5-2004
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

крытыка

Ц

і ня самае значнае сучаснае дасьледаваньне ў галіне беларускае літаратуры, пісанае арабскай графікай, было абароненае як дысэртацыя на філязофскім факультэце ўнівэрсытэту Цюрыху. Швайцарскі дасьледнік Паўль Зутэр ажыцьцявіў велізарную працу, прастудыяваўшы ці ня ўсё напісанае на гэтую тэму да сёньняшняга дня ды максымальную колькасьць архіўных крыніцаў, што паўсталі на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Гэта запатрабавала часу: дасьледаваньне было распачатае яшчэ ў 80-я гады. 555 старонак кніжкі ўтрымліваюць самую навуковую працу і трансьлітараваныя тэксты асобных манускрыптаў.

Нягледзячы на сапраўды вялікую каштоўнасьць гэтага дасьледаваньня, вока зь першай жа старонкі пэрыядычна сутыкаецца ў кнізе з закарэненымі азнакамі нашай каляніяльнай мінуўшчыны. Аўтар апісвае вобласьць расьсяленьня «літоўскіх татараў», як ён іх называе, выкарыстоўваючы сучаснае палітыка-адміністрацыйнае дзяленьне, што прыхоўвае адзін істотны факт – тое, што гістарычна вобласьць пражываньня «літоўскіх татараў» цалкам ляжыць у межах беларускае этнічнае тэрыторыі.

Аднак варта аддаць належнае Паўлю Зутэру – ён характарызуе «літоўскіх татараў» як «мусульманскую меншасьць», не паддаючыся тэндэнцыі апошніх дзесяцігодзьдзяў да абвяшчэньня іхнае этнічнае адрознасьці (маю на ўвазе ўплыў на мусульманскае насельніцтва Беларусі з боку Крыму й Казані, напрыклад, інсьпірацыі «татарскага» моўнага адраджэньня). Тут варта падкрэсьліць, што мусульманскае насельніцтва Беларусі ніколі не было этнічна аднастайнай групай «татараў», але толькі зьмяшанай групай эмігрантаў, прышлых з Усходу. Гэта адзначае і Паўль Зутэр, кажучы пра літоўскіх татараў як прыхадняў з тэрыторыяў, падуладных Залатой Ардзе і Крыму. Ужо гэтыя словы сьведчаць пра немагчымасьць этнічнае аднароднасьці per definitionem. Акурат прымаючы пад увагу гэтую разнароднасьць, можна зразумець прычыны хуткага (адно-два пакаленьні, як сьведчаць крыніцы) адміраньня мовы імігрантаў: папросту паразумецца нават паміж сабой мусульманам ВКЛ было магчыма хіба што на lingua franca – (стара)беларускай. Праўда, пра значэньне нашае мовы швайцарскі навукоўца старанна маўчыць, бо, паводле яго, у ВКЛ дома гаварылі на «ruthenisch/weissrussische Umgangssprache» (русінска-беларускай гутарковай) «prostaja mova», а ўрадаваньне паслугоўвалася «westrussische Kanzleisprache» (што значыць заходнярускай канцыляршчынай, а зноска ўдакладняе: «eine ruthenisch-kirchenslavische Mischsprache» – русінска-царкоўнаславянская мяшаная мова). Словам, мы патанаем у моры іншасказаньняў ужо зь першых старонак.

Пачнем з самое назвы «татары», якая падманвае амаль гэтаксама, як і «беларусы». Як беларусы ня «белыя расейцы» (хаця для Зутэра існуе акурат Weissrussland), так і «літоўскія татары» зусім не сваякі Мінцімеру Шайміеву. Яшчэ на пачатку ХХ стагодзьдзя «татарынам» у Расейскай імпэрыі быў ці ня кожны магамэтанін – і татарын казанскі, і бакінскі (сёньняшні азэрбайджанец), і ўсе сярэднеазіяцкія народы (хіба толькі таджыкаў у гэтую катэгорыю не пісалі), і нават паганцы-хакасы!

Абмяркоўваючы пытаньне паходжаньня «літоўскіх татараў» і прычыны «страты» імі роднай мовы, варта зьвярнуцца да прыкладу цюрскага народу караімаў (юдэяў паводле веравызнаньня). Падобна мусульманскім перасяленцам, караімы таксама былі запрошаныя князем Вітаўтам дзеля ўмацаваньня вайсковае магутнасьці дзяржавы ды сяліліся кампактна. Караімы да сёньня зьбераглі сваю мову, нягледзячы на свой ня менш пакручасты, чымся ў татараў лёс. Чаму?

У глыбіні кнігі (на с. 106) аўтар пагаджаецца з прыведзенай намі вышэй думкай, разважаючы пра караімска-татарскія гістарычныя паралелі:

Калі літоўскія караімы выводзілі сваё паходжаньне па даволі простай лініі з Крыму й крымскіх татараў, то літоўскія татары складаліся з аскепкавых групаў (Splittergruppen), паходжаньне якіх было зьвязанае з аддаленымі абласьцямі Залатой Арды, Цэнтральнай Азіі і таксама Крыму. Этнічнай і моўнай аднароднасьці караімаў супрацьстаіць этнічная і моўная разнароднасьць і раздробненасьць татараў. Гэтае адрозьненьне дапамагае зразумець, чаму караімы здолелі захаваць сваю родную цюрскую мову, калі татары хуценька забыліся на сваю, якая ўяўляла сабой разнастайныя цюрскія гаворкі.

Тут ізноў узьнікае пытаньне: ды што ж гэта была за мова? Ці ўсё-ткі гэта быў толькі канглямэрат гаворак, а ня мова?

