Мая мілая маскоўская знаёмая, якая любіць гасцяваць у мяне, кажа, што любіць беларусаў, а найболей – размаўляць са мной. Але, па-мойму, найболей яна любіць ставіць пытанні і не слухаць адказы на іх. Таму нядзіўна, што сёння яна пытаецца пра тое ж, што і ўчора. Прыкладам: «Ну чаму б вам не прызнацца, што вы такія самыя рускія, як і мы?»
Бывае, што яна змяняе форму пытанняў, але змястоўна яны тыя ж. Учора яна пыталася ў мяне: «А ці праўда, што вас прыдумалі палякі?» Сёння: «Ці не камуністы вас прыдумалі?» Заўтра будзе пытацца: «Ды хто вас увогуле такіх прыдумаў?»
Адказаць бы ёй, што ўсе нацыі спраектаваў Госпад, як яно і ёсць, але яна западозрыць мяне ў месіянізме. Каб не сварыцца, зводжу адказ да жарту: «Хай сабе і камуністы нас прыдумалі, не найгоршая іхняя прыдумка».
Можа быць, нас і прыдумалі тыя ж рускія. Скажам, у XIX стагоддзі, калі замацавалі за намі старасвецкае і даволі цьмянае найменне – «белорусы», альбо нават «белорусцы». Маўляў, тое ж самае, што і «рускія», хай сабе белыя. Абы не палякі. Каб не гэтая прыдумка, можа, хадзілі б мы дагэтуль крывічамі або ліцвінамі, як у даўнейшыя часы. Хаця і тады беларусы называлі сябе тутэйшымі. «Я не лях, не маскаль, але тутэйшы чалавек». А сёння, каб не рускія, мы б, можа, сабе і штось больш мілагучнае ды мадэрнавае прыдумалі.
Беларуская асаблівасць палягае ў тым, што мы пачынаем прыдумваць сябе пасля таго, як нас ужо нехта прыдумае. Гэтая чужая думка пачынае свярбець, і тады беларус мусіць думаць пра сябе сам, ужо ў мэтах самазахавання.
У 1860 годзе расейскія дабрадзеі-літаратары жыўцом пахавалі беларуса: маўляў, такі ён і сякі, зусім занядбаны, адсталы, закатаваны, забіты, збыдлячэлы. Аж нават спадар дэмакрат Мікалай Дабралюбаў абурыўся: не веру, кажа, каб цэлы народ гэтак забілі ды затуркалі. Паглядзім, маўляў, што скажуць самі беларусы.
І беларусы неўзабаве адказалі – удзелам у антыімперскім паўстанні 1863–1864 гадоў.
Па вялікім рахунку, кожны народ сам сябе прыдумвае – праз саманазву, міф і прыхарошаную гісторыю.
Беларусы, як і іншыя народы, самі сябе прыдумвалі, самі выводзілі свой радавод ад легендарнага племені волатаў і рымскіх патрыцыяў, самі сябе дабудоўвалі цягам гісторыі, за рознымі акупацыямі і адраджэннямі, і такім чынам стварылі іпастась беларуса міфалагізаванага. Але рабілі мы гэта запозна і часам адставалі ад сутворцаў. Нашы суседзі надзялялі беларускі тып такімі міфалагічнымі якасцямі, як звышцярплівасць, звышталеранцыя, забітасць, затурканасць, прыгнечанасць, мужыцкасць, бясконцая адданасць большаму брату.
Гэтым міфалагемам з усяе моцы супраціўляецца беларус гістарычны, які жыў за часамі паўстанняў, войнаў і лакальных боек, сыходзіў у падполле, вылазіў з сутарэння, біўся з ворагам твар у твар, паміраў, адраджаўся, цярпеў, ненавідзеў, дараваў – словам, адыгрываў сваю непаўторную ролю ў гістарычнай драме.
Ёсць яшчэ беларус рэальны, які паўстае з першых дзвюх іпастасяў, але прарастае праз іх у найноўшую гісторыю; ён пажыў за Саветамі, ён пасмакаваў незалежнасці, ён звыкся ўжо з тым, што жыве ў незалежнай дзяржаве, хаця не раз прымаў рашэнні насуперак гэтай незалежнасці на рэферэндумах.
Перадусім беларус рэальны сёння – творца гісторыі: ён папхнецца на новыя выбары і рэферэндумы або не папхнецца, у ягоных руках уласная экзістэнцыя і экзістэнцыя тых беларусаў, што прыйдуць пасля яго.
Ва ўсіх спробах акрэсліць тып беларуса – ці робяць гэта суседзі, ці робяць свае – заўжды будзе прысутнічаць момант непрасветленасці, недапраяўленасці, недавыказанасці. Гэта заўважыў яшчэ ў першай траціне XX стагоддзя філосаф Ігнат Абдзіраловіч. Падкрэсліў ён і тое, што, не стаўшы народам ні Заходняй Еўропы, ні славянскага Ўсходу, беларус захаваў такім чынам незалежнасць свайго духу.
Непраяўленасць Беларусі нагадвае вока тайфуна: навокал усё бурапеніць, віруе, а ўсярэдзіне штыль. Суседзі актыўна афармляюцца, набываюць выразнае культурнае аблічча, яно кідкае, выразна акрэсленае.
Мы іншыя, бо мы – у цэнтры гістарычных шляхоў, на скрыжаванні парадыгмаў. Усё, што наўкол, складаецца на нашай зямлі ў адметную суму, але запісваецца даволі таемнымі пісьмёнамі, якія, бы рунічныя знакі, не расчытаеш адразу. І калі мы хочам спасцігнуць беларуса рэальнага, трэба ад самага пачатку рабіць акцэнт на гэтую непраяўленасць і таямнічасць.
Грэючы душу ўспамінамі, вялікі ліцвін Адам Міцкевіч у лекцыях па славянскім фальклоры ды філалогіі, якія ён чытаў у Парыжы, так выказаўся пра сваіх суайчыннікаў-беларусаў: «Жыццё іх цалкам у духу. На зямлі іх гісторыя поўная смутку і жальбы». У Беларусі шмат чаго алагічнага, невытлумачальнага, не падуладнага сілагізму.
У гэтым трагедыя і абранасць. Як быццам Творца пазначыў тут цэнтр таемнага сілавога поля, зону zero, у якой вонкавае ператвараецца ва ўнутранае, істотнае, але дасюль не расшыфраванае.
АНТРАПАЛОГІЯМая эрудыяваная маскоўская знаёмая разбіраецца ў антрапалогіі; яна лічыць, што мы адной крыві. «Што, чэрап мне будзеш штангенцыркулем мераць?» – у запале пытаецца яна. А пасля з уласцівай ёй непаслядоўнасцю мыслення пытаецца: «Чым жа вы ўсё-такі адметныя?», маючы на ўвазе будову чарапоў і ўсяго астатняга, што складае чалавечую знешнасць.
Беларусы міфалагізаваныя мелі гіганцкі рост і паставу. В. Ластоўскі, даследчык беларускае даўніны, наш Умберта Эка пачатку XX стагоддзя, сцвярджаў, што мае продкі жылі бясконца доўга, бо жывіліся толькі сырым, а страцілі даўгалецце, калі аскароміліся – пакаштавалі варанага.
