Славой Жыжак
Лавіце момант: ленінская спадчына

---

Hélène Carrère d’Encausse. Lenin. Translated by George Holoch. Holmes & Meier, 2001. 371 pp.

Сённяшнія левыя перажываюць няпросты этап: прагрэсіўны рух вымушаны наноў выбудоўваць уласны праект. Пры гэтым чамусьці забываюцца, што падобны час даў пачатак ленінізму. Уявіце сабе шок Леніна, калі ўвосень 1914 году ўсе еўрапейскія сацыял-дэмакратычныя партыі, за выключэннем сербскай, усталі на «патрыятычную пазіцыю». Наколькі ж мусіла быць цяжка ў часы, калі ваенны канфлікт раскалоў Еўропу напалам, не прыняць нічыйнага боку. Падумайце, колькі нібыта-незалежных мысляроў-інтэлектуалаў, у тым ліку й Фройд, не вытрымалі і паддаліся, хай і на кароткі час, нацыяналістычнай спакусе.

У 1914 годзе цэлы сусвет знік, зносячы з сабой не толькі буржуазную веру ў прагрэс, але і сацыялістычны рух, што быў яе спадарожнікам. Ленін (той самы Ленін, што напісаў «Што рабіць») адчуў, як глеба знікае ў яго з-пад ног, аднак у ягоным роспачным пратэсце не было пачуцця задаволенасці, не было жадання сцвердзіць: «Я ж вам казаў». У той самы час гэтая катастрофа зрабіла магчымай ключавую ленінісцкую Падзею – пераадоленне эвалюцыйнага гістарызму Другога Інтэрнацыяналу. Ядро ленінісцкай «утопіі» – радыкальнае патрабаванне поўнага разгрому буржуазнае дзяржавы ды пабудовы новай калектыўнай сацыяльнай формы, без рэгулярнай арміі, паліцыі ці бюракратыі, дзе кожны мог бы браць удзел у кіраванні грамадскімі справамі, – паўстала беспасярэдне з попелу 1914-га. Гэта не было тэарэтычным праектам для нейкай далёкай будучыні: у кастрычніку 1917-га Ленін заяўляў, што «мы можам адразу ж стварыць дзяржаўны апарат мільёнаў з дзесяці, калі не з дваццаці, чалавек». Што варта прызнаць, дык гэта «вар’яцтва» (у кіркегораўскім сэнсе слова) той утопіі, – у гэтым плане сталінізм сімвалізуе паварот да «здаровага розуму». Выбуховы патэнцыял «Дзяржавы і рэвалюцыі» немагчыма пераацаніць: на яе старонках, як Нейл Гардынг зазначыў у сваім «Ленінізме» (1996), «былі рэзка адкінутыя слоўнік і граматыка заходняй палітычнай традыцыі».

Тое, што адбылося пасля, можна назваць, запазычыўшы назву з Альтусэравага тэксту пра Мак’явелі, «La solitude de Lenine»: час, калі ён застаўся ў адзіноце, змагаючыся супраць курсу ўласнай партыі. Калі ў «Красавіцкіх тэзісах» 1917 году Ленін распазнаў Augenblick – унікальны шанец для рэвалюцыі, – першапачатковай рэакцыяй з боку пераважнай бальшыні калегаў па партыі былі ступар або пагарда. Ніводзін з вядомых бальшавіцкіх лідэраў не падтрымаў ягонага закліку да рэвалюцыі, а рэдкалегія «Правды» пайшла на выключны крок, адмежаваўшыся і адмежаваўшы партыю ад ленінскіх прапановаў. Багданаў назваў «Красавіцкія тэзісы» «трызненнем вар’ята». Надзея Крупская падсумавала: «Здаецца, што Ленін з’ехаў з глузду».

Хаця без асабістага ўмяшання Леніна не абышлося, гісторыю Кастрычніцкай рэвалюцыі не варта ператвараць у міф самотнага генія. Ленін меў поспех, бо ягоны покліч, пакінуўшы абыякавай партыйную наменклатуру, знайшоў водгук на ўзроўні рэвалюцыйнай мікрапалітыкі: ва ўсіх вялікіх гарадах Расіі былі заснаваныя мясцовыя саветы, рашуча настроеныя ігнараваць уладу «законнага» ўраду і ўзяць справы ва ўласныя рукі.

