4-2004
" да Зьместу "

аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

аналітыка

ПЁТР РУДКОЎСКІ ОП

Мінулыя нумары:

   ARCHE (3’2004)
   ARCHE (2’2004)
   ARCHE (1’2004)
   Эўропа на ўсход ад    Эўропы
   Віленская Анталёгія
   Чэскі Альбом
   Pax Americana
   Туманнасьці
   беларускай гісторыі
   Расейскі нумар
   Андрэй Хадановіч
   Нашы дзеткі
   Часопіс для ўсіх
   Скарына (6’2001)
   Украінскі нумар
   Скарына (4’2001)
   Скарына (3’2001)
   Народны нумар
   Скарына (1’2001)
   Мэдыцына
   Скарына (8’2000)
   Слоўнік Свабоды
   Скарына (6’2000)
   Глёбус
   Скарына (4’2000)
   Габрэі
   Скарына (2’2000)
   Панславізм
   Паталёгіі
   Кабеты
   Вайна
   Постмадэрнізм
   Парнаграфія

Пётар Рудкоўскі Оп
Замкнёнае грамадства і замкнёны розум

Нікога на зямлі не называйце бацькам,
бо адзін ёсць Бацька ваш – Той, што ў небе.

Дабравесце Св. Мацвея 23:9

Перыяд «бескаралеўя» (1991–1994) стаўся для Беларусі перыядам нясмелай, але самастойнай спробы дэмакратызацыі і развіцця нацыянальнага густу. Разам з прыходам да ўлады А. Лукашэнкі была аспрэчана аўтаномія грамадства. Дэмакратыя, вольны рынак, нацыянальныя каштоўнасці – усё гэта надалей мела свой «мінімум», але толькі ў такім вымярэнні і ў такім выглядзе, у якім дазволена магутнай дзяржавай.

ДЗЯРЖАЎНЫ «РЭАЛІЗМ» І ДЗЯРЖАЎНАЯ ІДЭАЛОГІЯ

У першыя гады панавання Лукашэнкі хапала яго праметэеўскага іміджу, каб ва ўмовах «беспочвенности» (маральнай і палітычнай) даць людзям нейкае апірышча. Не было асаблівай патрэбы ў прапагандзе канкрэтнай, сінтэтычнай ідэалогіі. Пераважала прагматычная рыторыка, нават, можна сказаць, антыідэалагічная. Хоць з першых дзён прэзідэнтуры Лукашэнка надзвычай часта з’яўляўся ў эфіры ды на старонках газет і не грэбаваў доўгімі павучальна-пагражальнымі прамовамі, але ўсё ж гэтыя прамовы былі далёкімі ад тэарэтычных спекуляцыяў, былі сканцэнтраваны на канкрэтных надзённых праблемах і стваралі ўражанне цвярозага рэалізму. Пазняковы прынцыпы тыпу «Спачатку мова, а потым – каўбаса» адштурхоўвалі сваім ідэалізмам і ўтваралі пэўны кантраст Лукашэнкаваму «рэалізму». Людзі не верылі ў ідэалогію – ані савецкую, ані нацыяналістычную.

Але з’явіліся чыннікі, якія падштурхоўвалі да пастаноўкі пытання пра дзяржаўную ідэалогію. Варта ўказаць на наступныя: 1) апазіцыя валодала немалым інтэлектуальным патэнцыялам, а гэта значыла, што інтэлігенцыя ды моладзь будуць альбо схіляцца да апазіцыі, альбо прынамсі ёй сімпатызаваць; таму паўстала патрэба стварыць інтэлектуальную процівагу; 2) бадай адзінай катэгорыяй сярод інтэлектуалаў, гатовай безагаворачна падтрымліваць Лукашэнку, выявіліся панславісты ды кансерватыўныя марксісты; таму забяспечыць іхнюю дамінацыю ў беларускай наасферы ды заручыцца іх ідэалагічнай падтрымкай стала безумоўна мэтазгодным; 3) панславісцка-камуністычная ідэалогія не толькі гатовая прапагандаваць веру ў новы абсалют – прэзідэнта, сімбіятычна зжытага з народам, але, як высвятляецца, можа выконваць функцыю неблагога опіуму для народу, паколькі эканамічную і грамадска-культурную адсталасць гэтая ідэалогія надзвычай удала замяняе на плюс: мы непадобныя да іншых, але гэта таму, што на нас ускладзена вышэйшая місія – быць лідэрам усходнеславянскай/усходнееўрапейскай цывілізацыі. Для людзей з комплексам непаўнавартасці гэткая ідэалагема мае амаль лібіданальнае значэнне; 4) хранічны канфлікт з Пуціным прымусіў Лукашэнку задумацца над шанцамі застацца прэзідэнтам у будучыні.