Антрапалагічную рэпутацыю беларуса гістарычнага моцна папсаваў адзін з улюбёных паэтаў маёй начытанай маскоўскай знаёмай Мікалай Някрасаў, калі прысвяціў яму наступныя радкі ў вершы «Чыгунка»:
…Волосом рус,
Видишь, стоит, изможден лихорадкою,
Высокорослый, больной белорус:
Губы бескровные, веки упавшие,
Язвы на тощих руках,
Вечно в воде по колено стоявшие
Ноги опухли; колтун в волосах;
Ямою грудь, что на заступ старательно
Изо дня в день налегала весь век...
Ты приглядись к нему, Ваня, внимательно:
Трудно свой хлеб добывал человек!
Не разогнул свою спину горбатую
Он и теперь еще: тупо молчит
И механически ржавой лопатою
Мерзлую землю долбит!
Хворага беларуса, дробнага ў костцы, чэзлага, як бяроза на балоце, спітага ды ростам меншага за жанчыну насамрэч можна сустрэць на паўночным памежжы маёй краіны, дзе кабеты аруць і косяць, а мужыкі займаюцца браканьерствам і мяняюць рыбу на чарніла і танны адэкалон.
Інакш выглядае беларус, якога паказаў на карціне «Палясоўшчык» расейскі мастак І. Крамской: вочы – бы два зледзянелыя возеры пад блакітна-сталёвым небам, іх позірк не абяцае чужынцу нічога добрага. За спінаю рукі хаваюць невядома што – сякеру такога самага колеру, што і ягоныя вочы, ці звязку ўпаляваных качак. Такога і ў горадзе ў ціхім завулку страшна сустрэць сам-насам, не тое што ў лесе.
Беларус рэальны ў сваёй большасці захаваў яшчэ рысы, якія адзначыў у ім наш літаратурны класік Уладзімір Караткевіч у эсэ «Зямля пад белымі крыламі». Тыповы беларус – бялявы, з блакітнымі або шэрымі вачыма, мяккімі рысамі твару. Нават калі ён брунет, вусы ў яго найчасцей русявыя. Барады старасвецкія беларусы прынцыпова не насілі і гэтым адрозніваліся ад рускіх і старавераў.
Дэмаграфічныя працэсы разбавілі гэты тып, і вось ужо на Палессі і беларускім захадзе сустрэнеш чарнявых землякоў, што сведчыць пра дамешак яцвяжскай (балцкай) або габрэйскай крыві.
Так, нас разбаўлялі ў розныя часы рускія, жыды, татары, балты, украінцы, і гэта асвяжала беларускі генафонд і спрыяла мясцоваму нацыяналізму. Заўважана, што самыя заўзятыя беларускія нацюгі – напаўкроўкі або квартэроны. Каго бракуе ў Беларусі – дык гэта сваіх мурынаў, хаця апошнім часам яны пачынаюць з’яўляцца, спяваюць беларускія зонгі. Змітрок Бядуля, наш паэт-класік габрэйскага паходжання, марыў некалі пра негрыцянскую акупацыю Беларусі, «абы не было ў ёй бальшавікоў».
Разбаўленне нацыянальнай інтэлігенцыі падчас масавых рэпрэсіяў не заўжды ішло на карысць захаванню тутэйшай мовы, культуры, традыцыі, бо часам імпартаваны вучоны бачыў нас як народ, а часам і не бачыў. Вучыў або не вучыў нашу мову. Гінуў дзеля яе ў сталінскіх канцлагерах або выкараняў тутэйшых «нацдэмаў».
Антрапалагічнае здароўе нацыі вымяраецца ў нас спортам. Характэрна, што беларусы перамагаюць у тых відах лёгкай атлетыкі, якія робяць яе цяжкай. Беларускія Зігфрыды і Брунхільды, што спрытна шпурлялі ядро, молат, дыск, змусілі ашалець публіку на апошнім чэмпіянаце свету. Беларусь – краіна волатаў і снайпераў. Поспехі ў біятлоне згадваюць пра даўнейшыя нашы партызанскія якасці – уменне страляць і ўцякаць. Такім быў наш старажытны князь Усяслаў Полацкі, якога за здольнасць знікаць, калі трэба, і з’яўляцца там, дзе не чакалі, абвясцілі ваўкалакам і пярэваратнем.
Някідкасць, стандарт выгляду беларускага мужчыны, дзеля якога ён мог бы стацца таленавітым віжом ці шпіёнам, кампенсуецца хараством беларускіх дзяўчат і размаітасцю формаў гэтай прыгажосці, якая задаволіць самы пераборлівы густ.
Прайдзіцеся ўлетку па праспекце Скарыны ў Менску ў той час, калі дрэвы апранаюцца ў зялёныя шаты, а дзяўчаты максімальна распранаюцца, і паўзірайцеся ў гэтыя твары і не загарэлыя яшчэ целы, і калі праспект не паплыве ў вас перад вачыма, як чароўная рака, дык ці мужчына вы? Інквізіцыя на Захадзе знішчыла дзявочае хараство, бо спальвалі самых прыгожых і спакуслівых, а Беларусь гэтая пошасць абмінула.
Мая прыгожая маскоўская знаёмая не любіць гаворак на гэтую тэму, хаця пры нагодзе згадвае свае тры кроплі беларускае крыві.
Але яна ўжо больш ахвотна пагаджаецца са мною, што тое важнае, чаго не кранае чарвяк часу і што хаваецца пад чэрапам, завецца беларускі дух.
ТУТЭЙШЫ«Я ведаю, што такое Руская ідэя, – кажа мне мая начытаная маскоўская знаёмая. – А Беларуская ідэя ў прыродзе існуе?»
Паколькі мая госця не чытае па-беларуску і з гэтае нагоды не можа засвоіць трактату тутэйшага філосафа Ігната Абдзіраловіча «Адвечным шляхам», які акрэсліў Беларускую ідэю як шлях і замацаваў за ёй прынцып «ліючайся формы», я раблю ёй прыемнае – вяду ў тэатр на спектакль «Тутэйшыя» паводле п’есы Янкі Купалы. Праходзяць абразы беларускага жыцця за часамі рэвалюцыйных забурэнняў і так званай грамадзянскай вайны. Мінск, або Менск, як называўся ён тады, па чарзе захоплівалі немцы, палякі, бальшавікі, а тутэйшыя людзі гандлявалі гарэлкай і зброяй, заганялі немцам іхнія маркі, а палякам злотыя, слухалі палітычных прамоўцаў у мясцовым Гайд-парку – на Брахалцы – і не верылі нікому, шыліся ў пажарнікі, каб не трапіць на прымусовыя работы, цішком здавалі адных акупантаў другім і не рабілі галоўнага – не ладзілі свайго нацыянальнага жыцця. Такую хворую рэакцыю на гістарычныя змены Купала і акрэсліў як «тутэйшасць».
Купала ведаў кошт гэтаму «тут» як цэнтру беларускай свядомасці, яго фатуму і болю, з якімі беларус не развітаецца, напэўна, ніколі, бо нават тутэйшасць як хвароба ёсць часткаю яго самога.
