5-2004
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

апытаньне

  АПЫТАНЬНЕ

---

Сьвятлана Алексіевіч: Я мяркую, і для мяне гэта цалкам відавочна, што ў Беларусі павінны быць дзьве дзяржаўныя мовы. Магчыма, на пераходны пэрыяд, магчыма, і назаўсёды, як гэта і ёсьць у шэрагу эўрапейскіх краінаў. Гэта павінна быць з прычыны шэрагу гістарычных чыньнікаў - з прычыны русіфікацыі, з прычыны таго, што нацыя наагул затрымалася ў сваёй нацыянальнай самасьвядомасьці. Прайдзіце па вуліцах - ніхто ж не гаворыць па-беларуску. Зайдзіце ў любую ўстанову, у краму, у кавярню. Адзіная дзяржаўная мова - гэта будзе элемэнт гвалту. Думаю, што гэтая ідэя ўжо непапулярная ў грамадзтве.

Аляксандар Фядута: Ужо - так. На жаль, цяпер дэмакраты павінны зразумець: любая спроба забраць у расейскай мовы статус дзяржаўнай адразу прывядзе да ўскладненьня адносінаў з Расеяй. Гэта небясьпечна, бо, у адрозьненьне ад Латвіі, мы ня хутка будзем у Эўропе. Апроч таго, пашкадуйце дзяцей, якім ізноў давядзецца перавучвацца. Трэба зрабіць іншае: чыноўнікі і кандыдаты на кіраўнічыя пасады ў дзяржаўных структурах, улучна зь сілавымі, павінны здаваць экзамэн на веданьне дзьвюх дзяржаўных моваў. Хаця б на ўзроўні школьнага сачыненьня ці пераказу. Паверце, гэтага будзе дастаткова. Наступнае пакаленьне ўжо будзе жыць пры моўным камунізьме: поўная роўнасьць моваў, нават без матэрыяльнага стымуляваньня. А то ж агульны ўзровень пісьменнасьці падае.

Сяргей Панькоўскі: Пытаньне пра нацыянальную мову павінна стаць прадметам шырокай грамадзкай дыскусіі, удумлівай, далікатнай, сьвядома арыентаванай не на разьмежаваньне, а на гатоўнасьць і жаданьне знайсьці ў грамадзтве згоду, больш ці менш кампраміснае рашэньне, на разуменьне таго, што мы - адзін народ, адрозны ад іншых, і сярод нас, «сваіх», павінны імкнуцца з павагаю і дэмакратычна ставіцца адно да аднаго. Адзінства не азначае выключэньня адрозьненьняў. На жаль, цяпер пануючы палітычны стыль накіраваны на здушэньне альтэрнатываў, распальваньне недаверу і супярэчнасьцяў унутры грамадзтва, трактоўку адрозьненьня як варожасьці. Можна чакаць, пакуль зьменіцца гэты неспрыяльны для адкрытай дыскусіі палітычны кантэкст, можна імкнуцца яго зьмяніць, а можна ўжо цяпер наладжваць дыялёг унутры пэўнай прасторы свабоднага і дэмакратычнага мысьленьня, дзе «талерантнасьць» - не пустая прапагандысцкая дэмагогія, а праграмны прынцып. Таму на пытаньне пра дзьве дзяржаўныя мовы пакуль я б адказаў, хутчэй, «так». Іншая рэч, трэба думаць аб захадах, якія б забясьпечылі рэальнае раўнапраўе дзьвюх моваў, з паступовым ростам прэваляваньня беларускай. Гэта значыць, на мой погляд, у прынцыпе, натуральна, у ідэале галоўнай мовай павінна быць беларуская. Але ігнараваць расейскую, мне здаецца, цяпер проста культурна і палітычна немэтазгодна. І ня трэба сьпяшацца. Рэвалюцыі заўсёды рэч небясьпечная.

Юры Дракахруст: Дзяржаўны статус абедзьвюх моваў варта захаваць. Вынікі перапісу і шматлікіх сацыялягічных дасьледаваньняў, звычайны жыцьцёвы досьвед сьведчаць пра тое, што пераважная колькасьць беларускага насельніцтва, у тым ліку і пераважная колькасьць этнічных беларусаў, карыстаюцца ня толькі ў афіцыйных зносінах, але і ў сваім побыце расейскай мовай. Тут калі магчыма гаварыць пра прымусовую русіфікацыю, то толькі ў гістарычным пляне: для саміх цяперашніх расейскамоўных беларусаў іх расейскамоўнасьць - рэч абсалютна натуральная і зусім не прымусовая. Якой мовай размаўляць чалавеку дома - тут аніякая ўлада ні да чога прымусіць ня можа. «Хатняя» мова - гэта, за рэдкім выключэньнем, і ня вынік выбару, не наступства пэўнай пазыцыі. Бацькі гэтак гаварылі, сябры, знаёмыя гэтак гавораць, нарэшце, жонка (муж) гэтак размаўляе - ну дык а я што, інакш размаўляць буду? І гэты сацыяльны «прымус» надае моўным перавагам асаблівую ўстойлівасьць.

Таму ў цяперашняй моўнай сытуацыі зьніжэньне статусу расейскай мовы, абмежаваньне яе правоў у афіцыйным ужытку будзе ўспрынятае расейскамоўнай большасьцю як несправядлівая дыскрымінацыя.

Адсюль вынікае і другі чыньнік, чаму мусіць быць захаваная дзяржаўнасьць абедзьвюх моваў. Калі дзякуючы зьбегу абсалютна ўнікальных абставінаў (як тое было ў 1990 годзе) беларуская мова стане адзінай дзяржаўнай, гэтае масавае пачуцьцё несправядлівасьці, дыскрымінаванасьці раней ці пазьней выплюхнецца, набудзе палітычную форму - папросту кажучы, моўны рэфэрэндум 1995 году паўторыцца зноў.

Аляксандар Сасноў: Гэта не такое лёгкае пытаньне, як здаецца шмат каму. Рэч у тым, што ўжо 9-10 пакаленьняў беларусаў жывуць ува ўмовах моцнай русіфікацыі. Тых, хто быў здольны неяк адчуваць сваю беларускасьць, спачатку царскія, потым савецкія (таксама расейскія!) улады жорстка і бязьлітасна зьнішчалі. Астатнім увесь час убівалі ў галаву тое, што яны таксама «расейцы», але трохі «сапсаваныя» палякамі. І каб нечага дабіцца ў жыцьці, беларусы былі вымушаны авалодваць расейскай мовай. Паколькі гэта цягнулася бадай два стагодзьдзі, вось і выйшла, што значная большасьць беларусаў сёньня гаворыць на расейскай мове. Трэба зазначыць, што калі б большасьць беларусаў заставалася дагэтуль сялянамі, дык ніякіх моўных пытаньняў і не было б: усе б гаварылі матчынай мовай. Але цяпер у вёсцы засталіся толькі старыя ды «пітоны», а бальшыня перабралася ў гарады, атрымала адукацыю (на расейскай мове!) і сваім нашчадкам перадае менавіта гэтую мову. Інакш Лукашэнка ня змог бы так лёгка атрымаць перамогу на рэфэрэндуме 1995 году, вынікі якога ня трэ было фальсыфікаваць. Калі б ня гэты факт, безумоўна, трэ было б рабіць толькі адну мову дзяржаўнай.

Чаму сьвядомыя беларусы так змагаюцца за адну дзяржаўную мову? На мой погляд, рэч зусім ня ў мове. Яны лічаць, што мова - першы і, бадай, галоўны носьбіт нацыянальнага самавызначэньня для насельніцтва. Таму яны думаюць, што іншая мова, менавіта беларуская, дазволіць мець вельмі глыбокую і моцную іншасьць ад Расеі, дазволіць вырваць Беларусь з расейскага імпэрскага кола. Я лічу, што гэта памылка! Валоданьне і карыстаньне расейскай мовай ні ў якім сэнсе не дабаўляе анічога ні супраць беларускасьці, ні да яе. Хто быў савецкім «інтэрнацыялістам», той ім і застанецца, хай ён лепш за ўсіх валодае беларускай мовай. Хто любіць сваю матчыну, дык ён будзе шанаваць яе і на расейскай (польскай, ангельскай, габрэйскай ды іншай) мове. Сёньня нацыянальнае самавызначэньне зьвязана з грамадзянствам, а не з этнічным паходжаньнем, тым больш ня з мовай. Канадцы ў Квэбэку ня робяцца французамі толькі таму, што гавораць па-француску!

Станіслаў Багданкевіч: У цяперашніх умовах немэтазгодна касаваць канстытуцыйную норму аб выкарыстаньні ў якасьці дзяржаўных дзьвюх моваў - беларускай і расейскай. Разам з тым, трэба прыняць закон, які б зацьвердзіў дзяржаўную праграму ўзьняцьця дэ-юрэ і дэ-факта беларускай мовы да ўзроўню рэальнай першай дзяржаўнай мовы. У праграме неабходна прадугледзець захады дзеля пашырэньня выкарыстаньня беларускай мовы ў дашкольных і школьных установах, сярэдніх і вышэйшых навучальных установах, адпаведную матэрыяльную і фінансавую падтрымку працэсу, накіраванага на аднаўленьне значнасьці, прэстыжнасьці і карыснасьці ўжываньня беларускай мовы. Мяркую, што гэтае пытаньне канчаткова магло б быць разьвязанае пасьля ажыцьцяўленьня вышэй згаданых захадаў, гадоў так празь пятнаццаць.

Леанід Злотнікаў: Дзьве дзяржаўныя мовы - гэта непазьбежная рэальнасьць для Беларусi, i няма ў краiне той сiлы, якая б змагла зьмянiць сытуацыю. Калi гэтае пытаньне разглядаць як пажаданьне, то я за дзьвюхмоўе, таму што гэта адпавядае лiбэральна-дэмакратычнаму сьветапогляду: правы грамадзянiна вышэйшыя за iнтарэсы дзяржавы або нацыi. Калi больш за палову насельнiцтва ўжывае расейскую мову, дык чаму рабiць iм дрэнна?

Беларуская мова становiцца адным з сымбаляў узьнiкаючай беларускай нацыi, але з гэтага зусiм не вынiкае, што ўсе, хто на апошнiм перапiсе насельнiцва прызнаў беларускую мову роднай, яе ўжываюць цi будуць згодныя перайсьцi на яе на справе.

Леанід Заіка: Дзяржаўная мова - гэта паняцьце, якое мяняецца. У сьвеце ўжо дастаткова людзей, якія з высокай ступеньню мабільнасьці ўвесь час мяняюць працу і месца жыхарства. Больш за палову маіх былых найлепшых студэнтаў паехалі працаваць і жыць за мяжу. Ня веру я ў тое, што яны вернуцца ў Беларусь. Яны хочуць увайсьці ў больш пэрспэктыўнае эканамічнае і інтэлектуальнае асяродзьдзе. Стаць часткай сусьветнай эліты.

