Нацыяналізм давёў памылковасць канцэпцыі Карла Маркса – ідэі аб’яднанага міжнароднага пралетарыяту. Глабалізацыя пацвярджае правільнасць выказвання Адама Сміта: у той час як «уласнік зямлі абавязкова ёсць грамадзянінам пэўнай краіны, у якой знаходзяцца ягоныя ўладанні… уласнік акцый, па сутнасці, ёсць грамадзянінам свету і неабавязкова прывязаны да нейкай пэўнай краіны». Заўвага, выказаная Смітам у 1776 годзе, – гэта апісанне таго, як сябе бачаць сучасныя транснацыянальныя бізнесоўцы. Падводзячы вынікі сваіх сумоўяў з высокапастаўленымі адміністратарамі дваццаці трох амерыканскіх транснацыянальных карпарацый і некамерцыйных арганізацый, Джэймс Дэвідсан Хантэр і Джошуа Ейтс падсумоўваюць:

Гэтыя эліты, несумненна, касмапалітычныя: яны падарожнічаюць па ўсім свеце, і свет – гэта сфера іх адказнасці. Яны сапраўды лічаць сябе «грамадзянамі свету». Мы чулі ад кожнага з іх, што яны лічаць сябе ў большай ступені «грамадзянамі свету», якія збегам акалічнасцяў маюць амерыканскі пашпарт, чым грамадзянамі ЗША, якія збегам акалічнасцяў працуюць у сусветнай арганізацыі. Яны адпавядаюць усяму, што ўваходзіць у паняцце касмапалітызму. Яны дасведчаныя, адукаваныя і дэманструюць універсалізм у сваіх поглядах і этычных перакананнях.

Разам з «глабалізаванымі элітамі» іншых краінаў гэтыя амерыканскія адміністратары насяляюць «сацыякультурную бурбалку», аддзеленую ад асобных нацыянальных культур, і камунікуюць міжсобку на сацыялагізаванай версіі ангельскай мовы, якую Хантэр і Ейтс ахрысцілі «глабальнай гаворкай».

Глабалізатары-эканамісты апантаныя ідэяй свету як эканамічнай адзінкі. Як пішуць Хантэр і Ейтс,

усе гэтыя арганізацыі, якія ўдзельнічаюць у глабалізацыі, у тым ліку не толькі транснацыянальныя карпарацыі, дзейнічаюць у свеце, абумоўленым «пашырэннем рынкаў збыту», патрэбай у «высокай канкурэнтаздольнасці», «эфектыўнасці», «эфектыўных укладаннях», «максімальным павелічэнні выгадаў і памяншэнні выдаткаў», «рынкавых нішах», «рэнтабельнасці» і «найніжэйшым узроўні цэнаў». Яны апраўдваюць зацыкленасць на гэтых пытаннях тым, што яны забяспечваюць патрэбы спажыўцоў ва ўсім свеце. Вось іх электарат.

«Чаго глабалізацыя дасягнула, дык гэта пераходу ўлады ад урадаў да глабальнага спажыўца»² , – заўважыў адзін з кансультантаў кампаніі «Арчэр Дэніелз Мідланд». У меру таго, як глабальны рынак прыходзіць на змену нацыянальнаму грамадству, грамадзянін краіны саступае месца сусветнаму спажыўцу.

Эканамічныя транснацыяналісты ўтвараюць ядро новага сусветнага звышкласу. Рада ў справах палітыкі ў галіне глабальнага прадпрымальніцтва сцвярджае:

Прыбыткі ад усё больш інтэграванай глабальнай эканомікі нарадзілі новую глабальную эліту. Гэты новы клас, што мянуюць «людзьмі Давосу», «залатымі каўнерыкамі» або… «касмакратамі», узброіўся новымі паняццямі глабальнай узаемазвязанасці. У яго ўваходзяць выкладчыкі ВНУ, чыноўніцтва з міжнародных арганізацый і менеджэры сусветных кампаній, а таксама паспяховыя прафесіяналы са сферы высокіх тэхналогій.