Увесну 1917 году Ленін поўнасцю ўсведамляў парадаксальнасць сітуацыі: цяпер, пасля таго як Лютаўская рэвалюцыя скінула царскі рэжым, Расія была найбольш дэмакратычнай краінай у Еўропе – з беспрэцэдэнтным узроўнем мабілізацыі масаў, свабоды арганізацыяў і друку – аднак гэтая свабода рабіла ўсё няпэўным. Калі нешта праходзіць чырвонай ніткай праз усё напісанае Леніным паміж Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцыямі, то гэта менавіта націск на тым разрыве, які аддзяляе палітычную барацьбу ад пастаўленых перад ёй мэтаў (спыненне вайны, пераразмеркаванне зямлі і, вядома ж, «уся ўлада Саветам», то бок ліквідацыя існага дзяржаўнага апарату і замена яго новымі формамі грамадскага кіравання камуністычнага кшталту). Гэта разрыў паміж рэвалюцыяй як уяўным выбухам свабоды ў светлы міг усеагульнай салідарнасці, калі «здаецца, што магчыма ўсё», і цяжкай працай дзеля перабудовы грамадства, якую неабходна выканаць, каб той выбух пакінуў нейкі след у сістэме грамадства.

Гэты разрыў, які нагадвае этап паміж 1789 і 1793 гадамі ў Французскай рэвалюцыі, і стаўся прасторай унікальнага ўмяшальніцтва Леніна. Асноўнае, чаму вучыць рэвалюцыйны матэрыялізм, гэта тое, што рэвалюцыя мусіць наносіць удар двойчы. Нельга сказаць, што ў першым моманце рэвалюцыя адбываецца адно фармальна і толькі пазней напаўняецца зместам, хутчэй наадварот: першая рэвалюцыя захоўвае старое мысленне, веру ў тое, што свабоды і справядлівасці можна дасягнуць пры выкарыстанні існага дзяржапарату і яго дэмакратычных механізмаў, што «добрая» партыя можа выйграць свабодныя выбары і «легальна» ажыццявіць сацыялістычныя пераўтварэнні. (Найяснейшая праява гэтай ілюзіі – тэзіс Карла Каўцкага, сфармуляваны ў 1920-х гадах, што лагічнай формай першай стадыі на шляху ад капіталізму да сацыялізму мае быць парламенцкая кааліцыя буржуазных і пралетарскіх партыяў.) Тыя, што вагаюцца і баяцца зрабіць другі крок у пераадоленні старых формаў, – гэта тыя, што хочуць, кажучы словамі Рабесп’ера, «рэвалюцыі без рэвалюцыі».

У творах 1917 году Ленін скіроўвае сваю найбольш з’едлівую іронію на адрас тых, хто займаецца марнымі пошукамі нейкай страхоўкі для рэвалюцыі ў выглядзе арэчаўлёнага панятку сацыяльнай неабходнасці («яшчэ не пара рабіць сацыялістычную рэвалюцыю, працоўны клас яшчэ не саспеў») або нарматыўнай, дэмакратычнай законнасці («бальшыня насельніцтва не на нашым баку, таму рэвалюцыя не будзе па-сапраўднаму дэмакратычнай»). Так, нібы рэвалюцыйнаму дзеячу трэба атрымаць дазвол нейкага прадстаўніка Іншага, перш чым адважыцца на захоп дзяржаўнай улады. Для Леніна, як для Лякана, рэвалюцыя «ne s’autorise que d’elle-même»*. Боязь заўчаснага захопу ўлады, пошукі страховак – гэта страх перад безданню. Гэта тое, што Ленін паслядоўна выкрывае як «апартунізм», як, па сутнасці сваёй, наскрозь фальшывую пазіцыю, што хаваецца за абарончым экранам нібыта аб’ектыўных фактаў, законаў і нормаў. Першы крок у змаганні з ім – гэта ясна заявіць: «Што ж у такім разе рабіць? Трэба aussprechen was ist, «назваць рэчы сваімі імёнамі», прызнаць, што ў нас у ЦК ды ў вярхах партыі існуе плынь ці меркаванне...»