Мова, якой яны карыстаюцца, - ангельская. Магчыма, што менавіта гэтая мова і гэтая эліта зьяўляюцца новым ладам ХХІ стагодзьдзя. Дзяржаўная мова і дзяржаўная навука, дзяржаўнае мастацтва - утварэньні чыноўнікаў і палітыкаў. Я асабіста супраць выцясьненьня адной лінгвістычнай сыстэмы празь іншую. Наша звычайнае дзіця для ўваходжаньня ў рэгіянальную і сусьветную супольнасьць вымушана будзе асвойваць тры моўныя сыстэмы: беларускую, расейскую і ангельскую. Гэта дарагая справа, і выдаткі часу на навучаньне ў разы большыя, чым у Вялікабрытаніі ці ЗША. У гэтых краінах дастаткова ведаць толькі адну мову. Аўтаматычна наша лінгвістычная адукацыя становіцца ў тры разы даражэйшаю. Дадамо яшчэ такі фактар, як час на асваеньне моваў.

З гэтай прычыны абмежаваць адукацыю і дзелавую практыку адной «мовай» азначае пазбавіць большасьць моладзі магчымасьцяў увайсьці ў эліту сваёй краіны і сьвету. Змагацца за сваю родную мову - гэта свайго роду праграма-мінімум. Гіпэркампэнсацыя на карысьць самаідэнтыфікацыі.

Ёсьць і іншы ракурс у гэтай праблеме. У цяперашняй сытуацыі субстанцыяй дыскусіі пра дзьве мовы ёсьць палітычны выбар. Ён навязаны палітыкамі і палітыканамі. Сутнасьць - альбо свабоднае разьвіцьцё краіны, дыстанцыяванае ад Расеі, альбо ўсходні вэктар стратэгічнай арыентацыі Беларусі. Гэта дылема - Усход ці Захад. Але на заходнім кірунку - ЭЗ і інтэграцыйныя інстытуты. Вобразна кажучы, налева пойдзеш - ангельскую знойдзеш, направа - расейскую. Будучыня Беларусі - у трох мовах. Прычым нам гэта неабходна так сама, як літоўцам, латышам, палякам. Наш супольны лёс увесь час палягаў і будзе палягаць у выбары. Але цяпер сусьветная палітыка і інтэграцыйныя працэсы такія, што выбар робяць за нас больш моцныя і ўплывовыя краіны.

Уладзімер Мацкевіч: Калі б такія пытаньні можна было вырашаць штучна і гэта залежала б ад мяне, дык я пакінуў бы дзяржаўнай толькі адну беларускую мову. І абвесьціў бы мараторый на зьмену гэтага артыкулу Канстытуцыі на 40-50 гадоў. Калі б праз 50 гадоў расейская мова была распаўсюджаная ў Беларусі хоць бы так, як сёньня беларуская, то можна было б вярнуцца да гэтага пытаньня зноў. Але ж гэта не залежыць ад мяне і ні ад кога асабіста. Палітыка - гэта штука, або мастацтва магчымага.

Трэба дадаць, што нельга аргумэнтаваць захаваньне дзьвюх дзяржаўных моваў абаронай правоў чалавека. Такі аргумэнт прымальны толькі ў тым выпадку, калі грамадзтва пагаджаецца рабіць усё для пашырэньня сфэры ўжываньня беларускай мовы. Такі кансэнсус малаімаверны. Таму адзіным разумным выйсьцем зьяўляецца канстытуцыйная абарона беларускай мовы. Гэта прадмет экалёгіі культуры, а не ўцісканьня правоў чалавека, як гэта імкнуцца падаваць. Мала забараніць паляваньне на жывёлаў з «Чырвонай кнігі» - яны загінуць проста ад нераўнацэннай канкурэнцыі, - іх трэба спэцыяльна даглядаць і гадаваць. Так і ў выпадку з мовамі, якія знаходзяцца на мяжы зьнікненьня. Наша мова яшчэ не перайшла гэтай мяжы, але шчыльна да яе наблізілася.

Сямён Букчын: Дзяржаўная мова - Беларусі мусіць быць адна - беларуская. Разам з тым трэба рэальна бачыць сытуацыю (з пунктаў гледжаньня сацыяльнага, грамадзкага, палітычнага, эканамічнага) і нармальна глядзець на існаваньне і распаўсюджанасьць расейскай мовы ў Беларусі, ня робячы з гэтага палітыкі, не супрацьпастаўляючы яе беларускай. Беларусь не Эстонія і ня Латвія. Калі б гэта ў свой час зразумелі нашыя палкія патрыёты, можа, мы б ня мелі таго, што маем сёньня.

Віктар Марціновіч: Тут трэба зыходзіць з таго, што колькасьць дзяржаўных моваў - паказьнік, які ў культурным і этнічным пляне ўвогуле ні на што не ўплывае. Лічбу моваў, на якіх рэальна камунікуецца народ, вызначаюць зусім іншыя, на мой пагляд, фактары. І гэтых фактараў - маса.

Вось у нас, у Беларусі, дзьве дзяржаўныя мовы. Лягічна было б, каб на гэтых дзьвюх мовах хаця б вялася ўся афіцыйная дакумэнтацыя. Так адбываецца? Не! Нават пасьля таго, як Аляксандар Лукашэнка стаў экстраным чынам разварочваць краіну ў бок ад Расеі, усе афіцыйныя дакумэнты складаюцца толькі на расейскай мове. Для таго каб улада стала дзьвюхмоўная, трэба не афіцыйная дэклярацыя дзьвюхмоўя, а зьмена складу элітаў. Вось калі ў выканаўчай вэртыкалі будуць сядзець як носьбіты «трасянкі» (гэта значыць магілёўска-гомельскія дзядзькі, якія лічаць, што гавораць па-расейску), так і прадстаўнікі Партыі БНФ ці проста нацыянальна арыентаваная інтэлігенцыя, усе законы і ўрадавыя пастановы імгненна стануць дзьвюхмоўнымі.

Аднак нават гэта не дапаможа рэальнаму ўсталяваньню дзьвюхмоўя, павелічэньню ролі беларускай мовы ў побыце. Больш за тое, калі гэта адбудзецца занадта рэзка, гэта можа адштурхнуць, напалохаць асноўную масу насельніцтва. Я ўважаў і працягваю ўважаць, што прыход у 1994 годзе да ўлады кандыдата ў прэзыдэнты, які пасьля забараніў бел-чырвона-белы сьцяг і герб «Пагоня», стаў вынікам палітыкі дынамічнага нацыянальнага Адраджэньня, якая была зразуметая і ўхваленая элітамі, але трохі напалохала значную долю «несьвядомага насельніцтва», што не належыць да племя homo politicus.

Таму, вяртаючыся да пытаньня, я лічу так: у Беларусі, улічваючы яе нацыянальны склад, можна было б увесьці чатыры дзяржаўныя мовы: беларускую, расейскую, габрэйскую і арабскую. А беларускую праз пэўны час абвесьціць мовай міжнацыянальных зносінаў.

Пятро Марцаў: У прынцыпе - так. У гэтай сытуацыі, у гэты канкрэтны гістарычны пэрыяд часу - так. Зь дзьвюх прычынаў. Першая прычына: расейская мова ёсьць рабочай мовай зносінаў практычна для ўсяго насельніцтва. Беларуская мова, на жаль, такой ня ёсьць. Другая прычына: расейская мова ёсьць рабочай мовай у дзяржаўнай сфэры дзейнасьці, беларуская такой ня ёсьць. Хаця б з вышэйназваных прычынаў трэба пакінуць дзьве дзяржаўныя мовы. Беларуская - гэта родная, нацыянальная мова, і яе неабходна захаваць. У прынцыпе, яе трэба было б разьвіваць і пашыраць, але не ў дзяржаве гэтага тыпу, ня ў гэты гістарычны пэрыяд. Тое, што яна захаваная як дзяржаўная мова, - гэтага пакуль дастаткова.

Сьвятлана Алексіевіч: Адказваючы на пытаньне перапісу, я б таксама адказала, што мая родная мова - беларуская. Але гэта зусім не азначае, што я на ёй гавару, што я яе добра ведаю, што я магла б на ёй пісаць гэтак жа, як я пішу на расейскай. Адказы людзей, што іх родная мова беларуская - гэта спроба застацца, ня зьнікнуць у гэтым сьвеце глябалізацыі. Чалавек адчувае, што сьвет робіцца такім агромністым, а ты - такім маленькім, ты можаш ува ўсім гэтым зьнікнуць. Таму тут ёсьць элемэнт самазахаваньня, калі людзі адказваюць такім чынам на гэтае пытаньне.

Але гэта зусім не інструмэнт для палітыкаў, не інструкцыя да іх дзеяньняў, калі гэта рэальныя і цьвярозыя палітыкі, таму што я думаю, што аснова нацыянальная - яна ў нас разбураная. І адзіная для мяне праграма - што ўсё гэта трэба складаць па цаглінцы і нарошчваць, гэта павінна быць вялікая праграма. Павінны існаваць дзьве мовы, але распачатая велізарная праца, мінімум на два-тры пакаленьні, каб зь дзіцячага садку стваралася агульная атмасфэра вывучэньня роднай мовы, роднай гісторыі, але не ў радыкальных формах. З усім гэтым трэба яшчэ разабрацца. У тых кнігах зь беларускай гісторыі, якія я чытала, часам цяжка зразумець, дзе міталёгія, а дзе - рэальная гісторыя. Я мяркую, што гэта павінна быць агромністая праца, і я ўпэўненая, што ў нас ёсьць людзі, якія ведаюць, як гэта зрабіць спакойна, бяз шашак нагала.

Меркаваньне, якое было гадоў 20 таму, што ўсе праблемы мы вырашым праз мову, - гэта бясьсільле думкі, нацыянальнай у тым ліку. Мова - гэта можа быць адна з праблемаў, але гэта ня ўся праблема.

Аляксандар Фядута: Паводле прынцыпу добраахвотнасьці. Але вышэйшая адукацыя павінна ўлучаць веданьне абедзьвюх моваў, а таксама дзьвюх замежных. Прыклады Вячоркі і Баршчэўскага дэманструюць, што магчыма й большае.

Сяргей Панькоўскі: Беларускай мовай павінен свабодна валодаць выпускнік любой школы. Але валодаць і расейскай. Унутры «расейскіх» і «беларускіх» школаў суадносіны гадзінаў, натуральна, могуць быць рознымі. Колькасьць беларускіх школаў павінна расьці паступова. Для гэтага й патрэбная прадуманая і рэалістычная дзяржаўная палітыка.