Колькасць чальцоў гэтай эліты ў 2000 годзе ацэньвалася прыблізна ў 20 мільёнаў чалавек, з якіх 40 % складалі амерыканцы, і, як чакаецца, да 2010 году яна вырасце ўдвая³ . Складаючы менш за 4 % усіх амерыканцаў, гэтыя транснацыяналісты не маюць асаблівай патрэбы ў нацыянальных пачуццях, разглядаюць межы паміж дзяржавамі як перашкоды, што, дзякуй Богу, знікаюць, і бачаць у нацыянальных урадах перажыткі мінуўшчыны, адзінай карыснай функцыяй якіх з’яўляецца спрашчэнне міжнародных аперацый, якія гэтая эліта ажыццяўляе. Ужо не за гарамі тыя гады, упэўнена прадказвае адзін з карпаратыўных менеджэраў, калі «адзінымі людзьмі, якіх будуць хваляваць дзяржаўныя межы, застануцца палітыкі».

Удзел у транснацыянальных інстытутах, сетках і праектах не толькі з’яўляецца крытэрам прыналежнасці да глабальнай эліты, але таксама мае крытычнае значэнне для дасягнення статусу эліты ў межах асобных дзяржаў. Людзі з выключна нацыянальнымі прыхільнасцямі, ідэнтычнасцю і захапленнямі маюць менш шанцаў дасягнуць вяршыняў у бізнесе, навуцы, сродках масавай інфармацыі і іншых прафесійных сферах, чым тыя, хто пераходзіць межы нацыянальнага. Паўсюль, за выключэннем палітыкі, тыя, што «застаюцца дома», застаюцца ў хвасце. Каб рухацца наперад, трэба мысліць і дзейнічаць у міжнародным кантэксце. Як казаў сацыёлаг Мануэль Кастэльс, «эліты – касмапалітычныя, простыя людзі – тутэйшыя». Тым не менш, магчымасць далучыцца да гэтага транснацыянальнага свету мае толькі невялічкая меншасць насельніцтва ў краінах з развітай прамысловасцю і зусім мікраскапічная жменька людзей у краінах, якія толькі сталі на шлях развіцця.

Глабальная ангажаванасць транснацыянальнай эканамічнай эліты паступова сцірае ў яе пачуццё прыналежнасці да пэўнага нацыянальнага грамадства. Сацыялагічнае даследаванне, праведзенае ў пачатку 1980-х гадоў, выявіла, што

чым вышэйшы даход і адукацыю маюць людзі, тым больш умоўнай з’яўляецца іх адданасць радзіме. …Ім больш уласціва, чым беднай і неадукаванай частцы насельніцтва, гатоўнасць пакінуць краіну, калі гэта дасць магчымасць падвоіць іх даходы⁴.

У пачатку 1990-х будучы міністр працы Роберт Райх прыйшоў да падобнай высновы, заўважыўшы, што «людзі з найвышэйшымі даходамі ў Амерыцы… адколваюцца ад рэшты народу»⁵. Гэтая складзеная з адшчапенцаў вярхушка, як пішуць Джон Міклетвэйт і Эйдрыен Вулдрыдж,

усё больш адмяжоўваецца ад рэшты грамадства. Чальцы яе навучаюцца ў замежных універсітэтах, падоўгу працуюць за мяжой, а дома робяць у транснацыянальных арганізацыях. Яны ўтвараюць свет унутры свету, яны звязаныя міжсобку незлічонымі глабальнымі сеткамі, але ізаляваныя ад больш прыземленых прадстаўнікоў іх уласных грамадстваў… Яны больш схільныя бавіць час у памаўленні з сабе роўнымі з усяго свету – праз тэлефон або электронную пошту, – чым у размовах з суседзямі па двары⁶.