Што ж адбылося, калі Ленін лепш усвядоміў сабе межы бальшавіцкай улады? Вось тут назіраўся рэзкі кантраст між Леніным і Сталіным. У самых апошніх запісах Леніна, нашмат пазней пасля таго як ён адмовіўся ад утопіі «Дзяржавы і рэвалюцыі», маюцца контуры сціплага «рэалістычнага» праекту таго, што належыць зрабіць бальшавіцкай уладзе. Ён усведамляў, што, прымаючы да ўвагі недаразвітасць эканомікі і культурную адсталасць расійскіх масаў, Расія не зможа «перайсці наўпрост да сацыялізму». Усё, што можа зрабіць Савецкая дзяржава, гэта спалучаць памяркоўную палітыку «дзяржаўнага капіталізму» з культурнай асветай сялянскіх масаў. Факты і лічбы паказваюць, «колькі яшчэ неадкладнай чарнавой працы належыць нам зрабіць, каб дасягнуць узроўню звычайнай заходнееўрапейскай цывілізаванай дзяржавы... Мы павінны памятаць аб той напаўазіяцкай бескультурнасці, з якой мы яшчэ не выбраліся». Ленін неаднаразова засцерагае супраць непасрэднага «насаджэння камунізму». «Мы ні ў якім разе не павінны спешна несці камуністычныя ідэі наўпрост у вёску. Да тае пары, пакуль вёсцы бракуе матэрыяльнага базісу для камунізму, да тае пары гэта будзе, можна сказаць, згубна для камунізму». Ягоны лейтматыў – «паспешлівасць і размашыстасць найболей шкодныя» . Насуперак гэтаму настойванню на «культурнай рэвалюцыі» Сталін аддаў перавагу антыленінісцкаму паняццю «пабудовы сацыялізму ў адной асобна ўзятай краіне».

Гэта, аднак, не азначае, што Ленін маўкліва пагадзіўся з меншавіцкай крытыкай бальшавіцкага ўтапізму – ідэяй пра тое, што рэвалюцыя мусіць плыць па прадвызначаным рэчышчы і можа адбыцца толькі пры наяўнасці ўсіх неабходных матэрыяльных перадумоваў. Пішучы гэтыя нататкі ў 1920-х, Ленін усведамляў, што галоўнай задачай для бальшавікоў з’яўляецца неабходнасць выканаць задачы прагрэсіўнага буржуазнага ладу (забеспячэнне ўсеагульнай адукацыі і г. д.). Аднак факт, што чыннікам развіцця з’яўляецца рэвалюцыйна настроены пралетарыят, грунтоўна змяняе сітуацыю: існуе імавернасць, што гэтыя меры будуць ажыццяўляцца так, каб пазбавіцца ад іх буржуазнага ідэалагічнага базісу – адукацыя паслужыць дабру народу і не будзе маскаваць прапаганду класавых інтарэсаў буржуазіі. Папраўдзе дыялектычны парадокс заключаецца ў тым, што саму безнадзейнасць расійскай сітуацыі (адсталасць, якая вымушае пралетарскую ўладу ажыццяўляць буржуазны цывілізацыйны працэс) можна перавярнуць на карысць: «Што калі б поўная безвыходнасць становішча, падзесяцярыўшы сілы рабочых і сялян, разгарнула б перад намі магчымасць іншага пераходу да стварэння асноўных пасылак цывілізацыі, чым ва ўсіх астатніх заходнееўрапейскіх краінах?»

Такім чынам, мы маем дзве несумяшчальныя мадэлі рэвалюцыі: чакаць моманту фінальнага крызісу, калі рэвалюцыя выбухне «ў належны ёй час» згодна з немінучасцю гістарычнай эвалюцыі, або сцвердзіць, што для рэвалюцыі няма «належнага часу», што зручная магчымасць для рэвалюцыі – нешта, што паўстае само сабой і што трэба ўлавіць. Ленін настойвае, што выключны збег абставінаў, накшталт тых, што меліся ў Расіі ў 1917 годзе, дазваляе падарваць норму як такую. Я б сцвердзіў, што сёння гэтая думка больш пераканаўчая, чым калі б там ні было. Мы жывём у час, калі дзяржаўная ўлада і яе апараты, уключна з палітычнымі дзеячамі, усё менш і менш здольныя выразна фармуляваць ключавыя праблемы. Ілюзія, што пільныя праблемы, якія стаялі перад Расіяй у 1917 годзе, маглі быць вырашаныя парламенцкімі сродкамі, збольшага нагадвае сучасную ілюзію, быццам пазбегнуць засмечвання навакольнага асяроддзя можна ўжываннем рыначнай логікі (калі тых, хто забруджвае асяроддзе, прымушаюць плаціць за нанесеную прыродзе шкоду).