Юры Дракахруст: У гэтым пытаньні павінен быць камбінаваны падыход. Базавым прынцыпам, які вызначае прапорцыю паміж беларускамоўнымі і расейскамоўнымі школамі, мусіць быць воля бацькоў, але беларуская мова павінна атрымаць пэўную, пажадана заканадаўча вызначаную фору. Скажам, суадносіны воляў бацькоў 20:80, фора - 10 %, значыць, суадносіны школаў - 30:70. Памер гэтай форы можа быць вызначаны шляхам дыскусіяў, але самую яе легітымнасьць беларускамоўныя (і разумныя расейскамоўныя) могуць адстаяць, апэлюючы ня толькі да прыніжанага стану беларускай мовы, а выкарыстоўваючы несымэтрычнасьць пазыцыяў моўных групаў, пэўны сантымэнт да беларускай мовы нават цалкам зрусіфікаваных беларусаў. Урэшце, мара пра цалкам беларускамоўную Беларусь адносна пашыраная, цалкам расейскамоўнай Беларусі ня прагне, бадай, ніхто.

Размовы кшталту «Мы таксама ня супраць беларускай мовы» мусяць быць увасобленыя ў дакладным памеры гэтай форы. Іншыя формулы, з улікам нашага славянскага мэнталітэту, будуць непазьбежна спараджаць іх палітычнае карумпаваньне.

І яшчэ важны дадатак: павінна быць абсалютна выключана зьнішчэньне знакавых для той ці іншай моўнай групы навучальных установаў, такіх, як Коласаўскі ліцэй і ЭГУ.

Аляксандар Сасноў: Нічога ня зробіш, трэба пагадзіцца, каб мову навучаньня ў базавай школцы выбіралі бацькі. Але вось далей навучаньне ў сыстэме сярэдняй, спэцыяльнай ды вышэйшай адукацыі павінна весьціся на дзьвюх дзяржаўных мовах у роўных прапорцыях. Паколькі зрабіць гэта ў адной установе амаль немагчыма, на мой погляд, павінны быць у дзяржаве асобныя адукацыйныя ўстановы зь беларускай і расейскай мовай навучаньня. Але ў кожнай пэўная частка вызначаных навук павінна выкладацца на другой мове. У якую ўстанову хто пойдзе - вызначаюць навучэнцы сумесна з бацькамі, але не дзяржава!

Станіслаў Багданкевіч: Прынцып выбару мовы навучаньня павінен быць адзін - добраахвотны выбар бацькоў. Беларуская дзяржава можа і павінна ў цяперашніх умовах уплываць на выбар мовы навучаньня праз стварэньне прэстыжных навучальных установаў зь беларускай мовай навучаньня і разнастайных формаў матэрыяльнага стымуляваньня.

Леанід Злотнікаў: Прынцып добраахвотнасьцi. У садку цi школе, да 16-18 гадоў, гэта вырашаюць бацькi, а потым - самi навучэнцы. Патрэбна фiнансавая падтрымка дзяржавы, каб гэты прынцып рэалiзаваць. Напрыклад, калi ў раёне толькi адзiн хоча атрымлiваць навучаньне на беларускай мове, патрэбны дадатковыя сродкi, каб арганiзаваць адпаведную групу на некалькi акругаў, аплацiць транспарт або пражываньне ў iнтэрнаце i гэтак далей.

Леанід Заіка: Вольнае навучаньне. Выбар школаў з асноўнай мовай: беларускай, ангельскай, расейскай. Пры гэтым навучальныя праграмы могуць і не супадаць паводле аб’ёму ведаў. Звычайная сярэдняя адукацыя павінна быць варыятыўнай з пункту гледжаньня моўнай практыкі. Дзеці і іх бацькі выбіраюць самі, адукацыя ў любым моўным асяродзьдзі павінна быць бясплатнай.

Уладзімер Мацкевіч: Вядомы такі выпадак. Жыхары Новага Ёрку скардзіліся, што, калі будуюць новы хмарачос, будаўнічы пляц перапыняе рух на некалькіх вуліцах і жыцьцё ўсяго кварталу. Амаль як новабудоўлі ў сучасным Менску. Тады быў прыняты закон, які забараніў рабіць у Новым Ёрку будаўнічыя пляцы большага памеру, чым пэрымэтар падмурку будынку. Уявіце сабе такое ў Менску! Ніякіх платоў вакол новабудоўлі, ніякага бруду і сьмецьця ў навакольлі! Толькі будаўнікі скажуць: «Гэта ж немагчыма!» Так гаварылі і амэрыканскія будаўнікі. А потым распрацавалі новыя мэтады будаўніцтва знутры сьценаў. І ўсё. Таму, з пункту гледжаньня заканадаўства, можна зрабіць вельмі проста: «Усё навучаньне ажыцьцяўляецца на беларускай мове ў школах усіх узроўняў, акрамя школаў нацыянальных меншасьцяў». І зь цягам часу будуць распрацаваны падручнікі, напісаны мэтадычкі, распрацавана тэрміналёгія, усе навучацца свабодна гаварыць. Толькі ня трэба сьпяшацца. Але перад гэтым патрабуецца некалькі гадоў інтэнсіўнага піяру. Гэта не пытаньне мэтадычак і падручнікаў, не пытаньне заканадаўства. Гэта праблема PR, праблема гуманітарных тэхналёгіяў. А ў гэтай галіне ні беларускія палітыкі, ні навукоўцы-адраджэнцы, ні настаўнікі не адукаваныя. Прапаную ўсім вучыцца.

Сямён Букчын: Сыстэма адукацыі павінна адпавядаць нацыянальна-дзяржаўным інтарэсам Беларусі, гэта значыць улічваць рэальную сытуацыю. Я не спэцыяліст у гэтай галіне, але перакананы, што веданьне, вывучэньне беларускай мовы, літаратуры, культуры (як і іншай нацыянальнай) ня толькі ня можа камусьці зашкодзіць, наадварот - пашырае сьвет асобы. Глыбіня гэтага вывучэньня (навучаньня на нацыянальнай мове) павінна зыходзіць зноў-такі з той самай рэальнай сытуацыі. Агульны прынцып мусіць быць такі: абавязковая дзяржаўная падтрымка нацыянальных праграмаў, скіраваных на разьвіцьцё «беларускай справы» (культуры, беларускасьці), але без прымусу тых, хто жадаў бы засвойваць беларускае бяз пэўнай заглыбленасьці. І яшчэ. Ня трэба спрашчаць сытуацыю і дзяліць усіх на «тытульную нацыю» і нацыянальныя меншасьці, якім справядлівая і гуманная ўлада гатовая «пайсьці насустрач». У Беларусі нямала «прамежкавых людзей» (тэрмін трохі крыўдны, але прымем як умоўны і ня будзем чапляцца, так?), да таго ж і сярод карэнных беларусаў. Ня трэба сьпяшацца ўсіх заганяць у нацыянальныя меншасьці, якія для кагосьці выглядаюць як пэўнае гета. Ня трэба думаць, што калі расейцы тут аб’яднаюцца (а гэтага прагнулі аўтары «ЛІМу» на пачатку 90-х, прыкладам, этноляг Павал Церашковіч), дык гэта будзе «нармалёвая» нацыянальная арганізацыя, існаваньне якой будзе сьведчыць пра тое, што яны менавіта пачуваюцца тут як меншасьць і тым самым заспакойваюць нацыянальнае самаадчуваньне хваравітых на нацыянальную недасьпеласьць беларусаў. Хутчэй за ўсё, гэта будзе чарговы «Славянскі сабор».

Віктар Марціновіч: Тут я прыхільнік клясычнага падыходу, паводле якога тэхнічныя навукі варта было б выкладаць па-расейску (у тым выпадку, вядома, калі выкладнік не якісьці там унікум і не валодае беларускай тэхнічнай лепей, чымся расейскай тэхнічнай), гуманітарныя - па-беларуску. Выняткам у гуманітарных навуках маглі б быць расейская мова і літаратура. Што да расейскай мовы - гэта агульнапрыняты падыход. Усе паважныя школы ангельскай ува ўсім сьвеце (International house, напрыклад) выкладаюць ангельскую менавіта па-ангельску. Што да расейскай літаратуры, выкладаньне яе па-расейску магло б быць часовай і кампраміснай мерай. Выкладаць яе па-расейску мэтазгодна да таго часу, пакуль ня ўзьнікне істотны масіў твораў расейскай літаратуры, карэктна і прыгожа перакладзеных на беларускую (я перакананы, што ў дадзены момант такога масіву не існуе). Тут трэба дадаць, што ў шэрагу ісьцінна гуманітарных ВНУ ключавыя прадметы яшчэ з савецкіх часоў выкладаюцца па-беларуску. У Акадэміі мастацтваў, напрыклад - на маё суб’ектыўнае адчуваньне, - больш беларускамоўных выкладчыкаў, чым расейскамоўных. Вось чаму, дарэчы, спаміж жывапісцаў, графікаў і дызайнэраў Беларусі шмат людзей, якія карыстаюцца беларускаю мовай у побыце. Тое, што традыцыі беларушчыны ў Акадэміі падтрымліваюцца спакон вякоў, без скачкоў і рыўкоў, уласьцівых пачатку 90-х, наўпрост уплывае на якасьць мовы, носьбітамі якой ёсьць выкладнікі гэтай ВНУ. Яна - мэлядычная, прыгожая, без русізмаў і элемэнтаў «трасянкі».

Пятро Марцаў: Па-мойму, толькі паводле волевыяўленьня грамадзянаў. Гэта значыць - хочуць вучыцца па-расейску - павінны мець магчымасьць вучыцца па-расейску, хочуць вучыцца па-беларуску - павінны вучыцца па-беларуску. Так павінна быць, але гэта ня так цяпер. Так, як цяпер, - няправільна.

Зь іншага боку, немагчыма прымушаць народ вучыцца на роднай мове. Тут трэба дзейнічаць паступова, акуратна. У пачатку 90-х гадоў была памылковая дэманстрацыя, і гэта выклікала адчужэньне грамадзтва. Нацыянальна арыентаваныя палітыкі ня хочуць гэтага прызнаваць, але гэта так.

Нават роднай мове гвалтам навучаць нельга. З прыходам нацыянальнай самасьвядомасьці прыходзіць і сьвядомасьць таго, што трэба ведаць родную мову. Але без прыходу гэтай самасьвядомасьці, у загадным парадку дзяржава - якая б яна ні была, ці лібэральная, ці «сацыяльна-арыентаваная», як у нас цяпер, - ня можа гэтага зрабіць. Гэта вельмі тонкая матэрыя.