Сярод іншых чыньнікаў, што спрыялі захаваньню караімскае мовы, Зутэр называе рэлігійнае значэньне, надаванае караімамі сваёй мове, якая бытавала ў іх рэлігійнай практыцы побач з жыдоўскай. «Наадварот, літоўскія татары не маглі абаперціся на ўласную рэлігійную традыцыю, у якой бы іх родная цюрская мова выконвала ролю носьбіта для разьвіцьця пісьменства» (с. 107). Ізноў можа скласьціся ўражаньне пра наяўнасьць нейкай адзінай цюрскай мовы ў літоўскіх татараў. Падмацоўваецца ўсё спасылкай на досыць тэндэнцыйны дакумэнт – ліст пэўнага паломніка да асманскага ўладара ад 1558 году, які сыходзіць да, мякка кажучы, сэрвільнасьці ў сваім імкненьні ўбіцца ў ласку да Рустам-пашы дый выяўляе якнайвялікшыя сымпатыі да «вялікай і магутнай» асманскай мовы.

Відаць, усьлед за гэтым дакумэнтам Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі таксама піша пра татараў, што «паступова забылі родную мову» (артыкул «Кітабы»). І якую мову яны забылі? Татарскую? Але яшчэ сто гадоў таму татарскай называлі і кыргыскую мову, і хакаскую, і многія-многія іншыя. Нават калі прымітыўна падысьці да пытаньня на адукацыйным узроўні сёньняшняга выпускніка школы, то і тады застаецца пытаньне, якую мову яны забыліся – тую, на якой гавораць у Крыме ці ў Казані?

Асобна хочацца адзначыць, што, кажучы пра ўжываньне літоўскімі татарамі турэцкай/асманскай мовы, швайцарскі навукоўца чамусьці ня згадвае пра тое, што зварот мусульманаў ВКЛ да асманшчыны быў натуральнай зьявай з аб’ектыўных прычынаў. Бо гэта была найбліжэйшая мусульманская краіна, бо гэта была наймагутнейшая мусульманская дзяржава сьвету, бо адтуль яны маглі атрымаць узоры рэлігійна афарбаванае мусульманскае культуры, якой бракавала ў хрысьціянскім асяродзьдзі.

Таму яны і карысталі з асманскае мовы – у навуковай манаграфіі аўтар называе яе das Türkische (с. 108), гэта значыць турэцкая, а не асманская, – уцякалі на землі асманскае дзяржавы зь негасьціннай Радзімы. Але ня варта паддавацца спакусе перанесьці гэткія сувязі ў нейкую спакрэўненасьць! Тое самае датычыць і крымчакоў (ізноў жа пазьнейшых асманскіх васалаў), да чыіх выправаў «літоўскія татары», як вядома, адмаўляліся далучацца.

На жаль, Паўль Зутэр не згадаў пра дасьледаваньні Дубінскага (1972; 1982) і А. Заянчкоўскага (1935), якія паказалі, што аналіз наяўных крыніцаў дазваляе зрабіць выснову пра існаваньне ў моўнай практыцы мусульманаў ВКЛ двух значных наслаеньняў: старэйшага – усходнецюрскага (стараўйгурскага) – і маладзейшага – паўднёвацюрскага (асманска-турэцкага). Гэтыя наслаеньні тлумачацца першапачатковым (у XIV–XV стагодзьдзях) культурным уплывам Сярэдняй Азіі і Залатой Арды ды пазьнейшым (XVI–XVII стагодзьдзі) уплывам Асманскае імпэрыі.

Зноў падкрэсьлю, што большасьць гэтых недарэчнасьцяў – наступствы нераспрацаванасьці пытаньня айчыннымі навукоўцамі. Бо сп. Зутэр аб’ектыўна зьвярнуўся да ўсіх магчымых дасьледаваньняў на тэму, ці ня ўсе зь якіх зробленыя навукоўцамі беларускага паходжаньня, і прасачыў гісторыю кітабістыкі – дасьледаваньня кітабаў (як павялося называць літаратуру мусульманскага насельніцтва Вялікага Княства / Беларусі).

Гісторыя ж пачынаецца зь першых публікацыяў цюрколяга Антонія Мухлінскага 1857 і 1858 гадоў. Далей да тэмы зьвярталіся публіцысты «Нашай Нівы» – Луцкевіч, Цьвяткоў, Вольскі – ды акадэмік Карскі. Асобна Зутэр аддае належнае Яну Станкевічу і ягонай вялікай працы, хаця зазначае, што трансьлітарацыя, выкарыстаная беларускім мовазнаўцам, «даволі суб’ектыўная і непасьлядоўная» (с. 4).

Асновай сучаснай кітабістыкі стала дасьледаваньне прафэсара Віленскага ўнівэрсытэту Антона Антановіча «Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система» (1968). Пасьля таго былі падрыхтаваныя, але не апублікаваныя дасьледаваньні Шырын Акінэр, што працавала ў Лёндане, і Віктара Несьцяровіча зь Віцебску.

За час пасьля манаграфіі праф. Антановіча можна згадаць вобмаль сур’ёзных публікацыяў па гэтым пытаньні – польскамоўнае дасьледаваньне Чэслава Лапіча (1986), выдадзены Галінай Александровіч-Мішкінене ў супрацы з Сяргеем Шупам «Турэцка-беларускі размоўнік 1836 г.» ды паасобныя артыкулы. Вядома, знайсьці гэтыя працы вельмі няпроста, як і інфармацыю пра гэты пласт нацыянальнай культуры наагул. Што казаць, калі нават «Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі» не палічыла патрэбным прысьвяціць аўтару фундамэнтальнае працы па кітабістыцы праф. А. Антановічу асобнага артыкулу.