Крызіс хаўрусу з Расіяй мусіў быць растлумачаны на карысць беларускага кіраўніцтва. Апрача таго, зрабілася ясна, што значная частка беларускага насельніцтва без асаблівага энтузіязму падтрымлівае інтэграцыю з Расіяй, падтрымка гэтая ўзнікае больш як вынік інерцыі і абыякавасці, чымся пераканання. Таму мэтазгодна аб’явіць Расію духоўным банкрутам і вяшчаць тэзіс аб немачы расійскай дзяржавы перад абліччам злой алігархіі, каб супрацьпаставіць моцы і духоўнай напоўненасці беларускай дзяржавы.

Так пачаўся працэс пошукаў ідэалагічнага абгрунтавання лукашэнкаўскай палітыкі. Трэба адзначыць, што нялёгка напісаць больш-менш лагічны аповед, які б быў «прыемным для вуха» і не надта б пярэчыў бачаным рэаліям. У выніку паўстала нейкая копія расійскага нацыянал-бальшавізму – імперыялістычнай ідэалогіі Аляксандра Дугіна.

БЕЛАРУСКІ НАЦЫЯНАЛ-БАЛЬШАВІЗМ

Акрэсленне «нацыянал-бальшавізм» ужывае таксама доктар У. Роўда для характарыстыкі белдзяржідэалогіі, разумеючы пад гэтым «усходнеславянскую версію нацыянал-сацыялізму». Падаецца, што найбліжэйшым ідэалагічным аналагам цяперашняй беларускай дзяржаўнай дагматыкі з’яўляецца імперыялістычная канцэпцыя аднаго з лідэраў расійскай Нацыянал-бальшавіцкай партыі (НБП) згаданага ўжо Дугіна. Прыгледзьмася да некаторых кампанентаў гэтай канцэпцыі.

«На пытанне, што аб’ядноўвае нацыяналізм з бальшавізмам, Дугін адказвае: што аб’ядноўвае Платона, Шэлінга, Гегеля, Маркса і Шпенглера? Адказ тут дае Попер: яны – ворагі «адкрытага грамадства». Сярод гэтых ворагаў – успрынятых як прадстаўнікоў аднае катэгорыі – мы спаткаем фашыстаў і марксістаў, кансерватараў ды сацыял-дэмакратаў». Зыходзячы з гэтай пасылкі, Дугін дае ўласную дэфініцыю нацыянал-бальшавізму: гэта «звышідэалогія, супольная для ворагаў адкрытага грамадства». Дугін кажа: «Можна рызыкнуць сцвердзіць, што нацыянал-бальшавізм прызнае любую версію Абсалюту, любую матывацыю дзеля таго, каб адкінуць адкрытае грамадства».

Ідэалагічны генезіс канцэпцыі Дугіна сягае акультыстычных сектаў і рэвалюцыйных дактрын. У першых Дугіна ўзбуджае ідэя «містычнага месіянізму», а ў другіх ён знаходзіць жаданую ідэю патаплення ў крыві гэтага грэшнага свету, каб завесці новы парадак.

Існуе шэраг сутычных элементаў паміж ідэалогіяй Дугіна і Лукашэнкі:

Дугін:

Мэта расійскай экспансіі – татальная сатэрыялагічная навука… Мы не з’яўляемся народам адным з, але маем місію – аб’явіць свету поўную праўду… Мы, расійцы, да гэтага пакліканыя.

