка быў ужо прэзыдэнтам, я б назваў два пэрыяды. Першы - 5 месяцаў, калі я ня меў ніякага афіцыйнага статусу, але, тым ня менш, меў мажлівасьць выказваць свае прапановы, уплываць на Лукашэнку. Затым, недзе ў канцы 94-га году і да лістапада 96-га - пэрыяд канструктыўнай апазыцыі да прэзыдэнта Лукашэнкі. А пачынаючы зь лістапада 96-га я знаходжуся ў стане барацьбы з той сыстэмай, якую ён стварыў. Я адчуваю далёка не пазытыўнае стаўленьне Лукашэнкі да мяне. На вялікі жаль, Лукашэнка мае нядобрую, злую памяць, ён помсьлівы. І я ня цешу сябе тым, што будзе паляпшэньне адносінаў, улічваючы павышаную цікавасьць спэцслужбаў, праваахоўных органаў, крымінальныя справы, папярэджаньне КДБ. Я выключаю, што гэта робяць тыя палкоўнікі ці нават генэралы на асабістае жаданьне. Я ў той ці іншай ступені падзяляю меркаваньне, што існуе нейкі чорны сьпіс людзей, якія асабіста не падабаюцца, непрымальныя для Лукашэнкі, і вакол гэтых людзей адбываюцца пэўныя падзеі.

Сяргей Навумчык, у 1994 годзе - дэпутат Вярхоўнага Савету ХІІ скліканьня, каардынатар парлямэнцкай Апазыцыі БНФ, цяпер - намесьнік Старшыні Рады БНР

На самым пачатку 90-х Лукашэнка часам зьяўляўся ў памяшканьні апазыцыі на трэцім паверсе Дому ўраду «патрапацца» - але ніколі не працаваў над законапраектамі (такая праца вымагала сыстэмных ведаў, напружаньня ды вытрымкі і, да таго ж, не давала нейкай асаблівай магчымасьці засьвяціцца перад тэлекамэрамі). На асабістым узроўні ў мяне зь ім было ўзаемнае непрыманьне, псыхалягічная несумяшчальнасьць, здараліся і нейкія дробныя сутычкі, хаця да бойкі, зразумела, не даходзіла.

У верасьні 1993 году, яшчэ да свайго «антыкарупцыйнага» выступу, Лукашэнка публічна (у газэце «Правда», затым у расейскай Дзярждуме, потым у шэрагу інтэрвію) заявіў пра неабходнасьць рэстаўрацыі СССР і ліквідацыі незалежнасьці Беларусі. У адмысловай заяве Апазыцыі БНФ гэта было ацэнена як дзяржаўная здрада, мы запатрабавалі пазбавіць яго дэпутацкіх паўнамоцтваў, рэзкую водпаведзь Лукашэнку даў у друку Васіль Быкаў - але сярод дэпутатаў ВС знайшліся тыя, хто ўсё ж падтрымаў яго і вылучыў у прэзыдэнты. Гэтых людзей турбаваў зусім ня лёс Беларусі, а ўласныя амбіцыі. Прычым менавіта яны дапамаглі Лукашэнку ўмацаваць дыктатуру ў першы год ягонага кіраваньня.

Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў я зьведаў тое ж адчуваньне, што і за дзесяць гадоў да таго, калі мяне прызвалі ў Савецкую Армію, - абсалютна яснае ўсьведамленьне, што гады будуць проста страчаныя; хацелася заплюшчыць вочы і прачнуцца ўжо потым, калі ўсё пройдзе. Цяпер маё стаўленьне да Лукашэнкі не зьмянілася - хіба толькі прыйшло яшчэ большае ўсьведамленьне тых катастрафічных наступстваў, якія напаткалі Беларусь (і яшчэ напаткаюць!) у выніку ягонага кіраваньня. У найноўшай гісторыі Беларусі гэта, мне падаецца, другая жудасьць пасьля бальшавіцкіх рэпрэсіяў і вайны 1941-1945 гадоў. І толькі досьвед той самай вайны (і прыклад аднаўленьня) дае спадзеў, што ў нацыі хопіць духоўнага і фізычнага рэзэрву, каб потым ачуняць ад такога кашмару.

У Амэрыцы мне прапанавалі напісаць кнігу пра Лукашэнку, але я вырашыў, што ня варта марнаваць час на асобу, чыё імя праз сто гадоў будзе толькі эпізодам у біяграфіі Васіля Быкава і Зянона Пазьняка.

Аляксандар Саманкоў, у 1994 годзе прэзыдэнт Першага рэспубліканскага інвэстыцыйнага фонду

Маё стаўленьне да Лукашэнкі зьмянілася пасьля таго, як я адказаў сам сабе на філязафічнае пытаньне - ці можа Мэфістофэль навучыць дабру. Разам з адказам я ўсьвядоміў, што чалавек можа быць шчасьлівы на турэмных нарах і глыбока няшчасны на самым версе ўлады. І яшчэ я зразумеў, што немагчыма дагнаць чалавека, які бяжыць ад сябе. Я аддаў некаторыя гады Лукашэнку, я разьлічваўся за тыя рашэньні, якія прыняў у 1994 годзе. Жыцьцё прымусіла мяне такім чынам разьлічыцца за рашэньне падтрымаць Аляксандра Рыгоравіча, калі ён балятаваўся ў прэзыдэнты ў 1994 годзе.

На маю думку, сучасны беларускі лідэр павінен валодаць шматлікімі якасьцямі - найперш гэта павінна быць цэльная асоба, зь ярка выяўленымі жыцьцёвай мудрасьцю, прыстойнасьцю, інтэлектам. Гэта мусіць быць чалавек, які свае амбіцыі павінен паставіць на службу народу. Яго асабістыя амбіцыі не павінны пераважаць над стратэгічнымі мэтамі. І яшчэ я лічу, што ў лідэра павінна быць паблажлівасьць. Ён павінен быць настолькі моцным, каб быць паблажлівым да сваіх апанэнтаў, да гістарычных адмоўных рысаў свайго народу.

Аляксандар Фядута, у 1994 годзе начальнік упраўленьня грамадзка-палітычнай інфармацыі Адміністрацыі прэзыдэнта

Было б сьмешна, каб не зьмянілася. За дзесяць гадоў любы чалавек мяняецца, а паколькі і я, і Аляксандар Рыгоравіч - жывыя людзі, то, натуральна, зьмяніліся і мы, і нашыя адносіны.

Я ня бачыўся зь ім больш за дзевяць гадоў, але мне вельмі сумна думаць, як ненавідзяць яго тыя людзі, што будуць атачаць яго ў дзень дзесяцігадовага юбілею інаўгурацыі.

Дзесяць гадоў таму я думаў: вось ідзе чалавек, які здолее разбурыць старую, прагнілую сыстэму. Цяпер я думаю: вось прыйшоў да ўлады чалавек, які здаўся сыстэме. А шкада: магчымасьці былі вялікія.

Апытвала Вольга Караткевіч