Як зазначае сп. Зутэр, поўнага інвэнтару манускрыптаў «літоўскіх татараў» не існуе дагэтуль, а вядомыя рукапісы расьцярушаныя паміж Вільняй, Менскам, Пецярбургам, Казаньню, Варшавай, Ляйпцыгам і Лёнданам. Невядомая колькасьць гэтых кніг знаходзіцца таксама ў прыватным уладаньні. «Зноў і зноў некаторыя манускрыпты незваротна губляюцца, дзеля нядбайнасьці альбо абыякавасьці да ісламска-татарскай спадчыны», – справядліва піша аўтар.

Вялікі кавалак нацыянальнай культуры, створанай мусульманскай часткай насельніцтва Беларусі, занядбаны, недасьледаваны, замоўчаны ды ўжо і не заўважны за плоймай іншасказаньняў. Праблема, вядома, не ў апошнюю чаргу спрычыненая складанасьцямі, зь якімі зьвязаная магчымасьць азнаёміцца з самімі кітабамі. Зутэр адзначае малую колькасьць апублікаваных тэкстаў кітабаў, і гэта сапраўды так. У сваёй кнізе ён падае ці не найбольшы дагэтуль (на многія дзясяткі старонак) аб’ём трансьлітараваных тэкстаў.

Наколькі недарэчным зьяўляецца гэты прагал, патлумачым на некалькіх адметных фактах аб значэньні, якое належыць літаратуры, створанай мусульманскім насельніцтвам (не закранаючы іншых аспэктаў яго ўдзелу ў гісторыі краіны).

– Мусульманскае насельніцтва першае стварыла арыгінальную графічную сыстэму, дапасаваную да гукаў нашае мовы, якая ў асобных момантах дакладнасьцю пераўзыходзіць нават сёньняшнюю кірылічную азбуку (праўда, у іншых саступае, але пра тое пазьней).

– Мусульманская літаратура ў пэрыяд да ХХ стагодзьдзя стварыла найбольшую з усіх веравызнаньняў традыцыю беларускамоўнай рэлігійнай літаратуры.

– Мусульмане адзіныя з усіх жыхароў краю бесьперарыўна падтрымлівалі традыцыю беларускамоўнага пісьменства. Толькі пра іх можна з упэўненасьцю сказаць, што яны захоўвалі, пісалі і памнажалі кнігі па-беларуску (хай сабе і зь некаторымі польскімі тэкстамі) нават у самыя цёмныя для беларускае літаратуры вякі.

Гэтыя факты сьведчаць пра неабходнасьць вывучэньня гэтае літаратуры, бо адна яна толькі і можа закрыць прыкрыя стогадовыя прагалы ў школьных хрэстаматыях, што прыпадаюць на XVIII–XIX стагодзьдзі. Але дзе там! Апрача маленькіх энцыкляпэдычных зацемак вы ня знойдзеце і сьледу мусульманскае літаратуры.

Sapienti sat, альбо разумным гэтага дастаткова. Што ж гэта была за невядомая беларуская літаратура, якое прысьвячаюць свае дасьледаваньні хіба што швайцарскія навукоўцы?

Кітабы (што ў перакладзе з арабскае значыць «кнігі») – гэта агульная народная назва кніг, пісаных па-беларуску ці польску з выкарыстаньнем графічнай сыстэмы, створанай на падставе арабскае графікі. Аднак, строга кажучы, кітабы ёсьць толькі асобным жанрам гэткае літаратуры. Зутэр прымае да выкарыстаньня існы падзел манускрыптаў на тэфсіры, тэджвіды, кітабы, хамаілы, дуалары (далавары), граматкі і слоўнікі (Glossare). Ягоныя дэфініцыі нараканьняў не выклікаюць і могуць быць узорам для беларускіх энцыкляпэдыстаў.

Тэфсіры – тлумачэньні (а фактычна – пераклады) Кур’ану. Зутэр апісвае іх як «агульны арабскі тэкст Кур’ану, разам з падрадковым перакладам на польскую, з экзэгетычнымі тлумачэньнямі, дапаўненьнямі ды парафразамі». Апрача таго, у іх могуць зьмяшчацца асобныя трактаты рэлігійнага зьместу.

Тэджвіды ўяўляюць сабой асманскія трактаты аб правільным вымаўленьні арабскіх фанэмаў і чытаньні тэксту Сьвятое Кнігі. Асманска-турэцкі тэкст у падрадкоўніку перакладзены на беларускую.

Кітабы ёсьць зборнікамі тэкстаў разнастайнага зьместу. Часьцяком яны пачынаюцца з генэалягічных табліцаў паходжаньня прарокаў, імамаў і ханаў. Далей ідуць экзэгезы Кур’ану, катэхізісы, што нярэдка пераходзяць у маральныя павучаньні, у якіх цытуюцца паданьні з жыцьця Прарока ды сам Кур’ан. Могуць прысутнічаць тэксты тэджвіднага тыпу, легенды – пра сьмерць Мар’ям, размову Прарока з Д’яблам, падарожжа прарока на неба і г. д. Асманскі тэкст суправаджаецца беларускім перакладам. Беларуская мова ў кітабах заўжды пераважае.

Хамаілы – рукапісы меншага фармату, якія можна насіць з сабой (на гэтую іх асаблівасьць указвае назва, якая з арабскае перакладаецца як «тое, што носяць»). У хамаілах зьмешчаныя практычныя тэксты на ўсякую прыгоду. Напрыклад, апісаньні рытуалаў, цырымоніяў, малітвы, заклінаньні і г. д. па-арабску, па-асманску і часам па-чагатайску (мова цюрскага насельніцтва Сярэдняй Азіі, прыкладна на абшарах сёньняшняга Ўзбэкістану). Пра прысутнасьць беларускіх тэкстаў у хамаілах Зутэр маўчыць, трэба меркаваць, што па аналёгіі чытач сам здагадаецца, што яны там ёсьць. Наагул жа, толькі ў жанры тэфсіру мы сутыкаемся з польскай мовай як асноўнай.