Лукашэнка:

Беларусь гісторыяй, лёсам і становішчам абраная, мабыць, выканаць агромністую ролю духоўнага лідэра ўсходнееўрапейскай цывілізацыі. (...) Усведамленне гэтага наканавання можа падштурхнуць наш народ да вялікіх дзеянняў. Многія людзі ў Расіі, Украіне і ў іншых краінах глядзяць на Беларусь як на прыклад паслядоўнай і самастойнай палітыкі… Беларусь павінна прыцягваць патрыятычныя сілы з усяе постсавецкай прасторы. Менавіта тут гэтыя людзі знойдуць платформу выказвання, свабодную ад неаліберальнага тэрору і пераследу.

Дугін:

Мы выключаем індывідуалізм, адзінку, свабодны рынак, светапоглядную талерантнасць...

Лукашэнка:

Патрэбу ў ідэалах і высокіх мэтах, узаемадапамогу, калектывізм мы проціпастаўляем заходняму індывідуалізму.

Што да гаспадаркі, дык тэарэтычна Лукашэнка не такі радыкальны, як расійскі ідэолаг, бо гэты першы прызнае «сацыяльна арыентаваную рынкавую гаспадарку», але на практыцы аўтаномія рынкавых зносін зведзена да мінімуму, а і ў гэтым мінімуме пануе няўпэўненасць, бо заўжды можна чакаць неспадзяванага і самавольнага ўмяшальніцтва прадстаўнікоў дзяржаўнай улады.

Супольным для абедзвюх ідэалогіяў з’яўляецца повязь з савецкім мінулым:

Дугін: «Выразна бачу пульсаванне нашага гістарычнага быцця таксама ў камунізме».

«Дзяржаўная ідэалогія Рэспублікі Беларусь» (падручнік): «Савецкі перыяд стаўся вяршыняй айчыннай гісторыі»¹.

каталіцкі тэоляг і філёзаф. Апошняя публікацыя ў «ARCHE» – аналіз «Пагоня за духамі ды ідэямі» (№ 3/2004).

Найбольш інтрыгоўным ёсць стаўленне абодвух – Дугіна і Лукашэнкі – да праваслаўя. Як вядома, абодва робяць праваслаўе амаль цэнтральным складнікам сваіх ідэалогіяў, але ў той жа час беларускі прэзідэнт называе сябе «праваслаўным атэістам» (цяжка прыдумаць больш прыкрае для праваслаўя выслоўе), а лідэр НБП ухваляе пераслед Праваслаўнай царквы ў гады сталінізму: «Па-першае, – заяўляе Дугін, – тое праваслаўе, якое нішчыў Сталін, было занадта акцыдэнталізавана – прасякнута духам Захаду, а па-другое, месіянісцкая мара магла існаваць і па-за праваслаўем».

Гэты сінкрэтычны кампанент – «праваслаўе-бальшавізм» – з’яўляецца сур’ёзным выклікам для ўсіх вернікаў-хрысціянаў, і таму наступны пункт прысвяцім гэтай праблеме.

ПАЛІТЫЧНАЯ ЦАРКВА І ХРЫСТОВА ЦАРКВА

Тут давядзецца выйсці па-за межы сацыяльнай філасофіі ды сацыялогіі рэлігіі і зрабіць некалькі тэалагічных заўвагаў. Абмяжуюся толькі каталіцкай і праваслаўнай цэрквамі, але гэта зусім не значыць, што недаацэньваю вартасць іншых канфесіяў і хрысціянскіх рухаў, бо поўны разгляд справы хрысціянства ў Беларусі патрабаваў бы адмысловай працы. Само слова «царква» паходзіць ад грэцкага «кюрікé» (kyrike) і з’яўляецца этымалагічна прыметнікам жаночага роду: «Гасподняя». Ужо на самым світанку хрысціянскае эры паслядоўнікі Хрыста і ягоных вучняў заўважылі, што да хрысціянскай супольнасці нярэдка «прычэпліваюцца» элементы (паводзінаў, сувязяў, структур, узаемаадносінаў), якія супярэчаць Хрыстоваму вучэнню, але надзвычай цвёрда замацоўваюцца пад назовам хрысціянства. Святыя Айцы царквы заўважылі, што не ўсё ў хрысціянстве Хрыстова, і ўжо ў ІІІ стагоддзі паўстала парадаксальнае акрэсленне царквы – meretrix casta, «чыстая чужаложніца». Гісторыя царквы – і праваслаўнай, і каталіцкай – паказвае, як часта і як глыбока яна бывала інфікаваная грахом і нявернасцю свайму Заснавальніку.