Сьвятлана Алексіевіч: Што тычыцца мяне, то я пішу гісторыю ўтопіі: маленькі чалавек і вялікая ўтопія. Гэтыя сто гадоў савецкай гісторыі, савецка-расейскай, калі хочаце - савецка-беларускай. А мова ўтопіі - гэта расейская мова, гэта відавочна. Вось чаму ў мяне расейская мова. Нейкія рэчы, якія я рабіла, напрыклад Чарнобыль ці нават вайна, я, магчыма, і не змагла б зрабіць без усясьветнага досьведу філязофскай думкі пра вайну без касмаганічнага досьведу расейскай культуры і філязофіі я не змагла б пісаць пра Чарнобыль, наўрад ці я б здолела. А магчыма, я проста ня ведаю глыбока беларускую культуру, не жыву толькі ў ёй.

Я думаю, што, з аднаго боку, геаграфія абмяжоўвае сёньняшняга чалавека, але, зь іншага боку, яна патрэбная яму, каб ён наагул не апынуўся ў беспаветранай прасторы. Аднак Чарнобыль навучыў мяне, што ты існуеш геаграфічна тут, але ты яшчэ існуеш і нідзе. Гэта відавочна, калі вы наведаеце Чарнобыль, калі вы шмат аб гэтым думаеце, калі вы думаеце пра будучыню. Сёньня зразумела, што чалавек існуе ў зусім іншай прасторы.

Мне не падабаецца сама пастаноўка гэтага вашага пытаньня. Чаму? Таму што я адчуваю ў ім радыкалізм 20-гадовай даўніны, калі я чула выступ Пазьняка, які казаў: «Крымінальнікі не гавораць па-беларуску, камуністы не гавораць па-беларуску». І ўся заля паўстала ў адзіным парыве, а я адзіная, здаецца, засталася сядзець і не магла падзяліць гэты энтузіязм. Я была ўпэўненая, што бандыты і камуністы гавораць на ўсіх мовах сьвету. І гэты ідэалізм і рамантызм я ніколі не магла падзяліць. Я не магу ўявіць сабе такую пастаноўку пытаньня. Вось, скажам, даволі складаныя адносіны маюць Японія і Кітай. Японцы маюць пэўны комплекс непаўнавартасьці перад старажытнай кітайскай культурай, яны разумеюць, што яны - нацыя выканаўцаў, увасабляльнікаў чужых ідэяў, нацыя-машына. Але і кітайскага, і японскага інтэлектуала зьдзівіла б пытаньне: ці вышэйшая кітайская культура? Гэта ня тое што некарэктна, гэта недакладна, гэта вядзе нас убок ад таго, што з намі адбываецца. У чалавецтва адбываецца крызыс сьветапогляду, і ён адбываецца не на ўзроўні мовы, а на значна больш глыбокім узроўні.

Аляксандар Фядута: Не кажэце глупстваў! Такая пастаноўка пытаньня магчымая хіба на сэсіі Гомельскага аблсавету пры адказе на запыт, колькі будуць чакаць прапановы таварыша Сапегі. Цяпер вы яшчэ спытаеце ў мяне, як суадносяцца польская і кітайская культуры. У нас проста прынцыпова розная культурная храналёгія. У той час, калі ў расейскай паэзіі быў Андрэй Белы, Цётка і Колас яшчэ насьледавалі маладому Някрасаву. Пяцьдзясят гадоў розьніцы. Вінцуку Дуніну-Марцінкевічу да Баратынскага зь Цютчавым таксама - пяцьдзясят гадоў у культурным пляне, ён жа яшчэ архаічнейшы. А ад Францыі мы адсталі яшчэ на большы тэрмін. Але гэта нічога не азначае. Як у свой час малады Багдановіч, так цяпер малады Хадановіч дэманструюць, што магчымыя й прарывы ў іншыя культурныя вымярэньні.

Сяргей Панькоўскі: Гэта псэўдапраблема. Свой дом ёсьць свой дом. Што з таго, што ў іншым больш ці менш пакояў?

Юры Дракахруст: Відаць, усе памятаюць фразу Аляксандра Лукашэнкі, сказаную ў 1994 годзе пры прызначэньні гомельскага «вэртыкальшчыка»: «На беларускай мове нельга стварыць нічога вялікага. Вялікае творыцца толькі на расейскай і ангельскай мовах». Мала хто памятае (і наагул ведае) забаўны працяг гэтага сюжэту. Неўзабаве пасьля Гомелю Лукашэнка прызначаў Уладзімера Ярмошына менскім «вэртыкальным». Падчас абмеркаваньня ў Менскім гарсавеце нейкі дасьціпны дэпутат працытаваў гомельскі «пэрл», не называючы аўтара, і папрасіў кандыдата на гарадзкога галаву яго пракамэнтаваць. Ярмошын, звычайны, нармальны беларускі гаспадарнік, бясконца далёкі ад палітычных і моўных жарсьцяў, адрэагаваў імгненна: «Што за лухта? Які дурань гэта сказаў?» Заля лягла ад рогату, Ярмошын, адчуўшы, што сказаў нешта ня тое, але ня ведаючы, што менавіта, бездапаможна паглядзеў на Лукашэнку. Той, зразумеўшы, што чыста прайграў, таксама скрывіў вусны ўва ўсьмешцы.

Адказваючы па сутнасьці пытаньня, відаць, больш карэктна казаць пра параўнальную моц культураў. Тут, зразумела, сумневу быць ня можа - пра пагрозу расейскай культуры (менавіта культуры як такой, а ня толькі русіфікатарскай палітыкі ўладаў) у Беларусі можна пачуць даволі часта. У Расеі на пагрозу тамтэйшай identity з боку беларускай культуры чамусьці ня скардзяцца. Але сутнасьць справы ў тым, што сама сабою моц расейскай культуры насамрэч ня ёсьць фактарам, які нешта ў культурных суадносінах перадвызначае, бо беларуская культура гаворыць беларусам пра іх саміх і пра сьвет нешта такое, чаго не гаворыць ніводная іншая, у тым ліку магутная і блізкая расейская.

Аляксандар Сасноў: Што бы засталося ад расейскай культуры безь беларускай? Нешта б, безумоўна, засталося, але зусім ня тое, як сёньня. Гістарычна атрымалася, што сёньня расейская культура ёсьць агромністы канглямэрат з культур усіх народаў, што складалі імпэрыю. Таму яна шмат багацейшая за культуры яе складальнікаў. Але і ў кожным з складальнікаў ёсьць такія здабыткі культурнай вышыні, якія нікім не дасягальныя. Таму параўнаньне наконт «вышэйшасьці» некарэктнае.

Станіслаў Багданкевіч: Я лічу некарэктнай такую пастаноўку пытаньня. Кожны народ мае пэўную ўнікальнасьць. Любая нацыя павінна шанаваць уласныя культурныя каштоўнасьці, не адмаўляючыся ад сусьветных, улучна з расейскімі.

Леанід Злотнікаў: З падручнiкаў сацыяльнай псыхалёгii альбо этнапсыхалёгii вядома, што ў кожнай краiне «просты» народ лiчыць сябе вышэйшым за суседзяў. Тыя заўжды гультаi, п’янiцы, не такiя працаздольныя, разумныя альбо чульлiвыя. Але ж адукаваная частка насельнiцтва ведае, што на падобнае пытаньне навука ўжо адказала: няма народаў вышэйшых цi нiжэйшых, проста ёсьць розныя культуры.

Каб прывесьцi паказьнікі культуры да адной роўнасьцi, давялося б зводзiць у адзiны паказьнік каштоўнасьцi народаў, што навука ўвогуле рабiць адмаўляецца. Напрыклад, навука ня здольная адказаць на пытаньне: што лепш - жыць трыццаць гадоў і кармiцца жывой крывёю альбо жыць трыста гадоў i есьцi падла? А калi такое пытаньне i ставяць невукi, то з гэтага нiчога добрага не адбываецца. Успомнiм Гiтлера.

Леанід Заіка: Адказы на гэтыя пытаньні можна знайсьці ў Адольфа Шыкльгрубэра. У 30-я гады мінулага стагодзьдзя ў краіне, для паездкі ў якую ў верасьні 2004 году выстройваюцца на сотні мэтраў чэргі па візы, праходзілі цікавыя дыскусіі што да прапанаванага прадмету. Скончыліся яны канцэнтрацыйнымі лягерамі і гетамі. Відаць, цяпер мы зь дзіўнай настойлівасьцю спрабуем паўтарыць тое самае, нават пэрсаналіі палітычныя кангруэнтна самаідэнтыфікаваліся. Жаданьне фармуляваць такія пытаньні, магчыма, ёсьць рэакцыяй на паступовае пагружэньне краіны ў балотны стан, які арганізавалі цяперашнія палітыкі, як з боку ўлады, так і з боку часткі апазыцыі.

Уладзімер Мацкевіч: Параўнаньне культураў па «вышыні» разьвіцьця, як і параўнаньне такім жа чынам расаў, разглядаецца ў шляхетным асяродзьдзі як дурны тон яшчэ з часоў панаваньня структуралізму 30-х гадоў. Вось толькі канкурэнцыю і барацьбу за выжываньне ніхто забараніць ня зможа. Расейская культура - наш галоўны канкурэнт ува ўсіх «экалягічных нішах». Час ад часу барацьба ідзе на вынішчэньне. «Арэал» існаваньня беларускай культуры значна звузіўся пад ціскам канкурэнтаў. Але ж яна захавала жыцьцяздольнасьць, і гадоў 15-20 таму пачалася адваротная тэндэнцыя. Мы памалу-паціху «адваёўваем» здадзеныя раней пазыцыі. Бог дасьць, і мы пераможам!

Сямён Букчын: Ваша пытаньне - досыць наіўная правакацыя. «Вышэйшая культура» - гэта ж той самы расісцкі падыход. Ад «вышэйшай культуры» да «вышэйшай расы» недалёка... Чаму ня ўжыць выраз «больш пашыраная», «больш вядомая ў сьвеце»? Але тады - бо гэта відавочна - зьнікае праблема для спрэчкі і магчымасьць яшчэ раз закляйміць «імпэрыю». Панове з «ARCHE»! Досыць ужо правакаваць і камплексаваць! Кіньце гэты нацыянальны ананізм! Вы ж эўрапейцы! Вышэй галаву! Тады, дарэчы, і спрэчкі нашыя будуць цікавейшыя, бо сапраўды ёсьць пра што пагаварыць.