Якое ж месца займае ва ўсім гэтым новае даследаванне Элен Карэр д’Анкос? Асноўную сутнасць яе падыходу можна падсумаваць гэткім чынам: цяпер, калі з камунізмам пакончана, надышоў час для аб’ектыўнай ацэнкі ленінскай спадчыны. У межах гэтых каардынат кніжка спрабуе аддаць Леніну належнае. Элен Карэр д’Анкос выразна паказвае, што сталінскі дзяржаўны апарат вырас на глебе нэпаўскага кампрамісу. Калі дзяржаве давялося пацясніцца і даць месца рынку, прыватнай уласнасці і г. д., то яна ж мусіла забяспечыць строгі кантроль над грамадствам, каб дасягненні рэвалюцыі не апынуліся пад пагрозай з боку новых класаў, што пачалі з’яўляцца. Капіталістычная эканамічная інфраструктура мусіла быць збалансаваная сацыялістычнай палітычна-ідэалагічнай надбудовай.

Карэр д’Анкос таксама акцэнтуе ўвагу на тым, як у сваёй барацьбе за права быць спадкаемцам Леніна Троцкі, Бухарын і рэшта не выказвалі нічога, акрамя пагарды, да новай адміністрацыйнай ролі Сталіна – генеральнага сакратара, – ставячыся да яго як да звычайнага загадчыка гаспадаркі: яны недаацэньвалі ўладу, якую давала гэтая пасада. Калі ў 1922 годзе Ленін даслаў у «Правду» артыкул «Лепей меней, ды лепей», скіраваны наўпрост супраць сталінскага аўтарытарызму, Бухарын, яе галоўны рэдактар, не ўбачыў нагоды, каб яго друкаваць; адзін з чальцоў Палітбюро прапанаваў надрукаваць адзін асобнік газеты з гэтым артыкулам і даць яго Леніну.

Адносна нацыянальнага пытання Карэр д’Анкос піша, што Ленін рашуча выступаў супраць вялікадзяржаўнага нацыяналізму і падтрымліваў права малых народаў, пад чыім кантролем яны б ні знаходзіліся, на суверэнітэт. У самой Расіі ён адстойваў палітыку спрыяння прыгнечаным малым народам – «накшталт праграмы пазітыўнай дыскрымінацыі». Сёння гэтая пазіцыя важная, як ніколі. Не дзіва, што антыамерыканскія настроі ў Еўропе найбольш заўважна праяўляюцца ў «вялікіх» нацыяў. Часта гучаць скаргі, што глабалізацыя найбольш пагражае суверэнітэту нацыянальных дзяржаваў, аднак не столькі малых дзяржаваў, колькі дзяржаваў з другога шэрагу (былой) сусветнай вярхушкі – краінаў накшталт Вялікабрытаніі, Нямеччыны і Францыі. Яны пабойваюцца поўнага паглынання новай глабальнай імперыяй, што цяпер нараджаецца, звядзення да тае ж ролі, якую цяпер адыгрываюць Аўстрыя, Бельгія або нават Люксембург. Варожасць да амерыканізацыі ў Францыі з боку як левакоў, так і правых нацыяналістаў – гэта, урэшце, проста нежаданне прызнаць той факт, што Францыя страчвае сваю ролю лідэра ў Еўропе.

Выраўноўванне большых і меншых нацыянальных дзяржаваў належыць залічыць да добрых уплываў глабалізацыі: заходнееўрапейская пагарда да посткамуністычных краінаў Усходняй Еўропы выдае зранены нарцысізм. Што цікава, тая самая логіка дзейнічала ў былой Югаславіі: не толькі сербы, але і шмат якія заходнія краіны меркавалі, што адна толькі Сербія здольная пабудаваць самастойную дзяржаву. Праз усе 1990-я гады нават радыкальныя дэмакраты – крытыкі Мілошавіча, якія не прымалі сербскага нацыяналізму, дзейнічалі зыходзячы з пераканання, што толькі Сербія, скінуўшы Мілошавіча, можа зрабіцца па-сапраўднаму дэмакратычнай краінай; астатнія былыя югаслаўскія дзяржавы, маўляў, занадта правінцыйныя, каб гэтага дасягнуць. Гэта нагадвае Энгельсава адмаўленне малых балканскіх народаў як рэакцыйных перажыткаў.