Беларуская зямля была асвоеная людзьмі каля 100 000 гадоў таму, і з тае пары яе насяляе адзін і той народ, аўтахтоны. Хай сабе цягам тысячагоддзяў мы змянялі свае імёны і нават мовы. Быў час («Які жах!» – вырываецца ў маёй знаёмай-славянкі), калі мы нават не былі славянамі, а належалі да цьмяных праіндаеўрапейцаў, арыяў, балтаў. Але мы дасюль захавалі сваё найпершае – пракаветнае тут.
Цягам доўгіх стагоддзяў чужынцы ўздымалі пыл на нашых дарогах і ў спешцы нічога не ведалі ды ведаць не хацелі ні пра нашу зямлю, ні пра нашых людзей. Ім цікавейшыя былі тыя, за кім яны гналіся або хто іх ганяў. Для іх Беларусь і беларус былі заўжды празрыста-прыдуманымі, праз што яны праходзілі без перашкодаў, як праз паветра. Як жа яны дзіваваліся, калі аб гэтае празрыстае балюча набівалі гузы, як, прыкладам, татары пад Сіняй Вадой, крыжакі пад Грунвальдам, маскоўцы пад Оршай, акупанты XX стагоддзя ў беларускіх лясах ды багнах.
Вось так і рассыпаецца міф пра беларуса звышцярплівага, звышталерантнага, звышміралюбівага, бо ён бярэцца за зброю тады, калі ніхто ад яго гэтага не чакае.
Беларус гістарычны сядзіць на ўзбочыне дарогі і меланхалічна глядзіць з-пад далоні, хто там яшчэ сунецца. А той, хто сунецца, менш за ўсё чакае небяспекі ад гэтага вонкава абыякавага чалавека.
Рана або позна да фатальнай недапраяўленасці беларуса гістарычнага дадаўся інстынкт самазахавання тутэйшага. У рэшце рэшт, мала хто тут сноўдаецца з люду прышлага, а выходзіць да кожнага ды пытацца: «Хто ты такі і чаго табе трэба?» – дык ніякага цярпення не хопіць. Жыццё навучыла: усе яны гэтымі ж дарогамі і сыдуць, а ён, тутэйшы, заўсёды тут, каля свайго Богам наканаванага крыжа.
Слова «тутэйшы», па-за тым трагічна-саркастычным значэннем, якое надаў яму Купала, ёсць дастатковым самавызначэннем чалавека, які жыве ў запаветнай зоне zero. Яго не абыходзіць, хто тут каля яго вошкаецца, – гэта прыхадням трэба дапасоўвацца да тутэйшай прасторы і насельніцтва, прыдумваць для іх адэкватныя імёны, а нам да гэтага ніякай справы няма.
Абярнуліся гэтыя гульні тым, што ў XIX стагоддзі расейскія ды польскія этнографы самі пачалі пытацца ў тутэйшага люду: «Хто вы такія?» – і гэта прывяло да «дапраяўкі» нацыянальнай свядомасці тутэйшых.
Напрыканцы XIX стагоддзя, калі землякі маёй дапытлівай маскоўскай знаёмай пачалі задаваць беларусам занадта шмат пытанняў, шляхціц Францішак Багушэвіч напісаў культавую кнігу «Дудка беларуская», у якой адказаў на ўсе магчымыя пытанні гадоў на дзвесце наперад. Ягоны герой, селянін Мацей Бурачок, якога казакі ставяць пад бізуны і пытаюцца: «Хто ты ёсць?», – адказвае па-беларуску дыхтоўна:
«Тутэйшы», кажу я, свой чалавек,
Сын бацькі свайго, а бацька дзяцей,
Тут і радзіўся, тут жыву век,
Юркам зваць бацьку, я дык Мацей.
Вунь дзе і хата, і выган, і сад:
Там жнець мая жонка, а там гарэць брат...
Гэты адказ расчытваецца прыблізна так: «Я, Мацвей Юр’евіч Бурачок, жыву на сваёй зямлі, нікому не перашкаджаю, я аўтахтон, мае продкі нарадзіліся і памерлі тут, і я так спадзяюся пражыць, па нацыянальнасці я не маскаль і не лях, а тутэйшы чалавек, па веры я ўніят, гаспадарку маю невялікую, але яна мая, і найбольш пільнуюся сваёй хаты». Яго гаспадарка – гэта ягоны свет, ягоны мікракосм. Але поўнае значэнне слова «тутэйшы» вядомае толькі Мацею, аднак ён не збіраецца казаць казакам нічога звыш за тое, што ўжо сказаў. А казак, для якога «тутэйшасць» абсалютна недасяжная рэч, ажно вар’яцее ад злосці. І ўжывае сілу.
Хто ж ён – тутэйшы, як ён жыве на гэтай зямлі?
ЯГОНЫ ДОМ Мая маскоўская знаёмая азіраецца ў маёй гасцёўні і кажа: «Дом як дом, і нічога новага. Ёсць народы, «зацыкленыя» на сваіх дамах. Вось ангельцы кажуць: «Мой дом – мая крэпасць». Дык у іх жа насамрэч дамы! А ў вас? Што тут ахоўваць?»
Нядаўна мы з маёй мілай тэатралкай наведалі яшчэ адзін спектакль з беларускага рэпертуару, драму Я. Купалы «Раскіданае гняздо». Усё ў гэтай п’есе не так, як у людзей. Герой, селянін Лявон Зяблік, вешаецца ўжо напрыканцы першага акту, калі да фіналу яшчэ бездань часу. Ён не сцярпеў трагедыі бясхацця: яго выгналі з дому, які ўзводзіў уласнымі рукамі, бервяно за бервяном, «скуль бацьку і матку на могілкі вывез». Астатнія персанажы сноўдаюцца па руінах бацькоўскае хаты і вырашаюць, як ім быць далей. Мая цудоўная тэатралка паціскае плячыма і не знаходзіць у гэтым сюжэце падставы для трагедыі.
Беларус гістарычны, як і беларус рэальны, нічога не будзе вам тлумачыць, пераконваць у нечым, а як што, дык і ў хату не пусціць. Дзіўная ў яго хата, парадаксальныя адносіны да яе.
Бедна ж мая хата, расселася з краю
Між пяскоў, камення, ля самага гаю.
Ля самага бору, на беражку лесу:
Ніхто тут не трапе, хоць бы з інтарэсу.
(Ф. Багушэвіч, «Мая хата»)
«Кепска мая хата, падваліна згніла, і дымна і зімна», – зацягвае сваю песню Мацей Бурачок. Суседзі, шкадуючы гаротніка, будуць запрашаць яго ў новую хату, прапаноўваць інтэрнат, сужыцельства і гэтак далей. Але гаспадар упарта трымаецца за сваю хаціну. Аддзярыце яго гвалтам ад гэтай хаты, вывезіце туды, куды Макар цяляты не ганяў, – ён вернецца да руінаў, пажарышча, котлішча, нават на згубу сваёй галавы, як гэта здзейсніў герой аповесці Васіля Быкава «Аблава» Хведар Роўба, у якога адабралі дом, гаспадарку, сям’ю, раскулачылі і вывезлі ў Сібір.