Сучасныя інтэлектуалы ўзмацнілі гэтыя тэндэнцыі. Яны адмаўляюцца ад паняцця адданасці нацыі і суграмадзянам і сцвярджаюць маральнае вяршэнства салідарнасці з чалавецтвам наагул. Гэтая плынь расквітнела ва ўніверсітэцкім асяроддзі ў 1990-я гады. Марта Нусбаўм з Чыкагскага ўніверсітэту асудзіла ўпор на «нацыянальны гонар» як «маральна небяспечны», заклікала этнічную большасць аддаць перавагу касмапалітызму над патрыятызмам і сцвердзіла, што нам трэба скіраваць сваю адданасць на «чалавецтва як сусветную супольнасць». Эмі Гутман з Прынстану сцвярджае – «брыдка», што амерыканскіх студэнтаў навучаюць, што яны «з’яўляюцца перадусім грамадзянамі Злучаных Штатаў». Амерыканцы павінны быць «перадусім адданыя», пісала яна, «не Злучаным Штатам ці нейкай іншай палітычна суверэннай супольнасці», а «дэмакратычнаму гуманізму». Джордж Ліпсіц з Каліфарнійскага ўніверсітэту ў Сан-Дыега сцвярджаў, што «ў апошнія гады патрыятызм зрабіўся найперш прытулкам нягоднікаў самага рознага кшталту». Рычард Сэнэт з Нью-Ёркскага ўніверсітэту горача асудзіў «заганнасць ідэі адзінай нацыянальнай ідэнтычнасці» і ацаніў размыванне нацыянальнага суверэнітэту як «збольшага пазітыўную з’яву». Пітэр Спіра з універсітэту Гофстра ўхвальна падсумаваў, што «карыстацца словам «мы» ў кантэксце міжнародных адносін робіцца ўсё цяжэй». У мінулым людзі ўжывалі слова «мы», маючы на ўвазе нацыянальную дзяржаву, аднак цяпер асацыяцыя з дзяржавай-нацыяй «больш не вызначае інтарэсаў або нават прыхільнасцяў індывіда на міжнародным узроўні»⁷.

Транснацыянальныя маралісты адмаўляюцца ад ідэі нацыянальнага суверэнітэту або моцна яе крытыкуюць. Яны згаджаюцца з Генеральным сакратаром ААН Кофі Ананам у тым, што нацыянальны суверэнітэт мусіць саступіць дарогу «суверэнітэту асобы», каб міжнародная супольнасць магла дзейнічаць з мэтай прадухілення або спынення сур’ёзных парушэнняў дзяржавамі правоў іхных грамадзян. Гэты прынцып забяспечвае Арганізацыі Аб’яднаных Нацый падставы для ваеннага або іншага ўмяшання ва ўнутраныя справы дзяржаў – практыкі, адназначна забароненай Хартыяй ААН. На больш агульным узроўні маралісты выступаюць за вяршэнства міжнароднага заканадаўства над законамі асобных краінаў, большую легітымнасць рашэнняў, прынятых міжнароднымі, а не нацыянальнымі арганізацыямі, і пашырэнне паўнамоцтваў міжнародных інстытутаў за кошт паўнамоцтваў урадаў асобных краінаў. Юрысты-міжнароднікі, што належаць да плыні маралістаў, развілі канцэпцыю «міжнароднага звычаёвага права», паводле якой нормы і практыкі, што маюць шырокі ўжытак, могуць з’яўляцца падставай для скасавання юрыдычнай моцы законаў асобных дзяржаў.

Ключавым крокам, які перанёс гэты прынцып у рэчаіснасць у Амерыцы, сталася рашэнне, прынятае ў 1980 годзе Апеляцыйным судом Другога ўзроўню пры інтэрпрэтацыі кодэксу 1789 году, зацверджанага з мэтай абараніць амерыканскіх паслоў. У гэтай справе (працэс Філартыга супраць Пэна-Ірала) суд палічыў, што грамадзяне Парагваю, якія пражываюць у Злучаных Штатах, маюць права распачаць грамадзянскі працэс у амерыканскім судзе супраць парагвайскага ўрадавага чыноўніка, абвінавачанага імі ў забойстве парагвайца ў Парагваі. Гэтае рашэнне мела вынікам некалькі падобных судовых справаў, узбуджаных у судах ЗША. У гэткіх выпадках суды адной краіны выходзяць за межы сваёй тэрытарыяльнай юрысдыкцыі і пацвярджаюць уласныя паўнамоцтвы дзейнічаць у абарону правоў замежніка, меркаванае парушэнне якіх было здзейснена замежнікамі ў замежных краінах.