Адносна Леніна як асобы Карэр д’Анкос паўтарае старыя аргументы – пра ягоную бязлітасную жорсткасць і абыякавасць да пакутаў народных масаў, – аднак, пішучы пра лёс рабочай апазіцыі ў 1921 годзе, яна-такі зазначае, што «гэта быў яшчэ адзін прыклад ленінскага асаблівага метаду, які заключаўся ў вынішчэнні не апанентаў, а іхніх ідэяў, і дазваляў пераможаным заставацца ў кіраўнічых органах». Цяжка ўявіць сабе мацнейшы кантраст з палітыкай Сталіна. Зласліўцы Леніна любяць прыгадваць ягоную рэакцыю на «Апасіянату» Бетховена – ён быў заплакаў, а потым заявіў, што рэвалюцыянер не можа сабе дазволіць гэткай сентыментальнасці, – у якасці пацвярджэння ягонай надзвычайнай здольнасці да самакантролю. Аднак ці не можа гэты анекдот з’яўляцца проста сведчаннем крайняй уражлівасці – і ўсведамлення Леніным таго, што яе варта трымаць пад кантролем у імя палітычнай барацьбы?

Сваёй трывіяльнасцю дэталі штодзённага жыцця бальшавікоў у 1917-м і шэрагу наступных гадоў відавочна падкрэсліваюць, наколькі яны адрозніваліся ад сталінскай наменклатуры. Едучы з дому ў Смольны ўвечары 24 кастрычніка 1917 году, Ленін сеў на трамвай і запытаўся ў кандуктаркі, ці адбываліся ў той дзень бойкі ў цэнтры гораду. У першыя гады пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ён найчасцей перамяшчаўся ў машыне з адным толькі кіроўцам і целаахоўнікам Гілём; у іх стралялі, іх спыняла і затрымлівала міліцыя (міліцыянты не пазналі Леніна). Аднойчы пасля наведання школы ў прыгарадзе машыну скралі бандыты, пераапранутыя ў міліцыянтаў, і Ленін з Гілём былі вымушаныя пешкі дабірацца да найбліжэйшага аддзелу міліцыі, каб заявіць аб крадзяжы. 30 жніўня 1918 году ў Леніна стралялі падчас ягонай размовы з рабочымі побач з фабрыкай, якую ён толькі што наведаў. Гіль адвёз яго ў Крэмль, дзе не было лекараў; Надзея Крупская прапанавала, каб хто-небудзь збегаў у найбліжэйшую бакалею па лімон.

Што да гістарычнага поспеху Леніна, Карэр д’Анкос справядліва падкрэслівае, што ягоны геній быў у ягонай здольнасці вырвацца за рамкі тыповага сюжэту рэвалюцыі, дзе імгненны экстатычны выбух утапічнай энергіі змяняецца працверазеннем на заўтрашнюю раніцу. Нідзе ў ягоных творах няма і следу таго, што Лякан назваў «нарцысізмам прайгранай справы», характэрнага тым, хто загадзя чакае правалу рэвалюцыі, каб выказаць захапленне ёю або пачаць аплакваць яе. Гэта тое, што зрабіла Леніна палітыкам ХХ стагоддзя – стагоддзя Захаплення Рэальным.