Віктар Марціновіч: Крый божа, не. Такая пастаноўка пытаньня была б шавінізмам. Увогуле, як чалавек, што дасьледаваў у сваёй дысэртацыі Віцебскую школу ў мастацтве, гэта значыць, фактычна як ня толькі журналіст, але і культуроляг, магу сказаць, што ў самім вашым пытаньні ёсьць элемэнт правакацыі. Адна культура ня можа быць вышэйшай за іншую. Проста, у выніку аб’ектыўных прычынаў, адныя культуры становяцца слабейшыя, іншыя - мацнейшыя. Часам моцныя асымілююць слабыя. Але гэта зусім ня значыць, што культура індзейцаў, асыміляваных выхадцамі з Старога Сьвету, якія цяпер называюць сябе амэрыканцамі, ніжэйшая за культуру ЗША, якую мне ўвогуле цяжкавата вызначыць як цэласную зьяву. Проста часам (і часьцей за ўсё) фактарам асыміляцыі зьяўляюцца ня больш мэлядычныя сьпевы, ня больш выкшталцоны жывапіс, а гарматы і танкі - большая ў разы вайсковая магутнасьць. А таму нават пра слабасьць культураў гаварыць некарэктна, бо слабасьць культуры часта вызначаецца геапалітычнымі раскладамі, на якія ні паэты, ні мастакі ніяк паўплываць ня могуць. Больш за тое, чым больш часу цывілізацыя аддае ўдасканаленьню культуры, чым далей яна апынаецца ад надзённых праблемаў рэгіёну, тым хутчэй яна апынецца пад чыім-небудзь палітычным уплывам.

Літаратурная традыцыя, носьбітам якой быў Уладзімер Караткевіч, не вышэйшая і не ніжэйшая за тую, якую прадстаўляе Ўмбэрта Эка. Яны проста цалкам розныя. Жывапіс Шчамялёва не вышэйшы і не ніжэйшы за жывапіс Вольгі Зікеевай. А паспрабуйце сказаць камусьці на канцэрце «Троіцы», што яны ніжэйшыя за Пелагею! Вы пачуеце масу аргумэнтаў на карысьць таго, што не, не ніжэйшыя, а нашмат-нашмат вышэйшыя (але і гэтыя сьцьверджаньні будуць з гледзішча культуралёгіі правакацыйнымі).

Пятро Марцаў: Гэта некарэктнае пытаньне. Культура можа быць старажытнейшая, культура можа быць шырэйшая, ярчэйшая, але яна ня можа быць вышэйшая ці ніжэйшая, лепшая ці горшая. Тым больш што калі казаць пра карані беларускай культуры, дык яна, можа, і старэйшая. Тое, што расейская культура - вялікая культура, ніхто адмаўляць ня будзе, і ўплыў яе на беларускае грамадзтва відавочны.

Беларуская культура - гэта эўрапейская культура, у расейскай культуры больш, скажам так, азіяцкіх матываў. Хаця, у прынцыпе, стараславянскія вытокі - адны і тыя ж.

Сьвятлана Алексіевіч: Я нядаўна размаўляла з адным беларускім пісьменьнікам, які, ня любячы нашу сёньняшнюю ўладу, вітаў сам гэты факт абмежаваньня. Яму здавалася, што тады мы будзем больш беларускімі, чым цяпер, ня будуць размывацца некаторыя рэчы, як яму ўяўлялася. Гэта глыбокая аблуда, погляд чалавека, які хоча стварыць карціну сьвету, не выходзячы з уласнага дому. Гэта немагчыма. Мы жывём у велізарным, пахіленым сьвеце, які трашчыць па ўсіх швох. Чалавек ідзе па шляху самазьнішчэньня, і стаіць лямант. А ўжо на якой мове людзі крычаць пра паратунак, гэта зусім няважна.

Я ўпэўненая, што калі б у нас цяпер увялі два амэрыканскія тэлеканалы, усе б успрынялі гэта станоўча. Людзям бы здалося, што гэта - акно ў сьвет. А Расея - гэта наша сапраўднае акно ў сьвет. У мяне ўжо выдадзена больш за 100 кніг на розных мовах, я аб’езьдзіла ўвесь сьвет. Людзі, якія ведаюць беларускую мову, перакладчыкі, ёсьць толькі ў нашым маленькім атачэньні - былым СССР, Чэхіі, Польшчы. Але не далей. Менавіта расейская мова - наша акно ў сьвет. Маса людзей і разуменьня ня мае, дзе гэта Беларусь, для іх гэта ўсё роўна Расея. Украіна яшчэ неяк ёсьць у сьвядомасьці людзей, а Беларусі зусім няма.

Таму ўсе гэтыя абмежаваньні робяць нас яшчэ меншымі, чым мы ёсьць. Я ня ведаю, але мне здаецца, што чым болей вокнаў у сьвет, тым болей шанцаў у нацыі ўратавацца. Нават у момант, калі яна настолькі хворая і слабая і нам здаецца, што, калі мы закрыем усе вокны, мы ачуняем. Хворы ляжыць - і трэба ўсе вокны зачыніць. Ды няпраўда гэта. Наадварот, трэба расчыніць усе вокны.

Аляксандар Фядута: Не. Абмежавалі расейскае тэлебачаньне - атрымалі «зімоўскае» тэлебачаньне. Яно якасна горшае і абсалютна не інфармацыйнае. Я лічу, што польскае, нямецкае і ангельскае тэлебачаньне таксама варта было б глядзець. І любое іншае. Так ёсьць у любым эўрапейскім гатэлі, што ў Чэхіі, што ў Нямеччыне. Я б і «Аль-Джазіру» ўлучыў у сьпіс каналаў, трансьляваных хаця б праз кабэльныя сеткі. А то летась месяц пражыў у Кіеве, паглядзеў на тамтэйшыя тэлеканалы і ледзь не звар’яцеў ад суцэльнага КВК - ажно да кубку Падолу. А мы што, «Запрашаем на вячоркі» тыражаваць па каналах будзем - ці як?

Сяргей Панькоўскі: У ХХІ стагодзьдзі альтэрнатывы трэба не выключаць, а вучыцца, калі хочаце, палемізаваць зь імі. Часткова інтэграваць іх, вучыцца фармуляваць і процістаўляць сваю пазыцыю. Але зноў-такі ў рэжыме дыялёгу, а не варожасьці. Тэхналягічна сьвет робіцца ўсё больш адзіным. Адмежавацца ад яго і замкнуцца ў нейкай гермэтычнай сфэры безь вялізных стратаў немагчыма.

Юры Дракахруст: Не вітаю. У цяперашняй канкрэтнай сытуацыі гэты ўплыў для вялікай масы беларусаў - ці не адзіная крыніца альтэрнатыўнай інфармацыі. Якасьць гэтай інфармацыі за апошнія гады відавочна пагоршылася, тэндэнцыйнасьць узмацнілася, але сама празь сябе наяўнасьць такой альтэрнатывы - нейкая перашкода манаполіі айчынных сродкаў масавай маніпуляцыі. Вітаць падобнае абмежаваньне - усё роўна што ў савецкія часы было вітаць глушэньне «падрыўных» радыёстанцыяў.

Але ёсьць, зразумела, і больш шырокі кантэкст пытаньня. Добра, цяпер становішча такое, а заўтра, у дэмакратычнай Беларусі, стане іншым. Як тады? А тут ужо пытаньне веры ў здольнасьць, у тым ліку і канкурэнтаздольнасьць, нацыянальнай журналістыкі і культуры. На мой погляд, па-першае, цяплічныя ўмовы, забясьпечаныя дзяржаўнай аховай ад замежных канкурэнтаў, ня пойдуць ім на карысьць, а па-другое, нацыянальныя, «мясцовыя» мэдыі (як і культура) маюць стартавую перавагу перад замежным, нават самым лепшым канкурэнтам: людзям цікава слухаць і ведаць пра сваё.

Аляксандар Сасноў: Я супраць таго, што беларускія дзяржаўныя інфармацыйныя каналы на 99 % зьяўляюцца расейскамоўнымі. Я за тое, каб абедзьве дзяржаўныя мовы мелі аднолькавы ўплыў на грамадзтва. Але гэта павінен быць не расейскі, а менавіта беларускі ўплыў.

Што тычыцца расейскіх каналаў інфармацыі, а таксама польскіх, украінскіх ды іншых, яны могуць мець магчымасьць прысутнічаць у беларускай інфармацыйнай прасторы, але не дамінаваць у ёй.

Станіслаў Багданкевіч: Я выступаю супраць якіх-кольвек адміністрацыйных абмежаваньняў распаўсюджваньня інфармацыі, у тым ліку і той, якая зыходзіць з Расеі. Зразумела, перадусім беларускаму народу павінны быць забясьпечаныя ўсе асабістыя і грамадзянскія правы і свабоды. Павінна быць гарантаванае дэ-юрэ і дэ-факта права на выказваньне ўласнай пазыцыі, свабоднае атрыманьне і распаўсюджваньне інфармацыі, выкарыстаньне тэлебачаньня, радыё, газэтаў і часопісаў ды інш.

Леанід Злотнікаў: Не, не вiтаю. Я не прыхiльнiк таталiтарнай iдэалёгii i не магу ўзяць на сябе ролю Госпада Бога, ролю вышэйшай iнстанцыi, якая ведае, як каму жыць i на якой мове гаварыць. Таму кожны мае права выбiраць той канал, якi яму падабаецца. Другая справа, што тут выбар малы. У цывiлiзаваных краiнах чалавек мае выбар зь дзясяткаў і сотняў каналаў тэлебачаньня i радыё з усяго сьвету. Патрэбна, каб i ў Беларусi было так.

Леанід Заіка: Пасьля Сталіна і Брэжнева мы павінны разумець, што свабода распаўсюджаньня інфармацыі ёсьць правам чалавека і асновай свабоднага разьвіцьця грамадзтва. Ніколі не лічыў, што ў нас шмат інфармацыі і ўплыву іншых краін. Наадварот, мы пакуль знаходзімся ўва ўбогім становішчы. Калі я жыў у ЗША, то першыя дні цяжка было выбіраць з 90 каналаў ТБ, якія трансьляваліся ў маіх апартамэнтах. Вярнуўся ў Менск - і быў шакаваны 5 каналамі нашага тэлебачаньня. Першае ўражаньне - Беларусь жыве ў пячорны час. Да таго часу, пакуль ня будзе тры-чатыры дзясяткі каналаў (эўрапейскіх, азіяцкіх, расейскіх), гаварыць пра свабоду інфармацыі проста няма падставаў. Калі цяпер абмяжоўваюць расейскія каналы, то гэта азначае вяртаньне да сталінскіх часоў. Нават не да брэжнеўскіх.

Уладзімер Мацкевіч: Так. Але ў залежнасьці ад таго, якім чынам. Я не прыхільнік меркаваньня, што ўсе сродкі добрыя. Ня трэба забаронаў і гвалту. Патрэбна паступовае замяшчэньне расейскіх крыніцаў ды сродкаў інфармацыі сваімі, раўнавартаснымі ці лепшымі. Гэта цалкам магчыма, толькі не ўвадначас.