Інструменталізацыя праваслаўя ў беларускай дзяржаве робіцца чарговым выпрабаваннем для людзей, якія па-сапраўднаму вераць у Хрыста. Першым непажаданым наступствам працэсу этатызацыі праваслаўя будзе расчараванне інтэлігенцыі праваслаўнай царквой і паніжэнне яе аўтарытэту. Другім наступствам будзе рост антыправаслаўных настрояў сярод каталікоў і пратэстантаў.

Паўстае пытанне, наколькі каталікі і праваслаўныя ў Беларусі здолеюць захаваць давер і прыязь адно да аднаго. На жаль, і ў адных, і ў другіх дамінуе замкнёная ментальнасць. Праваслаўныя схільныя раздзьмухваць і абагульняць злачынствы з боку каталікоў, нярэдка можна спаткацца з агрэсіўным і прынцыпова непрыязным стаўленнем. У той жа час «каталіцкія грахі» ў дачыненні да праваслаўя сёння маюць адмысловы характар. Асноўны грэх – гэта «самазадаволеная адкрытасць» і пачуццё цывілізацыйнай перавагі. Спадар З. Пазьняк закідае праваслаўнай царкве прыроджаную схільнасць да цэзарапапізму, г. зн. зліцця з дзяржаваю, але не бярэ пад увагу таго, што больш як дзесяць стагоддзяў у каталіцызме еднасць царквы і дзяржавы была непахісным прынцыпам; а колькі было супраціву яшчэ ў першай палове ХХ ст., калі некаторыя каталіцкія інтэлектуалы спрабавалі абгрунтаваць важнасць раздзялення царквы і дзяржавы. Зрэшты, і сёння хапае сярод каталікоў прыхільнікаў цэзарапапізму, альбо папацэзарызму.

Ад «адкрытых» каталікоў нярэдка можна пачуць: «Дасць Бог, калі-небудзь праваслаўныя зменяцца, і тады будзе магчымы дыялог. Тады, можа, паяднаемся і аб’яднаемся. Бо мы – дык у кожную хвіліну гатовыя». Гэтак паставіўшы справу, каталікі самі не заўважаюць, што робяцца ахвярамі ідэалізму і трыумфалізму. Рэч не ў тым, каб яднацца з ідэальным праваслаўем, але каб палюбіць канкрэтнае праваслаўе. Апрача таго, няма неабходнасці гэтак канцэнтравацца на аб’яднанні. Гістарычныя спробы заключэння уніі – на Фларэнцкім саборы ў 1439 годзе і ў Берасці ў 1596 годзе – паказваюць, што ў гэтых саюзах было больш палітыкі і макіявелізму, чымся вернасці Хрысту. Мы можам жыць у еднасці без інстытуцыянальнага аб’яднання. Рэч не ў тым, каб праваслаўныя і каталікі «аб’ядналіся», а каб змянялі свой спосаб мыслення, каб вярнуліся да Бога.

Асноўнай жа перашкодай на шляху вяртання да Бога ёсць ідалапаклонства, якое можа мець самыя розныя формы – ад пакланення багаццю да абагаўлення свецкага валадара.