Як зазначыў Ален Бад’ю, у той час як ХІХ стагоддзе вызначылася ўтапічнымі або «навуковымі» праектамі і ідэаламі, што меліся быць рэалізаваныя ў будучыні, дваццатае мела на мэце само вызваленне, усталяванне жаданага Новага Ладу. Асноўным і вызначальным досведам ХХ стагоддзя быў непасрэдны досвед Рэальнага як адрознага ад штодзённай грамадскай рэчаіснасці: Рэальнае, у сваёй выключнай жорсткасці, – гэта цана, якую плацяць за ачышчэнне ад падманлівых слаёў рэчаіснасці. Прыгадваючы траншэі першай сусветнай вайны, Эрнст Юнгер апяваў рукапашныя бойкі як аўтэнтычнае міжсуб’ектнае сутыкненне: аўтэнтычнасць маецца ў акце гвалту, трансгрэсіі, жорсткага парушэння закону або ў форме сутыкнення з ляканаўскім Рэальным – тым, з чым сутыкаецца Антыгона, парушаючы закон Гораду, – або ў форме батаеўскай празмернасці. У сферы сексуальнасці ўзорам гэтага захаплення Рэальным з’яўляецца «Ai No Corrida» («Імперыя пачуццяў») Нагішы Ашымы, дзе кульмінацыяй узаемаадносінаў пары каханкаў робіцца ўзаемакатаванне і ўрэшце смерць – выразнае рэха «Гісторыі Вока» Батая. У якасці іншага прыкладу можна прыгадаць вебсайты з жорсткай парнаграфіяй, што даюць магчымасць сузіраць унутранасць вагіны з выйгрышнага пункту агляду мініяцюрнай камеры, усталяванай на галоўцы фалаімітатара. Калі занадта наблізіцца да жаданага аб’екту, эратычнае зачараванне ператвараецца ў агіду перад Рэальным аголенай плоці. Шыбуючы да свайго тэатру ў ліпені 1953 году, Брэхт прамінуў калону савецкіх танкаў, што рухалася ў бок Stalinallee, алеі Сталіна, каб задушыць паўстанне рабочых. Ён памахаў ім рукой і пасля запісаў у дзённіку, што ў той момант ён упершыню ў жыцці адчуў спакусу запісацца ў камуністычную партыю, – узорны выпадак захаплення Рэальным. Гэта не азначае, што Брэхт падтрымліваў сілавыя метады, – рэч у тым, што ён успрыняў і падтрымаў гвалт як праяву аўтэнтычнасці.

Паводле Бад’ю, асноватворнаю пасылкай, што ляжыць у аснове нашай постпалітычнай эпохі, у якой кіраванне сацыяльнымі справамі пакрысе замяняе палітыку як такую, з’яўляецца тое, што ХХ стагоддзя, груба кажучы, не было. На працягу тых пакутных год мела месца пачварная пустая страсць, выпадковае адхіленне, найярчэйшым вынікам (і праўдай) якога былі ГУЛАГ і Галакост. Выснова, якую належыць зрабіць, палягае ў тым, што спробы змяніць грамадства на Дабро маюць сваім вынікам выключна адвечнае Зло, адзіны Абсалют, што сёння прызнаецца. Такім чынам, шлях, па якім належыць весці жыццё, – гэта сцежка прагматычнага кампрамісу, цынічнай мудрасці, усведамлення абмежаванняў і супрацьстаяння спакусе Абсалюту. Насуперак гэтаму стаўленню, вернасць ленінскай спадчыне прымушае нас настойваць на тым, што ХХ стагоддзе было не проста выпадковым адхіленнем ад правільнага шляху, а выбухам вызвольнага патэнцыялу. Сапраўдная цяжкасць – і задача праўдзівай тэорыі – палягае ў тым, каб злучыць у адно гэты выбух і яго трагічныя наступствы.

У сваіх спробах нармалізаваць Леніна, зрабіць яго адной з гістарычных постацей, якія патрабуюць безуважнае ацэнкі, Карэр Д’Анкос абыходзіць увагай сапраўдны ленінскі прарыў, Падзею Леніна, якую не прыменшыш і не спішаш на трагічныя гістарычныя абставіны, бо яна адбываецца ў іншым маштабе. Няздольнасць аўтаркі гэта ацаніць найбольш відавочная ў яе падыходзе да «Дзяржавы і рэвалюцыі», калі яна выцягвае на паверхню старыя нудныя развагі аб ленінскіх ваганнях паміж падтрымкай рэвалюцыйнае стыхійнасці і прызнаннем патрэбы ў кантралюючым уплыве партыйнай эліты. Аўтарка выразна сцвярджае, што бальшавіцкі «Дэкрэт аб міры», выдадзены адразу ж пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, азначыў пачатак новай палітыкі, якая абыходзіла дзяржаву: яна была скіраваная не да іншых дзяржаваў, а наўпрост да народу, да грамадства як цэлага. Аднак яна не прызнае, што тое самае бачанне ляжыць у аснове «Дзяржавы і рэвалюцыі» – уяўленне аб форме самаарганізацыі грамадства, якая дзейнічае ў абыход дзяржаўных механізмаў. Гэта кідае святло на ўяўную супярэчнасць паміж ленінскай тэорыяй эліты (верай, што асвечаныя прафесіяналы павінны несці класавую свядомасць у рабочы клас) і «непрыхаваным заклікам да стыхійнасці» ў «Дзяржаве і рэвалюцыі». Падобна да Адорна, які сцвярджаў, што стыхійная радасць – гэта рэч, якой найцяжэй дасягнуць у сучасным грамадстве, Ленін цалкам усведамляў, што сапраўдная стыхійнасць – вельмі рэдкая з’ява: каб яе дасягнуць, неабходна пазбавіцца фальшывай, навязанай ідэалагічнай стыхійнасці. А таму ягоная пазіцыя была наступная: у межах юрысдыкцыі дзяржавы – бальшавіцкая дыктатура, па-за імі – народная «стыхійнасць».