Сямён Букчын: Ну вось! Ізноў замыкаецца вядомае кола. На пачатку 90-х дэпутат Цумараў разам зь іншымі з фракцыі БНФ патрабаваў пазбавіць Беларусь ад расейскага інфармацыйнага ўплыву. Сёньня мы бачым, як гэта пасьпяхова робіць лукашэнкаўскі рэжым. Якія ж вы нудныя, каб не сказаць «прымітыўныя», хлопцы - што дыктатары, што нацыяналісты! Нават эўрапейскага кшталту... Адно ў вас - абмежаваць! Ну абмяжуйце! Ну пастаўце агароджу да нябёсаў! І Інтэрнэт толькі для «нацыянальнага правадыра», як у Паўночнай Карэі. І так вам утульна, цёпленька будзе ў сваім балоце...

Віктар Марціновіч: Так, я цалкам вітаю гэта як ідэю. Але я супраць таго, як гэта рэалізаванае ў Беларусі. Я быў сталым гледачом каналу «Культура» і проста не разумею, што такое канал «Лад» - два чалавекі, якія сядзяць у нязграбнай студыі ды дзень і ноч абмяркоўваюць праблемы, якія хвалююць толькі іх. Абмежаваньне расейскага ўплыву ў інфармацыйнай прасторы было б дамэтным, калі б яно кампэнсавалася забесьпячэньнем гледача якасным нацыянальным прадуктам. А для гэтага трэба мяняць падыходы да тэлебачаньня, ператварыць яго з сродку чыстай прапаганды хаця б у сродак інфармаваньня, забаўляньня і прапаганды.

Пятро Марцаў: Увогуле - так, але залежыць, у які спосаб. Гэта пытаньне ўзмацненьня ўплыву беларускіх СМІ, а ня проста замяшчэньня ці перакрыцьця расейскіх. Трэба разьвіваць уласныя каналы. Разьвіцьцё добрых беларускіх СМІ - гэта і ёсьць, на маю думку, абмежаваньне расейскага інфармацыйнага ўплыву. Простае перакрыцьцё расейскіх СМІ нічога не дае. Гэтага я не вітаю.

Сьвятлана Алексіевіч: Я не палітык, але жыцьцё мяне выцягвае на вуліцу і палітычнае чуцьцё хоцькі-няхоцькі фармуецца, таму што, на жаль, немагчыма сёньня ў нас пісьменьніку ня быць палітыкам. Я думаю, гэты шанец - быць асобна ад Расеі ў Эўропе - мы прапусьцілі. Была калісьці ідэя Чарнаморска-балтыйскага саюзу, мы маглі апынуцца разам з Прыбалтыкай, хоць у нас і не было таго народу, з той самасьвядомасьцю, тымі чаканьнямі і тымі надзеямі. Мы заўсёды былі зьвернутыя да Расеі. Я памятаю, як я спытала суседку на лесьвічнай пляцоўцы: «За што вы будзеце галасаваць на рэфэрэндуме пра адносіны з Расеяй?» Яна паглядзела на мяне як на вар’ятку. Для гэтай простай жанчыны нават пытаньня такога не існавала.

Я мяркую, што сёньня сьвет жорсткі і прагматычны. І здаецца, што Эўропа ўжо даўно саступіла Беларусь Расеі, як зону ўплыву, і не выпадае разьлічваць, што нешта ў блізкім часе памяняецца, тым больш што Расея сёньня гэтак зацята ахоўвае свае межы, у тым ліку і межы ўплыву. Паглядзеце, як яна ня хоча сыходзіць з Каўказу, хаця зусім відавочна, што ёй давядзецца сысьці. Так што зь Беларусі яна дакладна ня сыдзе, і ўва Ўкраіне невядома, чым усё скончыцца. Так што ўсе размовы пра нашае ўваходжаньне ў Эўропу, дзе, я абсалютна ўпэўненая, нас ніхто не чакае… Ды і з чым мы прыйдзем туды? Сёньня гэта жорсткі рынак, перш за ўсё. Гэта, калі хочаце, і культурны рынак, і эканамічны рынак. Мы вельмі шмат часу страцілі. І я ня думаю, што трэба быць настолькі няшчырымі перад самімі сабой, ашукваць сябе. Ну колькі можна прыдумляць? То народ прыдумляем, то інтэлігенцыю прыдумляем - усё маем справу з улюбёнымі ідэямі, а не з рэчаіснасьцю. Я ўпэўненая, што мы ўжо зьвязаныя з Расеяй настолькі шчыльна, што наўрад ці зможам ад яе адарвацца. Я не кажу, добра гэта ці кепска. Калі б Беларусь магла стацца такой маленькай буфэрнай дзяржавай паміж Эўропай і Расеяй - магчыма, гэта быў бы яе шанец. Але няма ў нас такіх Гарчаковых, дальнабачных, разумных палітыкаў, мы страцілі гэтыя 20 гадоў. Зразумела, мы будзем у гэтай зьвязцы вельмі доўга. Рэч ня ў тым, што з гэтым трэба зьмірыцца, гэта трэба прызнаць як факт і неяк асвойваць гэтую прастору. Колькі ж можна жыць асобна ад рэчаіснасьці, чым мы займаемся апошнія 20 гадоў.

Аляксандар Фядута: Не. Гэта нявыгадна Эўрапейскаму Зьвязу. Прабачце, мы й за Лукашэнкам каменем ляжым на шляху з Азіі ў Эўропу, а вы хочаце яшчэ й фортку зачыніць? А жыць за кошт чаго? Мы ж транзытная дзяржава, а значыць, нам трэба быць адкрытымі ўсім эканамічным вятрам, адкуль бы яны ні падзьмулі.

Сяргей Панькоўскі: А навошта? Хіба «сябраваць» можна толькі «супраць»?

Юры Дракахруст: Калі «прэч» замяніць на «менш», то ў пэўнай ступені гэта, зразумела, непазьбежна. Калі доля Захаду ў замежным гандлі Беларусі будзе павялічвацца (а гэта - адна з формаў інтэграцыі), то доля Расеі непазьбежным чынам будзе памяншацца. Калі беларуская ўладная эліта стане шчыльна кантактаваць з эўрапейскай, то гэта само празь сябе будзе, прынамсі, зьмяншаць манапольны характар уплыву на Беларусь маскоўскай эліты. Тое ж тычыцца і культурнай, адукацыйнай і іншых сфэраў: Масква застанецца для Беларусі «магнітам», магчыма, самым моцным, але стане «першым сярод роўных», «магнітам праз коску»: Масква, Брусэль, Вашынгтон, Бэрлін, Варшава, Кіеў і гэтак далей.

З другога боку, такога жорсткага падзелу, які існуе ў ідэалягічных студыях, у прыродзе не назіраецца. Скажам, шмат для якіх беларускіх бізнэсоўцаў, кампутаршчыкаў, прадстаўнікоў іншых «прасунутых» катэгорыяў насельніцтва шлях у Эўропу пралягае менавіта праз Маскву, праз расейскія сувязі з той самай Эўропаю.

Што ж тычыцца натуральнага «прэч», гэта значыць ператварэньня «магніта» ў аб’ект адштурхоўваньня, то гэта наўрад ці здарыцца. Наадварот, падаецца, што разумная беларуская эліта, калі яна сапраўды хоча прывесьці сваю краіну ў Эўропу, павінна ўсяляк пазьбягаць ставіць свой народ перад жорсткай дылемай: «ці - ці». Ня трэба пытаць, бо ён адкажа і «эўрапейцам любой цаной» мала не падасца.

На сёньня праблема выглядае амаль неактуальнай: Беларусь мае настолькі кепскія адносіны з Эўропай, што існуе велізарнае поле такога іх паляпшэньня, якое аніяк не закранае адносінаў з Расеяй. Але гэта, зразумела, ня значыць, што так будзе заўсёды. І вось тады ад беларускай эліты спатрэбіцца высокае палітычнае мастацтва (якім яна, на жаль, зусім не вызначаецца).

Можна, дарэчы, сфармуляваць зусім амбіцыйны праект для будучай дэмакратычнай Беларусі: прывесьці з сабой у Эўропу свайго няўрымсьлівага і непрадказальнага «старэйшага брата».

Гэта сапраўды магло б стаць вялікай усясьветнай місіяй беларусаў, у параўнаньні зь якой і нехлямяжая саюзная дзяржава, і цяперашні калгасны ізаляцыянізм, і нават панылае самотнае стаяньне ў чарзе ля дзьвярэй Эўразьвязу - другі гатунак. Але гэта - тэма асобнай размовы.

Аляксандар Сасноў: Ня думаю. Інтэграцыя ў Эўразьвяз вызначаецца праяўленьнем у гэтай частцы сусьвету ўсёплянэтнай глябалізацыі, супраць якой могуць выступаць толькі дылетанты ды прайдзісьветы. Можна лічыць, што і адносіны з Расеяй сёньня таксама зьвязаны з гэтай тэндэнцыяй. Таму пашырэньне адносін з Эўропай будзе азначаць павышэньне магчымасьцяў насельніцтва Беларусі палепшыць сваё жыцьцё (ня толькі ў матэрыяльным сэнсе!), паколькі моцныя адносіны з Расеяй ужо існуюць. Але пры пашырэньні сувязяў з Эўропай адбудзецца пэўны перагляд зьместу адносінаў з Расеяй. Замест ваенна-палітычных і геастратэгічных напрамкаў супрацоўніцтва ўжо ня толькі на справе, але і на ідэалягічным узроўні першынство будзе за эканамічнымі і культурнымі адносінамі. У гэтым сэнсе можна казаць аб значным выхадзе з расейскага імпэрскага мэнталітэту. Можна лічыць гэта сэнтэнцыяй «Прэч ад Расеі»? Ня ведаю. Лепей сказаць: «Прэч ад імпэрскага цемрашальства!»

Станіслаў Багданкевіч: Ня будзе. Беларусь - эўрапейская краіна. У цяперашніх умовах у выпадку неадкладнага далучэньня Беларусі да Расеі альбо да Эўрапейскага Зьвязу яна магла б стаць толькі адсталым краем альбо Расеі, альбо ЭЗ. Ніхто, ні Расея, ні ЭЗ, ня вырашыць за нас праблемаў аднаўленьня дэмакратыі і стварэньня эфэктыўнай рынкавай эканомікі. Беларусь самастойна павінна прыйсьці да дэмакратыі, датрыманьня правоў і свабодаў чалавека, пабудаваць рынкавую эканоміку. Я мяркую, на гэта пойдзе да дзесяці-пятнаццаці гадоў. Пасьля гэтага ёй з поўным правам будзе належаць годнае месца ў аб’яднанай Эўропе. Мяркую, і Расея зь цягам часу прыме эўрапейскія каштоўнасьці. Яна таксама належыць да Эўропы. Беларусь не павінна супрацьстаўляць сябе Расеі. Сёньня нашыя галоўныя замежнаэканамічныя інтарэсы зьвязаныя з эканамічнай інтэграцыяй як з Расеяй, Украінай, так і з Эўрапейскім Зьвязам. У гэтых кірунках Беларусь і павінна працаваць, застаючыся ў бліжэйшыя 10-15 гадоў краінай, якая захоўвае палітычны сувэрэнітэт, нэўтралітэт і поўную дзяржаўную незалежнасьць.