ІДЭАЛОГІЯ І ІДАЛАПАКЛОНСТВА

Варта прысвяціць крыху ўвагі тэарэтычнаму асэнсаванню ідэалогіі. Слова «ідэалогія» можа ўжывацца ў нейтральным, сацыялагічным сэнсе. Найбольш шырока можна яе акрэсліць як «сукупнасць ідэяў, якія ўтвараюць пэўную іерархію», або «сістэму жыццёвых прынцыпаў». Тым не менш, кампраметацыя пэўных памкненняў сучаснасці – стварыць дасканалую сістэму грамадскіх зносінаў, завяршыць гістарычны працэс грамадскай эвалюцыі – прывяла да таго, што само слова «ідэалогія» набыло негатыўнае адценне. Ідэалогія пачала асацыявацца з гвалтам, задушэннем інтэлектуальнай незалежнасці, дыскрымінацыяй ды таталітарызмам. Ян Павел ІІ у вакольніку² «Цэнтэсімус аннус» называе ідэалогію «дэфармацыяй аўтэнтычнай філасофіі». «Ян Павел ІІ… дае наступныя характарыстычныя прыметы ідэалогіі: 1) яна змяшчае ў сабе канцэпцыю ісціны і дабра; 2) яе спавядальнікі лічаць, што гэтую канцэпцыю можна навязаць іншым; 3) усю рэчаіснасць яна замыкае ў статычнай і простай схеме. Папа сцвярджае ў гэтым вакольніку, што хрысціянская ісціна не выконвае другой і трэцяй умовы і ўжо хоць бы таму каталіцызм не ёсць ідэалогіяй»³.

¹ Владимир Мельник. Государственная идеология Республики Беларусь: концептуальные основы. Минск: Тесей, 2004. С. 195.

Беларуская наваствораная ідэалогія наўрад ці стане інструментам імперыялізму, але напэўна будзе (і ўжо ёсць) устанаўленнем у абавязковым парадку ідалапаклонства. Прэзідэнт і народ, народ і прэзідэнт утвараюць адно непадзельнае цэлае, святы сімбіёз. Ёсць святары і прарокі, якія служаць справе захавання гэтай цэльнасці, – гэта філосафы-ідэолагі, якія пакліканы навучаць народ, дапамагаць яму ўсвядоміць гэтую ісціну, даводзіць яе непазбежнасць. Ёсць інквізіцыйная машына, якая мае моц пакараць няверных: калі нехта асмельваецца аспрэчваць дзяржаўную дагматыку, для такіх гэта можа мець самыя непрыемныя наступствы (прэзідэнт: «Калі ты не падзяляеш ідэй, вызнаваных уладай і прэзідэнтам, не ідзі працаваць у дзяржаўныя ВНУ. (...) Чаго ты туды прыходзіш і плявузгаеш (мямлишь), балбочаш (лепечешь) невядома што»). Ёсць таксама варожыя сілы, «д’ябал», які з упадніцкага Захаду будзе нас спакушаць ідэямі гуманізму ды свабоды, а ўсё таму, што зайздросціць нашаму шчасцю, нашай велічы і несамавітай годнасці.

Белдзяржідэалогія дагэтуль не мае кагерэнтнай версіі, але можна заўважыць наяўнасць пэўных догмаў, якія, праўдападобна, стануцца сталымі складнікамі «беларускае веры»: арганіцызм (асоба чалавека з’яўляецца кампанентам пэўнай цэльнасці. Калі хтосьці не пасуе да цэльнасці, шкодзіць ці з’яўляецца носьбітам якогасьці «вірусу», ён павінен быць знішчаны дзеля дабра ўсяго арганізму), беларускі месіянізм, а ў сувязі з гэтым – беззаганнасць «незаражанай» часткі беларускага народу, непагрэшнасць беларускага лідэра і гнасеалагічная іерархія (г. зн. найлепш ведае праўду лідэр, ягоныя міністры – крыху горш, кіраўнікі дзяржаўных навучальных устаноў – яшчэ горш, і г. д. Апазіцыя ж утварае іерархію хлусні і няпраўды).