7 лістапада 1920 году, у трэцюю гадавіну Кастрычніцкай рэвалюцыі, у Петраградзе паставілі тэатралізаваную рэканструкцыю штурму Зімовага Палацу. Дзесяткі тысячаў рабочых, салдатаў, студэнтаў і мастакоў працавалі круглыя суткі, жывячыся толькі кашай, гарбатай і мерзлымі яблыкамі, каб падрыхтаваць спектакль, які адбыўся акурат тамсама, дзе і сапраўдная падзея. Іх працу каардынавалі чыноўнікі, а таксама мастакі, музыкі і рэжысёры-авангардысты, ад Малевіча да Меерхольда. Нягледзячы на тое што гэта была тэатральная пастаноўка, а не «рэчаіснасць», салдаты і маракі, што бралі ў ёй удзел, гралі самі сябе. Шмат хто з іх не толькі ўдзельнічаў у штурме 1917 году, але на час пастаноўкі змагаўся ў грамадзянскай вайне: Петраград у 1920 годзе быў у аблозе і пакутаваў ад жорсткага дэфіцыту прадуктаў. Адзін з сучаснікаў пракаментаваў: «Будучыя гісторыкі занатуюць, як цягам адной з найбольш крывавых і брутальных рэвалюцыяў цэлая Расія ўдзельнічала ў спектаклі»; тэарэтык фармалізму Віктар Шклоўскі зазначыў, што «адбываецца нейкі стыхійны працэс, дзе жывую тканку жыцця ператвараюць у тэатральную». Гэтыя пастаноўкі – асабліва ў параўнанні са сталінскімі першамайскімі парадамі – сведчаць пра тое, што Кастрычніцкая рэвалюцыя была не проста путчам, які ажыццявіла невялічкая купка бальшавікоў, але падзеяй, што выслабаніла велізарны вызваленчы патэнцыял.

Захоўваюць сваю моц па сённяшні дзень і іншыя складнікі ленінскай спадчыны: ягоная крытыка «левізны як дзіцячай хваробы камунізму», напрыклад, і рэзка адмоўнае стаўленне да эканамізму. Ён усведамляў, што палітычны «экстрэмізм» або «празмерны радыкалізм» заўжды трэба будзе разумець як сведчанне ідэалагічна-палітычнага выцяснення, абмежаванасці таго, што можна рэальна дасягнуць. Зварот якабінцаў да тэрору быў істэрычным самавыкрыццём, сведчаннем іхняй няздольнасці парушыць асновы эканамічнага ладу (такія, як прыватная ўласнасць і да т. п.). Сённяшнія «празмерныя праявы» палітычнай карэктнасці гэтаксама высвечваюць няздольнасць перамагчы сапраўдныя прычыны расізму і сексізму. Магчыма, надышоў час паставіць пад сумнеў меркаванне, якога трымаюцца шмат якія сучасныя левыя, – веру ў тое, што палітычны таталітарызм нейкім чынам вынікае з вяршэнства матэрыяльнай вытворчасці і тэхналогій над чалавечымі стасункамі і культурай. Што калі рэч у адваротным? Што калі палітычны «тэрор» азначае акурат тое, што сфера матэрыяльнай культуры падпарадкоўваецца палітыцы? Насамрэч праўдападобна, што палітычны «тэрор», ад якабінцаў да кітайскай «культурнай рэвалюцыі», заўжды прадугледжваў перанос вытворчасці на поле палітычнай барацьбы.