«Што гэта, любоў да ўласнай беднасці? Патрыятызм? – дзівіцца мая маскоўская знаёмая. – Патрыятызм не ёсць любоўю да ўласнае галечы. Патрыятызм – імкненне выбавіцца ад галечы».
Ключавыя словы знаходзім у Мацея Бурачка: «А яна мне міла». Мне і нікому іншаму. Што там, за гэтымі збуцвелымі сценамі, што сагравае сэрца гаспадару хаты? Ягоная душа.
Хата як замкнёная на замкі душа ёсць сымбалем беларускай эзатэрыкі і інтравертнасці. За някідкай, нецікавай абалонкаю дзеецца ўласная містэрыя, таямніца, дзяліцца якой беларус ні з кім не жадае.
«П.С.Х.» – так назваў свой твор двойчы апальны беларускі драматург Леапольд Родзевіч. За часамі Юзафа Пілсудскага пісьменніка ганялі польскія ўлады, а пасля расстралялі Саветы. Мужык і жонка, героі п’есы, зняверыліся ў камуністах і вырашылі стварыць уласную партыю. П.С.Х. расшыфроўваецца як, «Пільнуй свае хаты».
«Колькі вы будзеце цярпець? Няўжо не брыдка?» – пытаецца мая спагадлівая маскоўская знаёмая, калі ёй нешта ў нас не падабаецца. Міфалагізаваны беларус – істота звышцярплівая, але і гэтай цярплівасці пакладзена мяжа. «Калі? – пытаецца яна. – Калі апошні мех з бульбай з-пад азадка выцягнуць?» – «Не, – адказваю я. – З такой бядой беларус справіцца». – «Будзе з голаду пухнуць?» – «Не будзе. У яго ў падполлі яшчэ адзін мех закапаны». – «А калі і той адбяруць?» – «У яго ў лесе ў капцы яшчэ адзін». – «І гэта будзе апошні?» – «Апошняга не будзе ніколі».
Душа як хата, хата як душа – сімвалы беларускага эзатэрычнага існавання, адменнікі дзвюх сакраментальных формулаў яго існавання: «Я тут» і «Я ёсць».
Гэта вялікія таямніцы беларуса, якія ён старанна ахоўвае. Вось чаму так ахвотна ён адмаўляецца (на словах) ад роднай мовы, ад суверэнітэту (нацыянальнага дому). Толькі з тае прычыны, што насамрэч ён іх нікому не аддасць. Ні мовы, ні незалежнасці. Нікому і нізавошта. А так – хай сабе цешацца. А мая маскоўская знаёмая ўсё дапытваецца: «Чаму вы не любіце сваёй мовы?» А іншым разам: «Чаму вы не кінеце беларускай мовы і не пяройдзеце на нашу?»
Насамрэч ніколі беларусы не выракаліся свае мовы. Памятаюць. Хаваюцца ў яе, ведаюць сваю перавагу над суседзямі: захочам, дык вы нас не зразумееце, а мы вас – заўжды. Вы для нас празрыстыя, а мы – цьмяныя.
«А беларусы ж нічога не маюць», – так шкадаваў суайчыннікаў Янка Купала. «Чаму вы вечна прыбядняецеся?» – дзівіцца мая раскручаная маскоўская знаёмая. Чаму нават новыя беларускія інтэлектуалы, папаездзіўшы па Літве ды Польшчы, уражаныя, адхрышчваюцца ад свайго ды кажуць, што ў нас усё чужое – польскае, літоўскае, расейскае? Што за гістарычная звычка да самапрыбяднення? Іншыя нацыі крадуць чужых класікаў, а беларусы імкнуцца задарма аддаць сваё чужым.
Беларусы твораць міф наадварот. Прыкідваюцца, што ў іх нічога няма.
Беларусы – хобіты еўрапейскага лесу, што хаваюцца ў цень ад саміх сябе. Яны спадзяюцца, што гэты цень іх схавае. І што гэты цень потым дапаможа ім выйсці з ценю. Бо ім выгадней, каб іх рэальнага быцця не заўважалі. Гэта нацыя, якая спарадзіла адзінага ў свеце філосафа, які сцвярджае, што яго няма.
НАША ЗДРАДА Калі нашы адносіны пагаршаюцца, мая раўнівая маскоўская знаёмая абвастрае і свае пытанні: «Чаму сярод вас столькі здраднікаў?», «Чаму вы так любіце здраджваць?». Пэўна, яна лічыць, што я здраджваю ёй, але ж гэта не так, бо яна мне не жонка і не айчына.
«Памятаеш, у нас быў путч? Вы нас не падтрымалі», – прыгадвае яна, надзьмуўшыся, сваю гістарычную крыўду.
Праўда, беларусы і тым разам маўчалі, бо сітуацыя была ў краіне маёй сяброўкі такая, што без паўлітры не разбярэш. Зрэшты, і самі яны дагэтуль не могуць разабрацца, дзе там праведнікі, а дзе здраднікі.
У нас на той час таксама былі людзі, якіх пасля назавуць пярэваратнямі і здраднікамі. Яны на былой плошчы Леніна, якая цяпер Незалежнасці, палілі чырвоныя кніжачкі, што калісьці насілі каля сэрца. Палала вогнішча з чырвоных кніжачак, усе радаваліся. У майго знаёмага не было чаго кінуць у полымя, бо не быў ён камуністам. Дык ён пашпарт у вогнішча кінуў, каб неяк спрычыніцца да ачышчальнага аўтадафэ.
Ані кнігі, ані кніжачкі паліць не варта. Але і тыя людзі на плошчы не бачацца мне здраднікамі.
Дай Бог уласную гісторыю разблытаць, бо яна, калі глядзець на яе вачыма маёй рыгарыстычнай сяброўкі, – суцэльны клубок здрадаў.
Уладзімір, князь кіеўскі, здрадзіў бацьку і братам Рагнеды на сваім крывавым вяселлі. Рагнеда здрадзіла свайму бацьку і братам тым, што пайшла за іх забойцу. Потым яна і на мужа ўзняла меч. Сын яе, Ізяслаў, таксама замахнуўся мячом на бацьку. Але пасля ён з бацькавых рук прыняў спадчыну – Полацк. Уладзімір безліч разоў здраджваў Рагнедзе з палюбоўніцамі, якіх у яго было не менш, чымся ў цара Саламона, аж пакуль па хрысціянскім звычаі не павянчаўся з візантыйскай царэўнай, а верную жонку аддаў у манашкі.
Кароль нашае здрады – Ягайла. Ён здрадзіў свайму дзядзьку Кейстуту ў бруднай крэўскай справе, а заадно здаў і Беларусь дзеля польскае кароны. Гісторыкі скажуць, што гэтым ён Беларусь адначасова і адратаваў. Падчас Грунвальдскае бойкі невядома хто каму здраджваў – Ягайла Вітаўту або Вітаўт Ягайлу. Польскія храністы цвердзілі, што з беларусамі атрымаўся канфуз і яны на чале з Вітаўтам уцякалі ажно да Вільні.
Нехта невядомы здрадзіў Вітаўтавай кароне.