Леанід Злотнікаў: Гэта ўтопiя! Расея зьяўляецца стрыжнёвай дзяржавай славяна-праваслаўнай цывiлiзацыi, куды ўваходзiць i Беларусь. Яна моцна прыцягвае беларусаў. Амаль палова насельнiцтва Беларусi (42,6 %) на пытаньне сацыёлягаў «Кiм, на Ваш погляд, зьяўляюцца беларусы, самастойнай нацыяй альбо адной з галiн трыадзінай рускай нацыi?» адказалi «Адной з галінаў» (гл. А. Вардомацкий. Беларусь и мир // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. 2000. № 2. С. 22). Этнiчная самаiдэнтыфiкацыя рэшты беларусаў па крывi таксама неадназначная.

Зьмянiць цывiлiзацыйную самаiдэнтыфiкацыю намнога цяжэй, чым самаiдэнтыфiкацыю этнiчную. Колькi б ні было боек памiж немцамi i французамi, як бы ні розьнiлiся iх мовы (значна больш, чым расейская i беларуская), але ж яны працягваюць лiчыць сябе прыналежнымі да адной цывiлiзацыi - эўрапейскай. Пакуль што няма тых умоваў (паводле Гантынгтана), якiя б спрыялi адыходу Беларусi ў бок эўрапейскай цывiлiзацыi (згода на тое народу, элiты, дый згода Захаду пад пытаньнем).

Леанід Заіка: У цяперашнім часе палітычныя і эканамічныя прыярытэты ЭЗ - поўдзень Эўропы і новыя дзяржавы, якія ўвайшлі з 1 траўня ў склад ЭЗ. Нас могуць прыняць (за 5-6 гадоў), калі мы пачнем канфрантаваць з Расеяй. Ёсьць такая вэрсія, хоць і сумнеўная. Расея знаходзіць супольную мову з Эўропай хутчэй, чым мы. І так будзе заўсёды. Расея ёсьць фактарам эўрапейскай палітыкі. Мы ня можам выбудоўваць сваю канцэпцыю замежнай палітыкі на асаблівай цікавасьці Вялікабрытаніі ці Нямеччыны да Беларусі. Гуляць на супярэчнасьцях Расеі і эўрапейскіх краінаў што да Беларусі - справа сумнеўная. Уласна кажучы, у мяне склалася ўражаньне, што на сёньня мы ўвогуле не цікавыя для Эўропы. Дома ў сябе прыдумваем, якія мы важныя для Эўропы і якія мы транзытныя.

Ад Расеі сыходзіць ня трэба. Страчанай карысьці будзе болей. Ідэальнае становішча - быць на лініі супрацоўніцтва. Стаць адкрытай краінай. Ніякіх візаў ні для кога, ніякіх мытных тарыфаў, ніякіх абмежаваньняў што да продажу ўласнасьці і зямлі замежнікам. Вы не спалохаліся такога падыходу? А калі пры гэтым і ангельская мова прызнаецца мовай дзелавых і іншых зносінаў (ці, як прынята казаць, дзяржаўнай)?

Уладзімер Мацкевіч: Можа і будзе, але ж не павінна быць. Гэта вельмі па-расейску: кожны, хто не з Расеяй, - той вораг і русафоб. Я не русафоб; пражыўшы ў Расеі 3/5 свайго жыцьця, я ня «здрадзіў» ёй, а проста вярнуўся на Радзіму. Эўропа - радзіма Беларусі. Хіба, вяртаючыся на радзіму, мы павінны крычаць: «Прэч ад Расеі»? Ці: «Прэч ад Казахстану»? Мы проста скажам: «Бывай, Расея! Бывай, Казахстан!» А Ўкраіне мы павінны гаварыць: «Да сустрэчы ў Эўразьвязе!» Ці інакш - у Эўрапейскай Уніі. А унія - гэта так па-нашаму!

Сямён Букчын: Пытаньне з той самай опэры, што і «абмежаваць». Толькі назва іншая - «прэч». Цікава ўсё ж такі: а куды прэч? На Месяц занесьці Беларусь ці на Антарктыду?

Віктар Марціновіч: Усё залежыць ад таго, на якім этапе разьвіцьця беларускай дзяржаўнасьці адбудзецца наш разварот да Эўропы. Калі інтэграцыю з ЭЗ правядзе які-небудзь зь дзеячоў лукашэнкаўскага тыпу, то ня будзе. Калі з ЭЗ мы аб’яднаемся гэтак жа карава, як спрабавалі аб’яднацца з Расеяй (а ў мяне ёсьць падазрэньні, што так яно й будзе, у гэтым пераконваюць гады кіраваньня Кебіча і эпоха кіраваньня Лукашэнкі; у гэтай краіне глябальна наўрад ці штосьці зьменіцца), то гэта адно выкліча буру прарасейскіх настрояў. Я пакуль ня бачу магчымасьці прыходу да ўлады ў Беларусі палітыка, які мог бы зрабіць якіясьці буйныя стратэгічныя развароты краіны чыста, без нэгатыўных наступстваў. А таму адзіным спосабам уваходжаньня Беларусі ў ЭЗ паводле схемы «прэч ад Расеі» ёсьць наступны варыянт: Лукашэнка ці хтосьці зь яго наступнікаў усё-ткі даводзіць да канца задуму з расейска-беларускай інтэграцыяй, за пяць гадоў беларусы ўстаюць на дыбы ад тых «прэлесьцяў», якія на іх дзякуючы гэтаму зваліліся, і на наступных выбарах зьмятаюць гэтага дзеяча разам з усходнім геапалітычным вэктарам. Вось тады спадкаемца проста вымушаны будзе паўтарыць маршрут, які прайшлі краіны Балтыі. У адваротным выпадку з ганьбай зрынуць і яго.

Пятро Марцаў: Можна па-рознаму адказваць на гэтае пытаньне, бо ідзецца пра некалькі тыпаў інтэграцыі.

Палітычна - не, бо інтэграцыя з Эўразьвязам, хутчэй за ўсё - магчыма, на жаль, - адбудзецца толькі тады, калі паўстануць ясныя ўзаемаадносіны паміж Эўразьвязам і Расеяй. Перад гэтым Эўразьвяз і Расея доўгі час будуць дэманстраваць супрацьстаяньне ў беларускай сытуацыі. Малаімаверна, што Эўразьвяз выйграе ў гэтым супрацьстаяньні ў блізкім часе, у наступныя 5-10 гадоў.

Культуралягічна - мне здаецца, што насамрэч, насуперак палітыцы дзяржавы, насуперак інфармацыйным палём, якія дамінуюць у Беларусі, - усё-ткі зрух у бок Эўразьвязу ідзе ўжо цяпер. І гэта важна, бо гэта аснова інтэграцыі.

Эканамічна - не. Для таго, каб гэтая дзяржава існавала, яна вымушаная не губляць усходняга рынку. Ужо адно гэта ўскладняе рух Беларусі да Эўразьвязу. Прадукцыя беларускіх прадпрыемстваў запатрабаваная і канкурэнтаздольная на ўсходніх рынках і значна менш канкурэнтаздольная ў Эўропе. Хоць, тым ня менш, пэўны рост экспарту ў Эўропу ёсьць: прадукцыя лёгкай прамысловасьці, мэтал, тэкстыль, хімічная прадукцыя знаходзяць усё большы попыт у Эўразьвязе.

Беларусі давядзецца балянсаваць паміж Расеяй і Эўразьвязам, пакуль ня зьявіцца стратэгічная праграма супрацоўніцтва Расеі і Эўразьвязу.

Усё вышэйсказанае датычыць сёньняшніх палітычных рэаліяў - з улікам мэнталітэту палітычнага кіраўніцтва краіны, з улікам асобы, якая ачольвае краіну, з улікам абсалютысцкай мадэлі дзяржавы.

Сьвятлана Алексіевіч: Мне бы хацелася, каб былі дзьве раўнапраўныя мовы. Гэта адпавядае таму, што мы маем у сьвядомасьці, у сваёй гісторыі. Але я мяркую, што гэтае пытаньне сёньня вельмі шчыльна зьвязанае з палітыкай улады, з палітыкай Лукашэнкі. Мы жывём у час, калі гэтая асоба і гісторыя краіны вельмі шчыльна перапляліся і мы - закладнікі гэтай сытуацыі, паколькі мы не ўтрымалі яе і не змаглі нічога ёй супрацьпаставіць. Мы сёньня дэмаралізаваныя і прыгнечаныя, трэба прызнаць, што мы пацярпелі паразу.

Але мяркую, што на поўнае зьнішчэньне мовы нават гэтая ўлада ня пойдзе. Аднак будзе панаваньне расейскай мовы з прычыны і палітычных умоваў, і з прычыны таго, што мы ня маем апірышча ў сьвядомасьці людзей. Я ведаю, што цяпер бацькі ў школах імкнуцца адгарадзіць дзяцей ад беларускай мовы, маўляў, навошта дзіцяці напружвацца, хай яно больш вучыць ангельскую, ці францускую, ці нямецкую, беларуская яму не спатрэбіцца. Паглядзіце - у ліцэі толькі 100 вучняў, толькі 100 чалавек захоўваюць самую ідэю, ідэю беларускай мовы. Я думаю, у гэтым сэнсе шанцы невялікія.

З аднаго боку, Лукашэнка захаваў незалежнасьць (і гэты факт трэба прызнаць), паколькі гэта супала зь яго асабістымі інтарэсамі як чалавека, які прагне неабмежаванай асабістай улады. Я мяркую, што ён зрабіў тое, што іншы кіраўнік, магчыма, і ня здолеў бы зрабіць. Ён захаваў незалежнасьць, але ў нейкім дэфармаваным варыянце - гэткая расейская арыентацыя, пры жаданьні быць цалкам асобна. Уявіце сабе, што адбываецца ў галовах людзей. Таму культурная праграма абсалютна не выконваецца, гэта ўсё адкладаецца на потым пры ўсім нашым спазьненьні.