Пра дуалары (невялікія малітоўнікі), граматкі і слоўнікі Зутэр толькі згадвае, хаця яны таксама ўяўляюць сабой цікавасьць, мяркуючы хаця б з ужо апублікаванага «Турэцка-беларускага размоўніка». Асабліва гэта датычыць прыкладаў нерэлігійных тэкстаў граматак, прыклад якіх можна знайсьці ў манаграфіі праф. А. Антановіча. Гэткае абмінаньне прыводзіць да таго, што пасьля прачытаньня кнігі швайцарскага дасьледніка ў паспалітага чытача складзецца ўражаньне, нібыта ўсё пісанае арабскімі літарамі па-беларуску мела рэлігійны зьмест і накіраванасьць. А гэта не зусім так, сьведчаць пра тое граматкі і слоўнікі.

Паўль Зутэр піша пра чатырохмоўнасьць кітабаў, якая ахоплівае беларускую, польскую, арабскую і турэцкую (больш карэктна было б казаць пра асманскую: паміж асманскай і турэцкай вялікая розьніца, у тым ліку па геаграфічным ахопе) мовы. «Усходнія тэксты часта запісаныя ў даволі перакручанай (korrupt) артаграфіі, бо перапішчыкі не заўжды былі абазнаныя ў мовах» (с. 9). Тэксты на беларускай і польскай мовах збольшага ўяўляюць сабой пераклады арабскіх і турэцкіх першакрыніцаў. Але ўзаемасувязь гэтых перакладаў з усходнімі крыніцамі дагэтуль застаецца недасьледаванай.

У выпадку літоўска-татарскага пісьменства йдзецца аб прынцыпова славянамоўным пісьменстве. Беларуская і польская мовы цалкам пануюць у рукапісах. Усходнія мовы прадстаўленыя выключна ў выглядзе цытатаў-уставак альбо арабскіх/турэцкіх арыгінальных твораў з падрадковымі перакладамі на польскую ці беларускую ды камэнтарамі... Побач з больш рэдкімі чыста беларускімі ці чыста польскімі тэкстамі мы ў большасьці выпадкаў бачым, аднак, мяшанку дзьвюх моваў, якую можна ахарактарызаваць як беларуска-польскую ці польска-беларускую, у залежнасьці ад таго, асаблівасьці якое мовы дамінуюць.

Гэта, на думку дасьледніка, ёсьць адлюстраваньнем канкурэнцыі паміж беларускай і польскай мовамі і адпавядае дзьвюхмоўнай сытуацыі ў ВКЛ XVI стагодзьдзя.

Мы падыходзім да ключавой дыскусіі аб тым, якая зь дзьвюх моваў была першапачатковай для перакладаў. Найбольш аўтарытэтная гіпотэза была сфармуляваная А. Антановічам у 1968 годзе, сутнасьць якой у тым, што тэксты перакладаліся сьпярша на беларускую мову, а польскія тэксты паўсталі пасьля на аснове беларускіх. Доказам зьяўляецца тое, што многія польскія тэксты з пункту гледжаньня лінгвістычных асаблівасьцяў дэманструюць на сабе ўплыў беларускіх формаў. «Польскія тэксты, што знойдзеныя ў кітабах, павялічваюцца ў колькасьці з XVIII стагодзьдзя – тэндэнцыя, якая будзе мацнець далей у XIX стагодзьдзі». Заўважым, што пры ўсім яе ўзмацненьні яна ніколі (!) не пераможа канчаткова.

Гіпотэза праф. А. Антановіча была падмацаваная Дзямідчыкам у 1987 годзе:

Ёсьць усе падставы меркаваць, што на польскую мову пераклады ажыцьцяўляліся зь беларускай. Пасьля крушэньня Літоўскага Княства, афіцыйнай мовай якога была руска-беларуская мова, улада ў дзяржаве перайшла да польскіх каралёў. Частка мусульманаў, для якіх беларуская мова сталася ўжо роднай, літаратурнай, кніжнай, апынулася ў зоне актыўнай палянізацыі, і таму ўзьнікла неабходнасьць перакладу ўсіх тэкстаў і на польскую мову. Больш за тое, мусульмане Беларусі й Польшчы, зьвязаныя адзінствам супольнасьці, стварылі так званую сярэднебеларуска-польскую мову, якую акад. Карскі апісаў наступным чынам: чалавек, які піша на гэтай мове, на самай справе гаворыць і разважае па-беларуску, але пнецца пісаць па-польску. Гэтую ж характарыстыку прыняў і Крачкоўскі.

Вілянчук, аўтар хрэстаматыйнага перакладу Сьвятога Кур’ану на расейскую мову Ігнат Крачкоўскі добра ведаў, што такое віленская пальшчызна. На Віленшчыне й Гарадзеншчыне гэтая мова ня ўмёрла і дагэтуль. Зутэр выносіць «сярэднебеларуска-польскую» мову ў зноскі, але відавочна, што гэтае пытаньне мае далікатны характар, бо пры наяўнасьці такой зьявы кітабы набываюць яшчэ больш беларускую афарбоўку. Дарэчы, да гэткай пазыцыі схіляецца і адзін зь лідэраў аб’яднаньня «Зікр-уль-Кітаб» Ібрагім Канапацкі. Але не швайцарскі навукоўца.