Апанас Філіповіч здрадзіў уласнаму вучню Яну Лубу. Вучыў, выхоўваў чарговага Ілжэдзмітрыя, каб пасля здаць маскоўскаму пасольству. Яшчэ Апанас Філіповіч клікаў Міхаіла Раманава, каб ішоў з вайною на родную Апанасу Літву, дзяліўся з маскоўскім царом дзяржаўнымі таямніцамі, павучаў караля Ўладзіслава IV, канцлера Льва Сапегу. Кароль ды канцлер глядзелі на гэтыя вымудры паблажліва. Апантаны Апанас вырабляў у гэтай дзяржаве што хацеў – і ўрэшце даскакаўся. Царква зрабіла са здрадніка святога.
Аднойчы ў беларускай Акадэміі навук збіраліся ўшанаваць памяць самых знакамітых дзеячоў старажытнасці – паставіць ім стэлы. Абмеркаванне кандыдатураў было, у дэмакратычным часе, адкрытае. Павесілі на дошцы доўгі спіс кандыдатаў на стэлу, і кожны з навукоўцаў вольны быў паставіць «плюс» альбо «мінус».
Насупраць прозвішча Сімяона Полацкага якісь максімаліст напісаў: «Здраднік. Перакінуўся на бок цара маскоўскага».
Небарака Сімяон Полацкі заблукаў на мяжы канфесіі ды Радзімы, не ведаў, што галоўнае, але і ў сваёй «здрадзе» імкнуўся захаваць сумленнасць. Спрабаваў перарабіць маскоўскага Навухаданосара на цывілізаванага еўрапейскага манарха, але не атрымалася. Сімяон Полацкі стаўся для Масковіі культуртрэгерам, навучыў маскоўцаў складаць вершы, падараваў ім першы літаратурны стыль (барока), але ягоных высілкаў не ацанілі як след ані тутэйшыя, ані тамтэйшыя. Добра яшчэ, што на палю не пасадзілі.
Падчас кампаніі Напалеона Банапарта ў Беларусі пачалася суцэльная здрада: мяшчане віталі супастата хлебам ды соллю, а шляхта запісвалася ў напалеонаўскія харугвы, каб разам ваяваць Маскву. Як быццам вярнуліся часы Альгерда.
Кастусь Каліноўскі вызваляў «дзецюкоў», «братоў сваіх, мужыкоў родных» ад няволі, а тыя браты адлоўлівалі ды здавалі каліноўцаў царскім жандарам за тое, што «хаваюць ад народу царскую волю».
XX стагоддзе было росквітам здрады, тут і кветачкі цвілі, «зялёны ліст, чырвоны цвет», і ягадкі крывавыя спелі. На нашым матэрыяле можна складаць анталогію здрадніцтва.
У лабірынце здрады можна заблукаць. Асабліва калі глядзець на матывацыі ды ўчынкі асобаў ды ўсёй грамады не праз нейкую ідэалагему ці маральную максіму, а праз агульнапрыняты (адмоўны) вобраз здрады.
Беларусь прадалі падчас падпісання Берасцейскага ды Рыжскага пагадненняў, прычым нават дывідэндамі не падзяліліся.
У 1930-я гады беларускія літаратары навучыліся здраджваць адзін аднаму. Рабілася гэта адкрыта і пакрыёма. Купала ў «Звяздзе» выракаўся былых сяброў-«нашаніўцаў», Кандрат Крапіва ва «Ўзвышшы» – «няправільных» правых «узвышэнцаў». Бэндэ, Кучар і яшчэ цэлая плойма аўтараў прафесійна займаліся знішчэннем літаратараў праз крытыку і даносы.
Выпрацоўваўся адмысловы тып пісьменніцкай двудушнасці, якую невядома як вызначыць – амаралізм ці проста тутэйшы спосаб літаратурнае экзістэнцыі.
«Пачакай! Пашкадуй сябе і свой народ! – не вытрымлівае мая чуйная знаёмая. – Хіба ж вы унікумы? У гісторыі кожнага народу можна знайсці безліч крывавых і ганебных плямаў!«
А я пра што кажу?! Нашто ж нас адных судзіць так строга і абвяшчаць увесь край здрадніцкім?
Тут яна ажыўляецца: «Вось-вось! Дык чаму падчас вайны сярод вас было столькі калабарантаў?»
За часамі другой сусветнай вайны Беларусь, як не раз ужо здаралася, была закінутая ў тыл акупантаў. Знайшліся тыя, што не беглі са зброяй у лясы, сеялі жыта, кармілі сям’ю, вучылі дзяцей, выдавалі газеты, пісалі вершы, былі выгнаны на працу ў Нямеччыну. Іх абвяшчалі найчасцей калабарантамі. Расейскія гісторыкі ўжо спрабуюць апраўдаць генерала Ўласава, а ў нас па-ранейшаму поўна «калабарантаў».
Беларус у чорную гадзіну часта кіраваўся індыйскай мудрасцю: «Лепей жывы сабака, чымся здохлы леў». Гэта дапамагала яму выжыць.
У горшыя часы мы выправаджвалі аднаго ўладара, каб замяніць яго новым. Пакрыўджаныя ўладары маглі назваць гэта здрадаю. Яны прапаноўвалі нам саюзы, уніі, выгадныя ўмовы анексіі. А потым крыўдавалі, што беларусы гэтых умоваў не прымалі.
«Мы заўсёды былі пад кімсьці», – кажа калега А. «Мы заўсёды былі ў нейкай уніі або саюзе», – кажа калега Б. «Можа, цяпер ганарары будуць большыя», – уздыхае калега В.
Праўда. Мы былі пад кімсьці, каб з-пад яго пасля вылузацца. І ў саюзы ўступалі, каб пасля з іх выходзіць. Гэта і лічылася здрадай. Падманулі давер.
Навошта ж было верыць? Не верылі б – і здрады не было б аніякай.
Ёсць пакрыўджаныя на нас, што «здрадзілі», а мы гэтай крыўды як бы і не чуем, а на крыўдлівых ваду возяць. Паверылі ў нас, пасля зняверыліся – не трэба было верыць.
Тое, што называюць «здрадай», выглядае сумай розных матывацый, учынкаў ды іх наступстваў. Здрада – таямнічая, закрытая камера-абскура. Яна ж – і змесціва гэтай камеры, таямнічае, няўлоўнае рэчыва.
Яно можа рассыпацца на першасныя матывацыі, на элементарныя рэфлексы і пачуцці, і тады здрады не стане. Яна можа перарасці ў сваю процілегласць, і тады яе таксама не стане.
Мы не апраўдваем здрады, але шукаем яе матывацыю. Здрада – зброя слабога. Гісторыя пра меншага брата, вядомая яшчэ ў Егіпце Старажытным. Беларусаў прывучылі выконваць ролю меншых братоў пры моцных суседзях, хаця ўзростам яны старэйшыя. І на гэтую ролю мы ўнутрана не згадзіліся.
«Вы кепскія саюзнікі і пры нагодзе можаце здаць, – працягвае мая крыху разгубленая знаёмая. – А ў чым вы добрыя?»