Аляксандар Фядута: Не бяруся прадказваць. І не хацеў бы прадказваць. Проста калі чуеш глупствы накшталт пахвалы трасянцы, рука цягнецца да пісталета. Гэта сапраўды дурасьць - арыентавацца на шклоўскі стандарт бескультур’я. Ужо цяпер беларуская мова стала мовай культурнай эліты, прычым маладой культурнай эліты. Праўда, гэтая эліта яшчэ не разумее, што перавесьці ўсе школы і дзіцячыя садкі на тарашкевіцу таксама немагчыма, як і вярнуць дарэформавую расейскую артаграфію. Але хай гуляюцца, «молода ще дытына», як казала Васіліса Кашпараўна ў Гогаля. Калі ж гэтае новае пакаленьне здолее перакласьці на беларускую мову, скажам, «Дон Кіхота» і Гамэра (цалкам), адказаўшы тым самым на «Фаўста» і «Біблію» ў перакладзе Сёмухі як на выклікі часу, значыць, яно выканае сваю культуралягічную функцыю, даказаўшы, што беларуская мова існуе як мова клясычная. У цэлым жа пакуль статус пануючай ёй ня сьвеціць.

Юры Дракахруст: Парадак варыянтаў паводле маіх уласных перавагаў - другі, першы, трэці. Іх парадак паводле імавернасьці рэалізацыі ў будучыні, «на чым сэрца супакоіцца», - трэці, другі, першы.

Насамрэч другі варыянт, які мне больш за ўсё даспадобы, - самы складаны, ён патрабуе ад беларускага грамадзтва і яго эліты найбольшых, прычым не зусім уласьцівых ёй, высілкаў. Расейскамоўныя беларусы насамрэч не настолькі ўжо прывязаныя душой да Расеі, іх агрэсіўны message да іх іншамоўных суайчыньнікаў - не «гавары па-расейску», а «гавары, як людзі, гавары, як усе». Парадаксальным чынам ідэал немалой часткі беларускамоўных палягае ў тым жа дыскурсе - каб я ў сваёй Беларусі мог сказаць расейскамоўнаму «гавары як усе» (гэта значыць па-беларуску).

Між тым нават павярхоўнае знаёмства з бэльгійскім досьведам паказвае, што гармонія тамтэйшага дзьвюхмоўя - гэта не аўтаматычны вынік нейкай іманэнтнай эўрапейскасьці бэльгійцаў (непадобных да «дзікуноў»-беларусаў), а штодзённая складаная праца грамадзтва, найперш інтэлектуалаў, дзеля дасягненьня гэтага кансэнсусу. Прычым не выпадае казаць і пра яго спрадвечнасьць: флямандзкая мова, на якой гаворыць амаль палова краіны, прычым палова, якая кампактна засяляе поўнач Бэльгіі, набыла роўны статус з францускай мовай, на якой гаворыць другая палова бэльгійцаў, толькі ў 60-х гадох ХХ стагодзьдзя. Дзеля задавальненьня, збалянсаваньня інтарэсаў моўных грамадаў у сфэры адукацыі і нават палітычнага прадстаўніцтва прыдумляюцца даволі грувасткія канструкцыі зь фіксаванымі квотамі і гандыкапамі для больш слабых. На першы погляд гэтыя канструкцыі выглядаюць няўстойлівымі і падрываюць адзінства нацыі, але на самай справе забясьпечыць гэтае адзінства грамадзтва, рэальна падзеленага паводле мовы, можна менавіта такім чынам.

А разрываюць нацыянальнае адзінства якраз «чыстыя» стратэгіі, скіраваныя на татальную перамогу аднаго з бакоў.

Адносна беларусаў аптымізму надае тое, што за сваю гісторыю яны таксама здолелі выпрацаваць мэханізм, які не дае разарваць грамадзтва паводле іншага фундамэнтальнага падзелу - паводле веры. І ня тое, што прыналежнасьць да праваслаўя ці каталіцтва ня мае значэньня - мае, і часам вялікае, проста за стагодзьдзі выпрацавалася адчуваньне, за якія межы ня можа выходзіць гэтая адрознасьць. Таму, магчыма, і ня трэба далёка хадзіць па экзатычны эўрапейскі досьвед, калі ёсьць беларускі шлях вырашэньня беларускіх праблемаў.

Калі сфармуляваць яшчэ нявырашаную праблему ў тэрмінах той, для якой ужо знойдзенае рашэньне, сёньняшняя галаваломка выглядае недарэчнай. Ці трэба ўсю Беларусь акаталічыць ці ўсю навярнуць у праваслаўе? У адказ на такую дылему спачатку прыходзіць думка пра абсалютную немагчымасьць, потым - пра жахлівую цану нават спробы, а напрыканцы (ці наадварот - у першую чаргу) - «а навошта?»

Аляксандар Сасноў: Я б таксама вітаў, каб беларуская мова была пануючай у нашым грамадзтве. Але гэта сёньня немагчыма. Палітыка беларускіх уладаў не дазваляе разьлічваць, што абедзьве дзяржаўныя мовы ў найбліжэйшы час будуць раўнапраўнымі. Застаецца пакуль што толькі трэці варыянт, як гэта ні шкада. І справа ўсіх, каго турбуе будучыня беларускай мовы, - шанаваць яе, захоўваць і перадаваць нашчадкам. У будучыні можа так стацца, што ўсё пераменіцца да лепшага, як у свой час у Празе, дзе за адно пакаленьне чэская мова калісьці замяніла нямецкую!

Станіслаў Багданкевіч: У найбліжэйшай пэрспэктыве ў Беларусі, мяркую, будзе ўсталяванае рэальнае дзьвюхмоўе.

Леанід Злотнікаў: Ужываньне беларускай мовы пашырыцца, i стаўленьне да яе зробіцца больш паважлiвым. Яна ня стане пануючай, але i экзотыкай таксама ня будзе.

Леанід Заіка: Сьвет мяняецца ня ў моўным дачыненьні, а ў інфармацыйным. Кібэрпакаленьне маладых беларусаў зробіць выбар на карысьць таго, што больш пэрспэктыўнае. Мова Інтэрнэту - гэта шанец апярэдзіць многія краіны, якія сёньня вельмі задаволеныя сабой і сваімі посьпехамі. Мы гістарычна вымушаныя быць больш актыўнымі, больш функцыянальнымі, рознабаковымі. У моўных пытаньнях трэба рухацца з арыентацыяй на сытуацыю 2090-2100 гадоў.

Што там будзе, ніхто ня ведае. У ЗША, на думку маіх замежных калег, да канца стагодзьдзя асноўнай мовай будзе гішпанская (дзяржаўная - гішпанская?). У Эўропе перавагу мае ангельская мова. Балянс лінгвістычных сыстэмаў у нас будзе дэтэрмінаваны дзелавой практыкай.

Прагноз: 3 мовы - мы зьяўляемся «прасунутай» краінай. Дзьве мовы - мы сядзім з Расеяй на печках-лавачках. Адна мова - цешымся з сваёй незвычайнасьці і знаходзімся адначасова на пэрыфэрыі Эўропы і Эўразіі. Выбар за намі.

Уладзімер Мацкевіч: Мне больш прывабным падаецца фінскі варыянт, дзе швэдзкая мова захоўвае традыцыйны статус другой дзяржаўнай, але пануе фінская. Калі б мы эвалюцыянавалі ад сёньняшняга становішча да такога варыянту, я б лічыў, што мы на правільным шляху, што ў нас усё ідзе добра.

Сямён Букчын: Ну што рабіць зь «беларускім комплексам», які вагаецца паміж «пануючай мовай» і «экзотыкай»? Няўжо трэба тлумачыць, што перадусім трэба паспрабаваць стварыць больш-менш нармальнае жыцьцё ў Беларусі, з нармальнай павагай да чалавека? І тады натуральна адновіцца (паралельна гэта будзе адбывацца) нармальнае стаўленьне да мовы беларускай. І ня будзе гэтых штучных падыходаў, «прымерак» да флямандзкай ці ірляндзкай. І «рэальнага балянсу» ня трэба будзе шукаць. Бо ён вырасьце з нармальнага, з сапраўды чалавечага жыцьця. Можна спачатку прыняць «Закон аб мовах», а потым прайграць краіну, будучыню. А можна ствараць нармальнае жыцьцё, у якім годнае сваё месца - не экзатычнае, а натуральнае - зойме нацыянальная мова. Разумееце, пра што я?

Віктар Марціновіч: Пачнем з таго, якую ролю яна павінна выконваць. Без усякага сумневу, у нацыянальнай дзяржаве павінна быць моцная нацыянальная мова. З прычыны таго, што тут прысутнічаюць іншыя нацыянальнасьці, яна не павінна насаджацца насуперак іхным інтарэсам. Гэта значыць, расейскамоўныя ў Беларусі павінны мець права гаварыць па-расейску. Але ведаць беларускую ім, безумоўна, не зашкодзіць, - бяз гэтага ў нацыянальнай дзяржаве яны ня змогуць схадзіць у цырульню, ня зробяць пакупак, іх штодзённае жыцьцё адменіцца ў кашмар. Таму, паўтаруся, ідэальны статус беларускай я вызначыў бы так: мова міжнацыянальных зносінаў у Беларусі. Але гэта тое, як павінна быць у ідэале.

Што да агляднай будучыні, то, на жаль, мой прагноз пэсымістычны. Хутчэй за ўсё, усё зьвядзецца да ірляндзкага варыянту. Абнадзейвае, бадай, толькі тое, што ў Ірляндыі Gaelic конча стаў прэрагатывай выканаўцаў фольк-музыкі, а ў Беларусі на беларускай па-ранейшаму гаворыць значная доля насельніцтва і ніякая русіфікація ня зрушыць такога магутнага і патрыярхальнага пласта, якім ёсьць беларуская вёска. Зрэшты, чым далей, тым меней часу на рэанімацію застаецца ў беларускай мовы, тым больш што яе распаўсюднікамі становяцца носьбіты «трасянкі» і жахлівай расейскай з фрыкатыўным «г».

Пятро Марцаў: Мне здаецца, бэльгійскі варыянт быў бы ідэальны для Беларусі, але да гэтага ідэалу... Ідэал, як правіла, недасягальны.

Што да рэальнага балянсу - я б не рашыўся даць такі прагноз.

Калі б усё залежала ад разьвіцьця грамадзтва як такога, я б сказаў, што ў агляднай будучыні бэльгійскі варыянт дасягальны. Але дзяржава дамінуе над грамадзтвам. Тут мала што зьмянілася з савецкіх часоў. У нас нават не ўкраінская сытуацыя, ува Ўкраіне цяпер лепей. З улікам беларускіх рэалій - бэльгійскі варыянт застаецца недасягальным ідэалам.

Апытваў Алесь Пяткевіч

№ 5 (34) - 2004

да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2004 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/2/28