Гіпотэза гэтая была сфармуляваная А. Антановічам на падставе дасьледаваных кітабаў, але ён пашырыў яе і на тэфсіры, хаця ўсе дагэтуль дасьледаваныя тэфсіры зьяўляюцца польскамоўнымі. Дзеля таго што ў кітабах сьвет цытатаў з Кур’ану ў перакладзе на беларускую мову, якія тэкстуальна суадносяцца з адпаведнымі тэкстамі ў тэфсірах, праф. А. Антановіч выказаў меркаваньне пра існаваньне першакрыніцавага беларускага тэфсіру, які загубіўся, але сьляды яго засталіся ў выглядзе асобных цытатаў у кітабах:

Хаця поўнага тэксту Кур’ану з падрадковым яго перакладам на беларускую мову да гэтае пары ня знойдзена, аднак ёсьць падставы меркаваць, што такі пераклад у мінулым існаваў. Пра тое красамоўна сьведчыць наяўнасьць у некаторых кітабах вялікіх адрыўкаў тэксту Кур’ану на беларускай мове. Гэтыя тэксты часта выкарыстоўваюцца як цытаты ў многіх кітабах.

Нібыта ўсё ясна. Першапачаткова ўся літаратура перакладалася на беларускую. Пасьля з пачаткам палянізацыі ў гэтую сфэру пранікае польская мова, якая цалкам захоплівае самы «высокі» жанр – тэфсіры, якія фактычна ёсьць арыгінальнымі тэкстамі Кур’ану зь перакладам. У працэсе гэтага польская й беларуская мовы параджаюць крэсавую пальшчызну / сярэднебеларуска-польскую мову.

Але Паўль Зутэр высоўвае інакшую тэзу аб моўным распадзеле ў мусульманскай літаратуры нашага краю.

На падставе літоўска-татарскіх рукапісаў, што дайшлі да нас, можна ўстанавіць наяўнасьць выразнай моўнай дыфэрэнцыяцыі паміж тэфсірамі і кітабамі. Мова тэфсіраў – польская. Пануючая ж мова іншых рукапісаў, кітабаў, – беларуская, прычым нават нібыта польскія тэксты кітабаў часьцяком маюць моцную беларускую афарбоўку. Ідзецца пры гэтым пра моўную дыфэрэнцыяцыю паміж двума сьвядома адрозьнымі відамі тэкстаў. Пераклад і тлумачэньне тэксту Кур’ану, Слова Боскага [гэта значыць тэфсіры], робіцца ў больш узьнёслай і шляхетнай мове Вялікага Княства Літоўскага XVI стагодзьдзя – польскай. Тэксты ж манускрыптаў-кітабаў ёсьць практычнымі тэкстамі для ўсеагульнага навучаньня й асалоды вернікаў ды апісваюць ісламскую рэлігію й рытуалы часта даволі тэхнічным чынам і стылем. Гэтыя тэксты пісаныя па-беларуску (с. 11).

Пісьмовасьць «літоўскіх татараў», пачаткі якой Паўль Зутэр адносіць да другой паловы XVI стагодзьдзя, была, на яго думку, дзьвюхмоўнай ад самага пачатку, прычым выкарыстаньне тае ці іншае мовы вызначалася сацыялінгвістычнымі чыньнікамі (што адпавядае агульнай сытуацыі дзьвюхмоўя ў ВКЛ таго часу). Ну, а далейшая палянізацыя спрычынілася да таго, што ў кітабах таксама пачалі ўсё часьцей зьяўляцца польскія (ці нібыта польскія) тэксты.

Гэтая тэза, кажа швайцарскі навукоўца, прынцыпова не пярэчыць назіраньням А. Антановіча.

Але няма патрэбы пастуляваць існаваньне зьніклага Кур’ану-тэфсіру на беларускай мове. Падаецца надта сумнеўным, каб кніга памерам з Кур’ан спачатку была перакладзеная на беларускую, а тады з гэтае мовы на польскую. Такім перакладам нічога не дасягалася, балазе літоўскія татары разумелі абедзьве мовы Вялікага Княства – і беларускую, і польскую (с. 12).

Кітабныя манускрыпты дэманструюць надзіва добрае прыстасаваньне арабскае пісьмовасьці для польскіх і беларускіх тэкстаў, адзначае Паўль Зутэр, што выклікае зьдзіўленьне, бо «здаецца прадуктам сьвядомага аналізу, што засноўваецца на дакладным веданьні фаналягічных сыстэмаў беларускае, польскае, асманска-турэцкае ды арабскае моваў».

Пісьмовасьць «літоўскіх татараў» належыць да шэрагу эўрапейскіх літаратураў, вядомых пад назвай літаратураў альхаміяда (aljamiado). Першапачаткова гэтае гішпанскае слова арабскага паходжаньня пазначала раманскамоўную літаратуру насельніцтва Пірэнэйскай паўвыспы, запісаную арабскім шрыфтам. У 1928 годзе гэты тэрмін быў застасаваны басьнійскім навукоўцам Фэгімам Байрактаравічам у дачыненьні да басьнійскай пісьмовасьці на падставе арабскай графікі – alhamijado-književnost.

Да альхаміяднага шэрагу Паўль Зутэр дадае і пісьмовасьць, створаную мусульманскім насельніцтвам нашага краю. Цікавае параўнаньне, якое ён робіць паміж разьвіцьцём альхаміяднае літаратуры Босьніі і Беларусі – абедзьве, дарэчы, паўставалі прыблізна раўналежна ў другой палове XVI стагодзьдзя.

Зьдзіўленьне, праўда, выклікае такі пасаж: «Паўстаньне як басьнійскай альхаміяднае літаратуры, так і такой самай славянскае пісьмовасьці літоўскіх татараў цесна павязанае з гісторыяй асманскага панаваньня» (с. 13). Але ж асманы ў нас ніколі не панавалі! Абедзьве літаратуры на самай справе ствараліся ў розных палітычных і сацыяльных умовах і з гэтае прычыны моцна розьняцца ў жанравым пляне.