Адказваю, хоць гэтыя адказы пададуцца камусь стэрэатыпнымі. Беларус – добры сусед, для тых, хто паважае ягонае «тут». Ён надзейны сябра для тых, хто паважае ў ім яго самога, а не прыдуманага кімсь. Ён адданы паплечнік, калі адстойвае разам з іншымі свае «тут» і «ёсць», а не чужыя прыхамаці. У эканоміцы ён надзейны партнёр, і – ідэальны працаўнік. Толькі не рабіце з яго служку, не абуджайце ў ім застарэлага комплексу служэння, з якога вырастае жаданне здаць часовага гаспадара. Нашы жанчыны – гарэзлівыя і незалежныя, зменлівыя, але не здрадлівыя. Нашы мужчыны гнуткія ў экзістэнцыйным выбары, але паслядоўныя ў анталагічных памкненнях (выжыць, выстаяць, пратрымацца, ацалець, самазахавацца насуперак усяму). У каханні яны...
«Не спяшайся пра гэта, – кажа мая знаёмая, – пасля паглядзім».
ЛЮДЗІ НА БАЛОЦЕ «Балота, – са скрухаю кажа мая госця, – ці ж не ёсць вы балотная нацыя?»
Ад беларускіх памежжаў цякуць у процілеглых кірунках рэкі. «Сіняя-сіняя», – сказаў пра нашу краіну Ўладзімір Караткевіч. А другі класік, Іван Мележ, беларускі народ назваў «людзі на балоце». Сіняя ад безлічы крыніцаў і рэчак, азёраў ды балатоў з іх павольнай, маларухомай вадой.
Вада – захавальніца і правадніца энергіі ў кожным фізічным целе.
Абкружаны вадой, рэкамі, азёрамі ды багнай, беларус настальгаваў па трывалай зямлі, і шэдэўры нашай літаратуры – паэма Якуба Коласа «Новая зямля», «Палеская хроніка» Мележа – увабралі ў сябе гэтую адвечную прагу беларуса.
Літаратура міфалагізавала беларуса, які марыць пра зямлю больш, чым пра нявесту, і рэальны беларус сённяшняга дня таксама здатны здзіўляць сваёй геафіліяй або геаманіяй. Бадай што і бульбаманіяй.
Чароды «Мерседэсаў», «Аўдзі» і «Гальфоў», што шныраюць у дачныя сезоны паміж вёскай і горадам, не сведчаць, што беларусы апанаваныя голадам. Гэта сведчанне неспатоленага голаду духоўнага, настальгіі па «сваім». Беларусу важна, каб на стале ў яго было сваё – «свая цыбулька, свой часнок».
Беларус – дзіця плённага шлюбу зямлі і вады. Зямля, на якой ён стаіць, нагадвае яму пра тое, што ён тут, а вада, якая спрабуе вымыць зямлю з-пад ягоных ног, кажа пра тое, што ён ёсць і будзе. Заўжды, як гэтая рака часу.
Тут, на гэтай вільготнай зямлі, шмат што нараджалася, але непрыкметна, нягучна. Балота – не мора, каб бушаваць і бурапеніць. Беларус жыве настальгіяй па страчаным калісь моры – мільёны гадоў таму яно пялёскалася каля паўднёвых берагоў нашае зямлі, а пасля знікла, пакінуўшы карысныя выкапні і аграмаднае Пінскае балота. Якое, дарэчы, Герадот зблытаў з морам, і адсюль пайшло – «мора Герадота».
На берагах Герадотавага мора рэвалюцыі адбываюцца бязгучна і млява.
Мы з маскоўскай госцяй стаім на гаўбцы маёй кватэры, разглядаем наваколле і гаворым пра беларускую палітычную гісторыю. «Чаму ў вас не было сваіх дысідэнтаў? – дапытваецца мая прыяцелька. – Што рабіла вашая творчая інтэлігенцыя, калі Салжаніцын і Вайновіч з’язджалі на Захад?»
Я жыву ў мікрараёне, які праглынуў некалі прылеглую да Менску вёску. Ад вёскі засталася толькі назва – Уручча – і падземнае возера ад асушаных калісь ручаёў. Аднойчы вада выйшла на паверхню. Возера засыпалі жвірам і пабудавалі на ягоным месцы аўтастаянку.
«Зірні вунь туды», – паказваю я ў бок Маскоўскае шашы. Там, за асфальтавай ракой, утварылася новае возера. Месяц таму яно было мёртвае, а сёння ўжо качкі на ім гняздуюць, жабы крумкаюць і дзеці плаваюць у начоўках ды ловяць калючак.
Так і з беларускім духам. Яго засыпаюць жвірам, заганяюць у падземныя лабірынты, і ніхто не ведае, дзе ён паўстане далей. Ён неўміручы, як гэтая блукаючая вада.
Дысідэнты і палітычныя эмігранты ў нас былі і ёсць, як і ў кожнай нацыі. Але не абавязкова яны, тутэйшыя, з’язджалі ў іншыя краіны – яны сыходзілі ва ўнутраную эміграцыю. Нашы паэты маўчалі гадамі, а мова – дзесяцігоддзямі. Беларусы пабудавалі для свайго духу схоў – падземны лабірынт, а суседзі пра іх існаванне згадвалі толькі тады, калі беларусы выходзілі з лабірынту. Пакрыёмнага існавання амаль ніхто не заўважаў.
І таму не варта дзівіцца, што мы ўсё-такі ёсць. На гэтай крыжаванай зямлі на працягу апошніх пяці стагоддзяў гіне то кожны другі, то кожны трэці, чацверты. Чарнобыль пасыпаў радыяцыйным попелам галовы тутэйшых. Неаднойчы ў нашай гісторыі здавалася, што колькасць людскіх стратаў пераваліла крытычную масу і пасля такога адрадзіцца ўжо немагчыма. Наўрад ці які яшчэ з еўрапейскіх народаў перажыў бы і ацалеў пасля такога бязлітаснага вынішчэння.
– пісаў Купала ў страшным 1938 годзе, калі творчая інтэлігенцыя была практычна вынішчаная.
Не першы раз заўважаецца, што беларуская ментальнасць хавае ў сабе архетып багны, дрыгвы. Рызыкоўна выпрабоўваць вонкава спакойную, непрадказальную стыхію.
Варта ведаць адну ўласцівасць балота: на ім немагчыма што-небудзь трывалае збудаваць. Але і дарэшты разбурыць немагчыма.
Энергія Герадотавага мора можа сплысці ў нетры Палесся, прыхавацца, як нячутна хаваецца ва ўласным панцыры палеская дрыгвяная чарапаха. Праз нашу літаратуру, як праз ракавіну, чуцён пошум памерлага мора. Але яно нагадвае пра сябе – і не толькі ў літаратуры.
Як ціха, амаль незаўважна пачыналася вялікая дзея ў дамку па-над Свіслаччу ў 1898 годзе, дзе на першы свой з’езд сабраліся расейскія сацыял-дэмакраты! Аж пакуль па ўсіх абшарах Расейскай імперыі і далей не разлілася «такая чырвоная паводка... такая, меджду протчым, паводка, аб якой не снілася ні Фараону, ні Саламону» (Я. Купала, «Тутэйшыя»).
Каб праз стагоддзе зноў ціха суняцца дзе-небудзь у гушчарах Белавежскае пушчы.