Ленінскае супрацьстаянне эканамізму мае сёння крытычнае значэнне, калі ўзяць да ўвагі падзел у поглядах на эканоміку ў радыкальных колах (у тым, што ад іх засталося): з аднаго боку, палітыкі адмовіліся ад выкарыстання эканомікі як сферы барацьбы і ўмяшання, а эканамісты, зачараваныя функцыянаваннем сучаснай сусветнай эканомікі, адхіляюць усялякую магчымасць палітычнага ўмяшання. Здаецца, што нам як ніколі прыдаецца праніклівасць Леніна: так, эканоміка – ключавая сфера, тут будзе вырашаны зыход бітвы; неабходна развеяць чары сусветнага капіталізму – аднак гэтае ўмяшанне мусіць быць чыста палітычным, а не эканамічным. Цяпер, калі антыкапіталістамі сталі ўсе і паўсюль – нават у Галівудзе, дзе ў апошні час з’явілася некалькі фільмаў на тэму змоваў (ад «Ворага дзяржавы» да «Свайго чалавека»), у якіх ворагам выступае вялікая карпарацыя і яе бязлітасная пагоня за прыбыткам, – ярлык [антыкапіталізму] страціў сваю падрыўную вастрыню.

У рэшце рэшт даводзіцца паставіць пад сумнеў усеагульную надзею на свабоду і дэмакратыю, веру, што яны выратуюць нас ад злоўжыванняў капіталізму. Праўда ў тым, што ліберальная дэмакратыя з’яўляецца спосабам палітычнай арганізацыі, якая як найлепш забяспечвае росквіт капіталу. Гэта асноўнае, чаму вучыць Ленін: толькі пазбавіўшыся ад нашай прывязанасці да ліберальнай дэмакратыі, якая не ў стане выжыць без прыватнай уласнасці, мы зможам зрабіцца сапраўднымі антыкапіталістамі. Развал камунізму ў 1990 годзе пацвердзіў тэзіс «вульгарнага» марксізму, што эканамічнай базай палітычнай дэмакратыі ёсць права прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці – то бок капіталізм са спадарожнымі яму класавымі адрозненнямі. Найпершым памкненнем пасля ўвядзення палітычнай дэмакратыі была прыватызацыя – шалёныя намаганні любым коштам і якім заўгодна чынам знайсці новых уладальнікаў для ўласнасці, што была нацыяналізаваная за камуністамі, – былых апаратчыкаў, мафіёзі, каго заўгодна, абы толькі стварыць «базу» для дэмакратыі. Аднак усё гэта адбываецца запозна – акурат у моманце, калі ў першых постіндустрыяльных грамадствах права на прыватную ўласнасць пачынае страчваць сваю галоўную рэгуляцыйную ролю.

Нядаўна Джон Бергер выказаў цікавую думку адносна французскай рэкламы адной брокерскай інвестыцыйнай інтэрнет-фірмы пад назвай «Сэлфтрэйд». Пад выявай сярпа і молата з чыстага золата, інкруставаных дыяментамі, быў змешчаны подпіс: «А калі б фондавая біржа прыносіла прыбытак кожнаму?» Стратэгія рэкламнай кампаніі відавочная: сёння фондавы рынак выконвае эгалітарную праграму камуністаў, бо ў ім можа ўдзельнічаць кожны. Бергер прапануе параўнанне: «Уявіце сабе рэкламную кампанію, што выкарыстоўвае выяву свастыкі, адлітай у золаце ды інкруставанай дыяментамі! Вядома ж, гэта не спрацуе. Чаму? Свастыка адсылае да патэнцыйных пераможцаў, а не да пераможаных. Яна заклікала да дамінавання, а не да справядлівасці». У адрозненне ад яе, серп і молат абуджаюць надзею на тое, што «гісторыя ўрэшце будзе на баку змагароў за братэрства і справядлівасць». У той самы момант, калі кіроўная ідэалогія «канца ідэалогіяў» абвясціла гэтую надзею мёртвай, узорнае постіндустрыяльнае прадпрыемства (ці існуе нешта больш постіндустрыяльнае, чым гандаль акцыямі ў Інтэрнеце?) ізноўку яе мабілізуе. Надзея па-ранейшаму не дае нам спакою.

З ангельскай мовы пераклала Мілана Міхалевіч