Ад самага пачатку басьнійская альхаміядная літаратура складалася амаль выключна з паэтычных і лірычных твораў сьвецкай накіраванасьці, напрыклад любоўнай лірыкі. Толькі на другім этапе, у XVIII стагодзьдзі, зьяўляецца проза – збольшага маральна-рэлігійнага зьместу. Але басьнійцы ніколі не перакладалі Кур’ану.

З нашай альхаміяднай літаратурай справа такая, што яна дэманструе ў сваім разьвіцьці толькі другі этап. Мусульманскае насельніцтва ВКЛ было меншасьцю ў хрысьціянскай дзяржаве, і, «каб захаваць сваю ісламскую веру, татары разьвілі культуру перакладу, што была засяроджаная на перакладзе рэлігійных тэкстаў у беларускую ці, адпаведна, польскую мову». Зутэр піша пра наяўнасьць уласнае дынамікі ў басьнійскай літаратуры і адсутнасьці яе ў мусульманаў Беларусі. Толькі колькасьць пераходзіць у якасьць, і падобную басьнійскай дынаміку літаратурнага працэсу складана разьвіць у шмат меншай лікам групе мусульманаў ВКЛ, якія да таго ж займалі асобную сацыяльную нішу ў грамадзтве (вайсковая справа), тады як у Босьніі мы назіраем сацыяльную разнастайнасьць вялікага мусульманскага грамадзтва.

Праўда, хаця нашая альхаміядная літаратура дэманструе збольшага прозу рэлігійнага зьместу, сьведчаньні існаваньня паэтычных твораў ёсьць. Напрыклад, Дзямідчык адзначаў: «Грунтуючыся на «Бібліяграфічных нататках» Л. Крычынскага, Алі Варановіч рыхтаваў да выданьня рэлігійную паэзію беларускіх мусульманаў, але, мяркуючы з усяго, яна так і не была выдадзеная. Л. Крычынскі пацьвердзіў наяўнасьць паэтычных твораў у рукапісах і матэрыялаў, што датычацца гісторыі беларускіх мусульманаў». Алі Варановіч цытаваў асобныя вершы ў 1935 годзе ў сваіх публікацыях.

Галоўным прызначэньнем кітабаў было падтрыманьне веры. Нашай альхаміяднай літаратуры ўласьцівы кансэрватызм, бо параўнальна абмежаваны корпус тэкстаў і рукапісаў капіяваўся з пакаленьня ў пакаленьне. Відаць, гэтым і тлумачыцца захаваньне іх беларускамоўных тэкстаў нават у самыя цяжкія для нацыянальнае культуры часіны. Тэксты, праўда, адрозьніваюцца рэдакцыямі і дыялектнымі асаблівасьцямі.

Цікава, што традыцыі ручнога перапісваньня кітабнай літаратуры выявіліся доўгажывучымі і датрывалі ледзь не да сёньня. Апошні вядомы перапішчык, колішні імам Даўбуцішак Лют Мухля, памёр у 1979 годзе. Ён пільна трымаўся традыцыяў у справе перапісваньня ды ўласнаручна вырошчваў шафран, каб вырабіць адмысловае чарніла.

У нас ніколі не было друкаваных выданьняў арабскай графікай, як у Босьніі. Аднак артаграфія кітабаў больш пасьлядоўная і вытрыманая, чымся ў аналягічнай басьнійскай літаратуры. Ці гэта таксама трэба тлумачыць параўнальна невялікай колькасьцю мусульманаў у ВКЛ? Менш крыніцаў – менш разнабою.

Мусульманскае насельніцтва ВКЛ пастаянна заставалася за рэлігійным бар’ерам, нягледзячы на адносную талеранцыю, што панавала ў Княстве. Мэрэдыт-Оўэнс і а. Надсан справядліва зазначылі:

Ужо ў апошняй рэдакцыі Літоўскага статуту 1588 году татары былі пазбаўленыя права займаць любыя дзяржаўныя пасады, ім было забаронена мець нявольнікаў-хрысьціянаў. Новыя абмежаваньні былі ўведзеныя на пачатку XVII стагодзьдзя. Шлюбы паміж татарскім і хрысьціянскім насельніцтвам былі забароненыя пад страхам сьмяротнага пакараньня для абодвух бакоў. Татарам было забаронена займаць афіцэрскія пасады ў іх уласных палках, ім было забаронена будаваць і рамантаваць мячэты альбо набываць вольныя землі.

Гэты час супадае з пачаткам тэндэнцыяў палянізацыі і рэлігійных канфліктаў у ВКЛ. Адной зь іх праяваў стаў рост хрысьціянскага фанатызму. Зутэр разглядае адзін з прыкладаў антымусульманскае літаратуры – польскамоўнае выданьне, магчыма, езуіцкага паходжаньня, «Альфуркан татарскі» (Вільня, 1616), што перавыдаваўся аж чатыры разы. Хіба толькі на аўтарскі гумар трэба сьпісаць тое, што назва кніжкі Паўля Зутэра супадае з назвай гэтага антымусульманскага памфлету.