Але багна бывае і проста прыгожай. Толькі сляпы не ацэніць хараства смарагдавых імхоў, з якіх паказваюцца, бы кроплі крыві, буйныя ягады журавіны. Калі-небудзь мая маскоўская знаёмая прасякнецца дзівосным хараством беларускіх балатоў.
БЕЛАРУС СЯРОД ІНШЫХ «Чаму вы нас не любіце?» – гняўліва спытала мая знаёмая пасля таго, як мы пасварыліся праз фільм «Сібірскі цырульнік», які яна ўпадабала, а я не.
Як непрэтэнцыёзная нацыя, беларусы не клапоцяцца, каб іх дужа любілі. Мы ж не амерыканцы і не расейцы, для якіх чужая любоў жыццёва неабходная. Беларусу больш актуальна, каб яго не чапалі. Няма ў беларуса і вялікай любові да якога-небудзь іншага народу ці нацыі.
Адпаведна ў беларусаў няма грунтоўнай нянавісці да іншых народаў. Марная справа культываваць сярод беларусаў антысемітызм або звярыны нацыяналізм. Як і ўвогуле прышчапіць ім чужую ідэю. У маёй краіне хапае прарокаў, тутэйшых і прышлых, якія прапаведуюць чужыя майму народу ідэі і твораць на кожным кроку Брахалку, але душа беларуса на гэтыя заклікі не адгукаецца.
Беларус будзе пагаджацца з усім, што вы яму скажаце, махаць галавой, але сам у гэты час будзе думаць пра другое, а рабіць трэцяе. Адсюль пэўная немажлівасць (да нядаўняга часу) беларускага месіянізму.
Беларус не можа ненавідзець іншыя народы, але ў штурханіне, барацьбе за месца пад сонцам ёсць у яго свая стратэгія.
«Беларус, дзе трэба, крэпкім словам, што бізуном, дасць...» – казаў пра наш нораў пісьменнік Максім Гарэцкі. Але рэдка беларусы той бізун уздымаюць. Пра сваіх суседзяў – палякаў, расейцаў, украінцаў, жыдоў, цыганоў – кажуць найчасцей жартам. Пацвельваюцца.
Пацвельванне – мяккая, гуманная, ачышчальная тэрапія смехам. Беларус не жадае ліха сваім суседзям, калі іранізуе з іх. Нехта можа і пакрыўдзіцца на іх нязлосныя показкі. Але апраўдвае беларусаў тое, што найболей ахвотна і дасціпна яны пацвельваюцца з саміх сябе.
Практыка самаіроніі – гэта памахванне, ківанне, гульня бізуном. Удару няма. Шкадуючы іншых, няўжо беларус будзе сцябаць самога сябе?
Смех мае ўласцівасці памяншальнага шкла.
– А за Гомлем людзі ё? – пытаецца адзін беларус у другога.
– Ё. Толькі дробненькіё, – адгукаецца другі.
У святле смеху мізарнеюць не толькі рэчы, але і сур’ёзныя заганы.
Якія якасці беларусы самі ў сабе высмейваюць?
Тыя, што нам прыпісваюць. Правінцыялізм, вясковасць, ксенафобію, звышцярплівасць, звышпамяркоўнасць, здрадлівасць.
Самаіронія беларусаў – папераджальны захад супраць нянавісці. Мы смяёмся з тых міфалагемаў, якімі нас надзяляюць, і прымушаем іншых смяяцца, а не ненавідзець.
Пацвельванне хавае ад чужога вока ўласную няёмкасць. Сорам ператвараецца ў браваду.
У XIX стагоддзі невядомы аўтар склаў вершаванае апавяданне «Тэатр», герой якога, безыменны селянін, у самаіранічных фарбах распавёў пра сустрэчу з Мельпаменай. Ён выгадна прадаў дровы, купіў жонцы хустку, сыну штаны, сабе тытуню і вырашыў павесяліцца. Убіўся ў тэатр, купіў квіток, залез на галёрку, зняў лапці, анучы і развесіў сушыцца. Яму здавалася, што прыгожая, хаця і худаватая актрыса глядзіць толькі на яго. Калі грымнулі воплескі і на сцэну пасыпаліся кветкі, герой шпурнуў актрысе сваю ахвяру – люльку з гарачым попелам, пасля наважыўся кінуць лапаць, але яго схапілі падпахі паліцыянты. У кутузцы герою спадабалася яшчэ больш, бо яму выдалі тры фунты белага хлеба, якога ён ніколі ў жыцці не каштаваў. Потым ён гэтым хлебам частаваў у вёсцы дзевак.
Наіўнасць героя, ясна, удаваная. Ён як бы запрашае: ну ведама, мужык – дурны, як варона, дык смейцеся, шаноўныя, абы пасля не плакалі.
Самаіронія для беларуса – панцыр, у які ён хавае свае комплексы і таямніцы.
Пацвельванне – інтэлектуальная тэхніка, гульня шкляных пацерак, рызыкоўная, але вартая пераймання, высокае майстэрства, вынаходлівая містыфікацыя. Шэдэўры нашага пісьменства – «Прамова Мялешкі», «Ліст да Абуховіча», «Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе», «Панскае ігрышча» – сведчаць пра тое, што беларусы валодалі гэтай тэхнікай здаўна.
Сур’ёзным і закамплексаваным на сваёй сур’ёзнасці народам ёсць чаму ў беларусаў павучыцца.
То ж бо ад смешнага да вялікага – таксама адзін крок.
АДНОСІНЫ ДА ХВАРОБЫ І СМЕРЦІМая госця аднойчы ўзлавалася на мяне за нешта і шпурнула ў мяне кактус. Сама пакалолася і мяне пакалола. Адразу пабегла ў паліклініку рабіць прышчэпку ад слупняку, бо ў Амерыцы, дзе яна пражыла колькі часу, усе так робяць. Праз гэты інцыдэнт у нас адбылася гаворка пра адносіны беларуса да хваробы і смерці.
Закрытасць і эзатэрыка прысутнічаюць і тут.
Беларус хварэе, як і кожны чалавек. Цярплівасць, якую часам перабольшвалі, праяўляецца тут напоўніцу. Беларус вытрымае любую хваробу і любы боль. Я ведаў некалькі старых беларусаў, якія памерлі, не ведаючы, што хворыя на рак лёгкіх.
Яшчэ ў беларусу жывуць спрадвечныя недавер і страх перад Лекарам.
Я лекар, глаўны аптэкар,
Умею лячыць,
Кроў мячыць,
Корпію ўстаўляць,
Жывых людзей на той свет адпраўляць:
Ка мне вядуць на нагах,
А ад мяне вязуць на санях,
– самарэкламуецца Лекар з батлейкі (народнага лялечнага тэатру).
Лекар ва ўяўленні беларуса – гэта тутэйшы Харон, які перапраўляе людзей у апраметную і ніколі – адтуль. Беларус як істота інтравертная не любіць, каб хтосьці корпаўся ў ягоных шлунках. Звязвацца з Лекарам азначае тое ж, што хаўрусаваць са Смерцю.
Таму беларус, калі яго апаноўвае немач, схільны без старонняй дапамогі ачуньваць або ісці да Абрама на піва саматугам.