Спецыялісты ў галіне міжнароднага права, якія належаць да плыні маралізму, сцвярджаюць, што прэцэдэнты міжнароднага звычаёвага права, [маючы першынство], скасоўваюць адпаведныя федэральныя законы і законы штатаў. Паколькі звычаёвае міжнароднае права не сфармуляванае ў кодэксах або пагадненнях, то пад гэтае акрэсленне падпадае што заўгодна, пры ўмове, што эксперты

пераканаюць у гэтым суддзю. Таму яно цалкам здольнае пранікаць усё глыбей ва ўнутраныя справы краіны. Калі існуе норма міжнароднага звычаёвага права, якая забараняе расавую дыскрымінацыю, чаму б не існаваць таксама норме, якая б супрацьстаяла дыскрымінацыі паводле полавай прыналежнасці? Або забароне на дыскрымінацыю на падставе нацыянальнасці, мовы ці сексуальнай арыентацыі?⁸.

Маралісты сцвярджаюць, што амерыканскае заканадаўства мусіць адпавядаць міжнародным стандартам, і выказваюцца на карысць зацвярджэння на нявыбарных пасадах не толькі амерыканскіх, але і замежных суддзяў, якія б вызначалі грамадзянскія правы амерыканцаў з гледзішча міжнародных, а не амерыканскіх нормаў. Увогуле, транснацыянальныя маралісты мяркуюць, што Злучаныя Штаты павінны падтрымліваць стварэнне трыбуналаў, такіх, як Міжнародны крымінальны суд, і выконваць прынятыя ім рашэнні, гэтаксама як рашэнні Міжнароднага арбітражнага суду, Генеральнай Асамблеі ААН і да таго падобных арганізацый.

Паўсюднасць антыпатрыятычных настрояў сярод ліберальнай інтэлігенцыі падштурхнула некаторых яе прадстаўнікоў да таго, каб папярэдзіць сваіх субратоў-лібералаў аб магчымых наступствах гэткіх настрояў, і не для будучыні Амерыкі – для будучыні амерыканскага лібералізму. Большасць амерыканцаў, як напісаў амерыканскі сацыяльны філосаф Рычард Рорці, ганарацца сваёй краінай, аднак «шмат якія выключэнні з гэтага правіла можна знайсці ў каледжах ды ўніверсітэтах, на кафедрах, якія даюць прытулак для левых поглядаў». Гэтыя левыя зрабілі «шмат добрага для… жанчын, афраамерыканцаў, геяў і лесбіянак. …Аднак існуе праблема з гэтым левым рухам: ён непатрыятычны». Ён «не прымае ідэі нацыянальнай ідэнтычнасці і пачуцця нацыянальнага гонару». Калі левы рух хоча захаваць сваю ўплывовасць, яму неабходна прызнаць, што «пачуццё калектыўнай нацыянальнай тоеснасці… з’яўляецца абсалютна неадлучным кампанентам грамадзянскай пазіцыі». Без патрыятызму левы рух не будзе ў стане дасягнуць мэтаў, якія ён ставіць для Амерыкі⁹ . Адным словам, каб дасягнуць ліберальных мэтаў, лібералы мусяць выкарыстоўваць у якасці сродку патрыятызм.

У той час як прадстаўнікі амерыканскай бізнес- і інтэлектуальнай эліты ўсё больш атаясамліваюць сябе з сусветам як адзіным цэлым, называючы сябе «грамадзянамі свету», асноўная маса амерыканцаў выказвае ўсё больш адданасці ўласнай краіне. Велізарная большасць амерыканцаў заяўляе пра свой патрыятызм і ганарыцца сваёй краінай. На пытанне, зададзенае ў 1991 годзе: «Наколькі вы ганарыцеся тым, што вы амерыканец?», 96 % амерыканцаў адказалі «вельмі моцна» або «даволі моцна». Тэракты 11 верасня не маглі мець і не мелі істотнага ўплыву на гэты высокі ўзровень патрыятычных перакананняў: у верасні 2002 году 91 % амерыканцаў «выключна моцна» або «вельмі» ганарыліся тым, што яны – амерыканцы¹⁰ .