Найвялікшым жа ўдарам, як для ўсяго краю, так і для «літоўскіх татараў», стала вайна 1654–1667 гадоў. Апрача стратаў, якія панесла мусульманскае насельніцтва ў часе вайсковае службы, значную шкоду ўчыніла міграцыя. У часе швэдзкага ўварваньня ў ВКЛ у 1656 годзе многія татары выехалі на тэрыторыю Польскае кароны. Але неўзабаве швэды ўварваліся і ў Польшчу, таму нядаўнія перасяленцы вярнуліся дамоў, у ВКЛ. Польская шляхта рабавала і забівала ўцекачоў-сарацынаў. У гэты час адбываецца пераломны зрух у гісторыі мусульманскага насельніцтва Вялікага Княства: многія татары вырашаюць выехаць у Асманскую імпэрыю, іншыя пераходзяць у хрысьціянства. Колькасьць гэтае рэлігійнае групы зьмяншаецца ў разы ды ўжо ніколі больш ня будзе расьці. (Нагадаю, што на пачатку XVII стагодзьдзя яе колькасьць, паводле розных дасьледнікаў, складала ад 40 да 200 тыс. асобаў. Сёньня – каля 10 тыс.)

Але тыя, хто застаецца верным свайму краю і веры, працягваюць захоўваць адметную спадчыну. Хто ж ствараў і перахоўваў традыцыі мусульманскае культуры ў Вялікім Княстве Літоўскім?

Пра вучоных людзей, што перакладалі, пісалі й перапісвалі кітабы, амаль нічога невядома. Але перакладнік разгляданага ім тэфсіра, падкрэсьлівае Паўль Зутэр, несумненна быў высокаадукаванай асобай. Ён ня толькі выдатна ведаў арабскую і асманскую мовы, але й добра знаўся ў тэалягічных пытаньнях і трактоўцы Кур’ану – менавіта гэта можна сьцьвярджаць пасьля дасьледаваньня тэксту.

Гістарычныя крыніцы сьведчаць пра хутчэй невысокі адукацыйны ровень імамаў мячэтаў ВКЛ. Спрэчна, ці варта называць іх «духавенствам», як робіць сп. Зутэр, які, бясспрэчна, ведае пра своеасаблівасьць ісламу, дзе можна аспрэчваць наяўнасьць гэтае катэгорыі наагул. Да таго ж, калі малны мячэтаў – гэта «ніжэйшае духавенства» (niedere Geistlichkeit), дык хто тады, на думку Паўля Зутэра, зьяўляецца вышэйшым (ці хаця б сярэднім) мусульманскім духавенствам? Агулам кажучы, нават калектыўнае (ня кажучы ўжо пра асабістае) выкананьне рэлігійных практык ісламу не патрабуе наяўнасьці жаднага духавенства. Імам – гэта проста чалавек, што каардынуе дзеяньні тых, хто моліцца. Усе малны/імамы/кадзі – гэта вучоныя ў рэлігійнай сфэры людзі, чыё меркаваньне мае вагу для менш абазнаных вернікаў.

Імамаў мусульмане ВКЛ запрашалі збольшага з-за мяжы, найперш з Крыму ці Залатой Арды. У 1558 годзе яны пісалі асманскаму султану Сулейману: «Пры большых мячэтах звычайна трымаем імамаў з Крыму альбо з ордаў, утрымліваючы іх за свой кошт; у іх таксама навучаюцца нашы дзеці». Мусульманская грамада сёньняшняе Беларусі можа сказаць пра сябе амаль тое самае, замяніўшы Крым ды Арду на Турэччыну і арабскі сьвет. Часам абыходзяцца проста замежнымі студэнтамі менскіх ВНУ. Традыцыя (мо і не найлепшая) жыве.

Аднак гісторыя літоўскіх татараў не зусім безаблічная. З дакумэнтаў Літоўскайе мэтрыкі паўстае ўнікальная асоба Дэрвіша Хаджы Чэлебі Мурзіча. Ён – «кадзі ўсіх Татараў Вялікага Княства Літоўскага». Тэалягічную адукацыю Мурзіч атрымаў у Асманскай імпэрыі, а ў 80–90-я гады XVI стагодзьдзя быў кадзіем, то бок судзьдзём мусульманаў ВКЛ. Адначасова, паводле дакумэнтаў, ён зьяўляўся імамам мячэту ў Даўбуцішках на Ашмяншчыне. Крычынскі пісаў, што прызначэньне Чэлебі Мурзіча кадзіем было зацьверджанае ў 1586 годзе самім каралём Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў!

Ня менш цікавай нават для неспэцыялістаў зьяўляецца рэшта кнігі – разгляд асобных аспэктаў тэкстаў кітабаў, культурнага кантэксту, асаблівасьцяў графічнае сыстэмы ў пісьмовасьці мусульманаў ВКЛ, разбор фанэтычных асаблівасьцяў, вялікі граматычны камэнтар ды дзьве сотні старонак трансьлітараваных тэкстаў. Паўль Зутэр разьбірае:

1) тэфсір 1725 г. з Скарынаўскай бібліятэкі ў Лёндане (асноўны аб’ект дасьледаваньня);

Для параўнальнага аналізу ён зьвяртаецца да наступных крыніцаў:

2) тэфсір к. XVIII ст. з Інстытуту ўсходазнаўства ў Пецярбурзе;

3) тэфсір 1825 г. зь Пецярбурскага ўнівэрсытэту;

4) тэфсір к. XIX ст. з прыватнай калекцыі Ібрагіма Канапацкага;

5) кітаб пач. XIX ст. з Брытанскага музэю.

Як разнастайныя камэнтары, так і трансьлітараваныя тэксты, бясспрэчна, заслугоўваюць максымальнай увагі і будуць цікавыя ўсім аматарам беларускае гісторыі. Старасьвецкая мова надае перакладу Кур’ану акурат тое сакральнае ці нават містычнае адценьне, якога бракуе сучасным перакладам. Захапленьне выклікаюць сваім стылем і моўнай самабытнасьцю іншыя тэксты, нават тыя зь іх, што напісаныя нібыта па-польску. Азнаёміўшыся з кнігай Паўля Зутэра, ніхто ўжо не ўсумніцца ў наяўнасьці мусульманскага складніку ў беларускай культуры ды ў натуральнасьці прысутнасьці ісламу на нашай зямлі.