Беларусы лечацца і паміраюць паасобку. Да апошняга моманту іх не пакідае надзея: можа, як-небудзь разыдзецца? І няма ў традыцыйнага беларуса такой звычкі – паміраць у калектыве. Кожны імкнецца зрабіць гэта ціха, без лішніх сведкаў.
Калі ў Беларусі пабудавалі больніцы, людзі запоўнілі іх неахвотна. І не дзеля таго, каб лячыцца. А для таго, каб, як той казаў, у іх «ляжаць». Хаця насамрэч беларусы ў больніцах не ляжаць. Яны ў іх сноўдаюцца, поўзаюць, цягаюцца, мадзеюць, чаўрэюць, але не ляжаць. Няма ў нас такой ментальнае рысы – ахвоты да ляжання. У Беларусі Ілья Мурамец не пралежаў бы і трыццаці трох дзён, бо яго сцягнулі б з печы.
Прагматычныя беларусы вырашаюць у больніцах тыя праблемы, якіх яны не могуць вырашыць на волі. Больніца – месца, дзе можна прабавіць час узімку, калі працы няма, пракачацца, наглядзецца серыялаў, каб аж уваччу пазелянела. Улетку больніцы напаўпустыя. Беларусам улетку няма калі хварэць ды паміраць.
У больніцах як нідзе беларусы выяўляюць свае ментальныя рысы – цярплівасць ды законапаслухмянасць.
Прыгадваю, з якой пакораю прымалі пацыенты самае балеснае, што ёсць у больніцы, – уколы ў вочы. Сам атрымаўшы іх з тузін, засведчу: пасля такога радуешся кожнай хвіліне, пражытай без уколаў.
Дысцыплінаванасць хворага беларуса паказаў пісьменнік Ядвігін Ш. у апавяданні «З бальнічнага жыцця». Пацыент № 17 марудна канае, і нецярплівы наглядчык, не дачакаўшы ягонай смерці, запісвае ў кніжцы: «Памёр у 9 гадзін вечара». «Як увесь свой нядоўгі век быў паслухмяны Сымон, так і ў гадзіну свайго канання стаўся паслухмяным начальству: у дзевяць сканаў», – піша аўтар.
Больніца прышчапіла беларусам кепскую звычку – хадзіць шоргаючы ды ўгнуўшыся.
Часам думаю, што ўсе хваробы пайшлі ад гэтай звычкі – існаваць угнуўшыся ды шоргаючы. Не абмінулі гэтае хваробы многія народы, у тым ліку і мы, грэшныя. Праходзіць час, і людзі выпростваюцца, паколькі кожнай хваробе пакладзены канец. Беларусы ж паводле ментальнасці настроеныя на неўміручасць, бо яны, як кажа філосаф Валянцін Акудовіч, абраныя вечнасцю.
«ШТО-ТА БУДЗЕ ЦЯПЕР?»Такое пытанне сёння задаваў і задае кожны, хто думае пра Беларусь. Самі беларусы пераважна маўчаць. Альбо адказваюць, як мудры Купала вуснамі сваіх хітраватых палешукоў з паэмы «Над ракой Арэсай»:
Гэта адказ і тым, хто ўпотай спадзяецца на знікненне з еўрапейскай карты гэтай краіны, асіміляцыю яе народу. І тым, хто шчыра спачувае гэтаму народу і трывожыцца за яго лёс.
«Не загіне краю родны», «чарнобылем не зарасце», як казалі тутэйшыя паэты, бо край гэты асуджаны на неўміручасць, прынамсі, да тае пары, пакуль «не пагаснуць зоры ў небе».
Не знікне беларуская мова, пра паміранне якой казалі дзесяткі і сотні гадоў таму, а яна жыла, насуперак усім законам, паводле якіх нараджаюцца і паміраюць мовы.
Але ў гэтай краіне, пад вонкава спакойнай паверхняй яе быцця, адбываюцца новыя таемныя змены, якія закранаюць за душу беларуса.
Беларусы ў XXI стагоддзі, у камп’ютэрнай і глабалізаванай цывілізацыі – не зломкі і не ізгоі. Яны таксама хочуць жыць, як усе людзі паспалітыя, і цярэбяць да годнага жыцця свой адмысловы шлях. Прыжыцца ў новых варунках рэальнаму беларусу дапамагаюць такія яго прыроджаныя якасці, як цягавітасць, прагматызм, жывучасць, эўрыстычнасць мыслення, пакрыёмасць існавання.
Апошняя якасць нібыта перашкаджае беларусу раскручвацца як гандляру або творцу, але поспехі нашых дзялкоў і мастакоў перакульваюць і гэтыя стэрэатыпы.
Беларус рэальны адмаўляецца ад забабонаў і падкрэсленай сціпласці, хаця ў глыбінях душы захоўвае якуюсь таямніцу.
Учэпістасць новага беларуса дапамагае яму рабіць бізнес нават там, дзе мала хто зрабіў бы. Прыкладам, на літаратуры.
Мы з маёй госцяй, вялікай аматаркай чытання, спыняемся каля кніжнага развалу, дзе ў каляровых вокладках прадаюцца чарговыя працягі прыгодаў славутай Скарлет, выкананыя тутэйшымі стылізатарамі, якія схаваліся пад амерыканскімі жаночымі прозвішчамі, і яна набывае чарговы том – «Скарлет і каўбой».
«Ты ж адукаваная жанчына. Навошта табе гэтая падробка?» – пытаюся я. «Адчапіся. Ведаю, што падробка. Але мне ўсё адно цікава», – кажа мая маскоўская знаёмая.
«Дарэчы, пра літаратуру. Дзе вашы нобелеўскія лаўрэаты?» – з’едліва пытаецца яна.
А яны ўжо выстраіліся ў доўгую чаргу, ад Святланы Алексіевіч да семнаццацігадовага Рыгоркі Цісецкага, і, ведаючы беларускую настойлівасць і вынаходлівасць, можна меркаваць, што лаўрэаты неўзабаве будуць.
У галаве новага беларуса няспынна варацца дасціпныя палітычныя, бізнесовыя і творчыя праекты, і гэта карэктуе яго базавыя якасці.
Беларусы змяняюць абалонку свайго зямнога быцця, абнаўляюць сцены свайго дому. Манія абнаўлення, адбудовы дамоў, кварталаў, дарог і ходнікаў апанавала сталіцу, вялікія і малыя гарады.
Экалагічны турызм. Гандаль пітной вадой. Прыбыткі за транзіт. Мноства іншых ідэяў, часам фантастычных, пракручваюцца ў гэтай абноўленай свядомасці, і я не гарантую, што ў псіхалогіі новага беларуса не запануе тое, чаго не было раней, – месіянізм.
Беларусы маглі б выконваць місію пасярэдніка паміж Усходам і Захадам. Тое, чым яны займаліся пакрыёма, цішком яшчэ за часамі Скарыны і Сімяона Полацкага, неўзабаве можа ажыццяўляцца маніфестацыйна.
Гэтаксама як і дзяліцца таямніцамі нацыянальнага выжывання ў самых неспрыяльных геапалітычных варунках. Негатыўны досвед сваёй гісторыі беларус можа абярнуць у пазітыў.
Беларусы застаюцца хобітамі еўрапейскага лесу, але якраз цяпер ад іх варта чакаць чагось цалкам непрадказальнага.