PERENNIAL REVOLT AGAINST FREEDOM AND REASON

«Адвечны бунт супраць свабоды й розуму» (фармулёўка Попера) – гэта сталая рыса ворагаў адкрытага грамадства. Бунт супраць адкрытага грамадства, свабоды і розуму мае даволі моцную традыцыю і пэўны запас тэарэтычных сродкаў. Няма падставаў спадаць у «патрыятычны песімізм» (маўляў, толькі беларусам такое характэрна), бо на працягу гісторыі антыдэмакратычныя і антыгуманістычныя тэндэнцыі значна пераважалі над гуманістычнымі, а калі глянем на сённяшнюю мапу свету, то заўважым, што зусім невялікі працэнт грамадстваў можна назваць дэмакратычнымі. Дый нават гэтая жменька дэмакратычных краінаў параўнальна нядаўна паверыла ў сэнс паслядоўнай абароны правоў і свабод чалавека, шанавання прынцыпаў публічнай дыскусіі ды праяўлення велікадушнасці да меншасцяў.

Хваля папулізму і антыдэмакратычнага ўздыму пранеслася і надалей нясецца па сённяшняй Еўропе: Ж.-М. лё Пэн, крайні нацыяналіст, быў нядаўна канкурэнтам Ж. Шырака ў Францыі, у Аўстрыі значную падтрымку мае Ё. Гайдэр, у Галандыі – партыя П. Фортэйна (год таму забітага), у Вугоршчыне – В. Орбан, у Літве пару год таму цешыўся адноснай папулярнасцю неафашыст М. Мурза, а ў Польшчы трымаецца папулярнасць дэмагога А. Лепера, тым часам як значная частка каталіцкіх традыцыяналістаў падтрымлівае рыторыку радыё «Марыя» і Лігі польскіх сем’яў з яе ідэалогіяй нацыянал-каталіцызму. Я ўжо не кажу пра Расею ці Ўкраіну. У ЗША множацца рознага тыпу фундаменталізмы, а некаторыя з фундаменталістаў маюць пэўны (хоць і абмежаваны) уплыў на палітыку. У Еўрапейскім парламенце ў 1994 годзе неафашысты і камуністы мелі па 12 прадстаўнікоў. Усё гэта сведчыць пра тое, што дэмакратычныя каштоўнасці ў сучасным свеце далёка не ўсіх пераконваюць і зусім не відавочна, што – насуперак Фукуяму – дэмакратычны лібералізм завершыць гісторыю.

Не толькі Беларусь з’яўляецца маладой і кволай краінай, але таксама дэмакратыя і свабода з’яўляюцца маладымі і кволымі каштоўнасцямі чалавецтва. Іншую пастаноўку справы, тыпу «Беларусь – выспа аўтарытарызму ў моры дэмакратыі», лічу неадпаведнай рэчаіснасці; зрэшты, апрача мазахістычных лямантацый яна нічога не імплікуе.

Славянафільска-марксісцкага гібрыду немагчыма пазбыцца адно толькі іранічнымі ўсклікамі ды павярхоўнай катэгарыялізацыяй тыпу «гома саветыкус». Замацаванне дзяржідэалогіі робіцца выклікам для розных сфераў насельніцтва: хрысціяне, іудзеі і мусульмане павінны праверыць яе ў аспекце першага прыказання: «Не май іншых багоў апрача Мяне», прадстаўнікі агнастычнай арыентацыі мусяць пераправерыць яе ў аспекце светапогляднай нейтральнасці дзяржавы, а ўсе разам – у аспекце прынцыпаў рацыянальнага мыслення.

Кракаў, 11.06.2004

² «Вакольнік» – тое, што й энцыкліка (пасланне папы, адрасаванае ўсім вернікам).

³ Maciej Zięba OP. Kościół wobec liberalnej demokracji // Chrześcijaństwo, demokracja, kapitalizm. Poznań: W drodze 1993. S. 138.

Пачатак Навіны Форум Пошук Аўтары Цалкам Іншае

№ 4 (33) – 2004

да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ


A R C H E		П а ч а т а к	^{№ 4 (33) - 2004}

Пётар Рудкоўскі Оп Замкнёнае грамадства і замкнёны розум

Пётар Рудкоўскі Оп
Замкнёнае грамадства і замкнёны розум