Гэтыя пацвярджэнні патрыятызму і гордасці за сваю краіну маглі б не мець гэткага значэння, калі б людзі ў іншых краінах давалі б падобныя адказы. Наагул кажучы, гэтага не назіраецца. Амерыканцы паслядоўна і з вялікім адрывам апярэджваюць іншыя народы ў праявах патрыятызму і імкненні атаясамлівацца са сваёй краінай. Амерыка займала першае месца паводле ўзроўню нацыянальнай гордасці сярод краінаў, ахопленых Сусветным аглядам каштоўнасцяў, што праводзіўся ў 1981–1982, 1990–1991 і 1995–1996 гадах. Кожнае даследаванне ахоплівала ад 41 да 65 краінаў. Ад 96 да 98 % амерыканцаў адзначылі, што яны адчуваюць «вельмі вялікі» або «даволі вялікі» гонар за сваю краіну.

Ступень гэтае ідэнтыфікацыі, тым не менш, вагаецца ў залежнасці ад сацыяльна-эканамічнага статусу, расавай прыналежнасці і месца нараджэння. У даследаванні 1990–1991 гадоў больш за 98 % карэнных амерыканцаў, імігрантаў, белых нелацінаамерыканскага паходжання і чарнаскурых амерыканцаў і 95 % амерыканцаў лацінаамерыканскага паходжання (іспанаамерыканцаў) адзначылі, што яны «вельмі» або «даволі моцна» ганарацца сваёй краінай. Аднак пры адказе на пытанне пра прыярытэты ў нацыянальным самавызначэнні выявіліся адрозненні. 31 % карэнных амерыканцаў і белых амерыканцаў нелацінаамерыканскага паходжання адказалі, што ў першую чаргу атаясамліваюць сябе з Амерыкай, але гэтыя лічбы былі істотна ніжэйшыя сярод чарнаскурых амерыканцаў – 25 %, іспанаамерыканцаў – 19 % і нядаўніх імігрантаў – 17 %. На пытанне, ці былі б яны гатовыя ваяваць за Амерыку, «так» адказалі 81 % белых амерыканцаў нелацінаамерыканскага паходжання і 79 % карэнных амерыканцаў – параўнайце адпаведна з 75 % імігрантаў, 67 % чарнаскурых амерыканцаў і 52 % іспанаамерыканцаў¹¹.

Гэтыя лічбы наводзяць на думку, што нядаўнія імігранты і нашчадкі людзей, вымушаных уліцца ў амерыканскае грамадства, схільныя мець больш амбівалентнае стаўленне да гэтага грамадства, чым нашчадкі першых пасяленцаў і даўніх імігрантаў. Чарнаскурыя амерыканцы і іншыя меншасці мужна змагаліся ў амерыканскіх войнах. Аднак значна меншая колькасць чарнаскурых, чым белых, лічаць сябе патрыётамі. У апытанні 1989 году 95 % белых і 72 % чарнаскурых адзначылі, што лічаць сябе патрыётамі «ў высокай ступені» або «ў пэўнай ступені»¹². У даследаванні 1998 году, якое ахоплівала бацькоў дзяцей школьнага веку, 91 % белых, 92 % іспанаамерыканцаў і 91 % імігрантаў былі рашуча згодныя або ў пэўнай ступені згодныя з наступным сцвярджэннем: «Злучаныя Штаты – краіна, лепшая за большасць іншых краінаў свету». Сярод афраамерыканскіх бацькоў колькасць тых, што гэтак адказалі, складала толькі 84 %. У іншых апытаннях розніца ў адказах чорнага і белага насельніцтва была крыху меншая, і тым не менш у верасні 2002 году, падчас апытання для аддзелу навінаў Эй-Бі-Сі і «Вашынгтон пост», 74 % белага і 53 % каляровага насельніцтва сцвярджалі, што яны «надзвычай» ганарацца тым, што з’яўляюцца амерыканцамі, – адрозненне большае, чым паміж іншымі асноўнымі сацыяльна-эканамічнымі катэгорыямі¹³ .