Але мусова трэба адзначыць яшчэ адзін момант. Кніга гэтая падобная да саміх кітабаў – і першую, і другія чытаць можна па-рознаму, гэта значыць гледзячы ад таго, што вы хочаце прачытаць.

Справа ў тым, што графічная сыстэма, якое карысталіся мусульмане Вялікага Княства, пры ўсіх яе вартасьцях мае яшчэ адну асаблівасьць (добрую і кепскую адначасова) – яна першапачаткова збудаваная на графічнай сыстэме сэміцкае мовы. Уласна галосных літараў нават пасьля ўсіх-усіх дапрацовак і дапаўненьняў, зробленых пэрсыдзкімі й турэцкімі навукоўцамі, у літоўскіх татараў было толькі дзьве – ﺍ і ﻯ! Умоўна сюды можна далучыць літару ﻭ. Не кажыце, што гэтага мала, бо ў першапачатковай арабшчыне і таго не было.

Гэтага хапала для арабаў, якім ня так важныя галосныя, сяк-так хапала пэрсам і туркам (але ўскладняла працэс пісьма на іхных мовах), але не ставала для поўнай галоснымі (якія маюць вялікае значэньне) беларушчыны. Тут давялося дадаць агаласоўкі, якія звычайна ў іншых мовах выкарыстоўваюцца толькі ў выключных выпадках (як у кірыліцы – знакі націску). Але і іх няшмат: ﹶ ﹸ ﹺ ﹾ. Да таго ж, апошняя зь іх таксама гуку не пазначае.

Што выходзіць? А тое, што ідэнтыфікаваць з дакладнасьцю можна хіба толькі гукі [а] ды [і]. Пры тым [і] можа таксама аказацца [ы], а там, дзе вы думаеце [а], пісар хацеў перадаць штосьці накшталт е/э. Мала таго, калі вы паляк, дык можаце патрыятычна абвесьціць: тое, што беларус лічыць [а], на самай справе праўдзівае [ą] носовэ!

Адрозьніваць [о]/[у]/[ў]/[в] таксама варта шляхам лягічных заключэньняў. Урэшце, фокусаў зь перадачай галосных багата. Як вам, напрыклад, тое, што [э] можна перадаваць праз літару ﻩ – h?

Такія праблемы ёсьць ува ўсіх несэміцкіх мовах, што карыстаюцца арабскай графікай, але калі ў пэрсыдзкай называйце вы агонь хоць [аташ], хоць [атэш], вас усё адно зразумеюць, то ў беларускай ад таго, як вы прачытаеце – [а] ці [э], можна казаць часам пра зьмену сэнсу, а часам – нават пра зьмену этнічнае афарбоўкі. Пэўныя заканамернасьці ў пазначэньні галосных існуюць, але яны вагаюцца нават у межах аднаго рукапісу.

Абсалютнае пэўнасьці няма і з зычнымі. Ня будзьма кранаць праблему [г] фрыкатыўнага і [ґ] выбухнога. Яе пераважвае тое, што літару р – ﺭ, якая ва ўсіх мовах, якія ёй карыстаюцца, пазначае гук [р], у польскіх тэкстах можна чытаць і як [rz]! Такім чынам, любы тэкст можна праінтэрпрэтаваць як больш беларускі ці як больш польскі, што нескладана, улічваючы своеасаблівасьць беларуска-польскіх моўных дачыненьняў і моўную блізкасьць.

Тут мне згадваецца прымаўка арабістаў: «Эўрапеец, каб ведаць, мусіць прачытаць; араб, каб прачытаць, мусіць ведаць». То бок, каб слушна прачытаць, вам лепш было б ведаць наперад, што там напісанае. Гэта было сказанае наконт суадносінаў графікі ў эўрапейскіх мовах і арабскай, але тое самае датычыцца пісьменства мусульманаў ВКЛ.

Гісторыя вывучэньня кітабаў выклікае зьдзіўленьне і абурэньне тым, як лёгка беларусы адкінулі ўбок кавалак нацыянальнае культуры ды фактычна адлучылі ад сябе цэлую рэлігійную групу. Сёньняшняя дзяржава ў сваім імкненьні прыпадобніцца да шматнацыянальнага СССР прагне бачыць свае ўласныя карлікавыя й марыянэткавыя нацыянальныя групы, годныя хіба на тое, каб ладзіць карнавальныя шэсьці ў краіне, дзе нават прадстаўнікі тытульнай нацыі ня маюць магчымасьці напоўніцу карыстацца сваёй мовай. Іншая культурная спадчына сёньняшняй дзяржаве абыякавая, а таму руйнуюцца сынагогі, у забыцьці марнеюць цэлыя пласты культуры іншаверных зь сёньняшнімі ўладарамі групаў насельніцтва.

Паўль Зутэр зрабіў вельмі значны ўнёсак у дасьледаваньні іншае беларускае традыцыі. Нават нягледзячы на пэўныя штампы й спрэчныя меркаваньні, гэтым томам заўжды можна абараніцца ад аматараў гісторыі ў стылі «Настасьсі Слуцкай». Што да беларусаў, дык ім важна дасягнуць разуменьня спадчыны кітабаў як арганічнага складніку нашае агульнае культуры, а таксама ролі ісламу ў беларускай гісторыі. Гэта й будзе наш шлях да Беларусі, у якой знойдзецца месца ўсім этнічным і рэлігійным групам.

№ 5 (34) - 2004

да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/3/10