Аднак наагул, з нязначнымі адхіленнямі, амерыканцы ў велізарнай большасці сваёй моцна атаясамліваюць сябе з сваёй краінай, асабліва ў параўнанні з іншымі народамі. У той час як эліта Амерыкі страчвае нацыянальныя асаблівасці, амерыканцы ўвогуле, як вельмі дакладна падсумавалі аўтары аднаго з параўнальных даследаванняў, застаюцца «найбольш патрыятычным народам свету».

Рост рознагалоссяў паміж сацыяльнымі вярхамі і насельніцтвам у пытаннях унутранай і замежнай палітыкі, звязаных з нацыянальнай тоеснасцю, спрычыніўся да ўтварэння асноўнай мяжы культурнага разрыву, якая праходзіць незалежна ад усіх астатніх класавых, рэлігійных, расавых, рэгіянальных і этнічных адрозненняў. Адарванасць амерыканскага істэблішменту – як прадстаўнікоў ураду, так і неафіцыйных асобаў – ад амерыканскага народу нарастае ўсё больш і больш. У палітычным сэнсе Амерыка застаецца дэмакратычнай краінай, бо ключавыя афіцыйныя асобы трапляюць на свае пасады праз свабодныя і справядлівыя выбары. Аднак у шмат якіх сэнсах яна зрабілася непрадстаўнічай дэмакратыяй, бо ў найбольш важных пытаннях – асабліва тых, якія закранаюць праблему нацыянальнай ідэнтычнасці, – яе лідэры праводзяць палітыку і прымаюць законы, супрацьлеглыя поглядам амерыканскага народу. Гэтаму спадарожнічае ўсё большае адчужэнне амерыканскага народу ад палітычнага жыцця і кіравання краінай.

Паводле даследавання, што ладзілася ў 1980-х гадах, стаўленне сучасных амерыканскіх элітаў, за выключэннем вайсковай і бізнесовай, да такіх катэгорый, як СМІ, праца, рэлігія, права і бюракратыя, было амаль удвая і нават больш чым утрая больш ліберальным, чым у насельніцтва ў цэлым. Іншае даследаванне таксама вызначыла, што ў пытаннях маралі эліты выявіліся «значна больш ліберальнымі», чым шараговыя амерыканцы¹⁴. У асяроддзі элітаў са сферы дзяржаўнага кіравання, камунікацый і непрыбытковых арганізацый ліберальнасць поглядаў была пашыраная асабліва моцна. Тое самае можна сказаць пра акадэмічна-выкладчыцкае асяроддзе. Студэнты-радыкалы 1960-х зрабіліся штатнымі прафесарамі, асабліва ў элітных навучальных установах. Стэнлі Ротман заўважае: «Факультэты сацыялогіі ў элітных універсітэтах у сваёй большасці з’яўляюцца ліберальнымі і касмапалітычнымі або належаць да левага кірунку. Амаль любая праява грамадзянскай пазіцыі (civic loyalty) або патрыятызму тамака расцэньваецца як рэакцыйнасць»¹⁵. Лібералізму таксама часцяком спадарожнічае антырэлігійнасць. У даследаванні Ліпсэта і Лэда 1969 году не менш за 71 % выкладчыкаў – юдэяў, каталікоў і пратэстантаў, – што акрэслілі сябе як лібералаў, адначасова назвалі сябе «ў цэлым абыякавымі да рэлігіі».

Гэтыя адрозненні ў ідэалогіі, стаўленні да нацыі і рэлігіі спараджаюць адрозненні ў стаўленні да праблем унутранай і замежнай палітыкі, звязаных з нацыянальнай тоеснасцю. Насельніцтва ў масе пераважна хвалюе ваенная бяспека, бяспека грамадства, унутранай эканомікі і суверэнітэту. Вярхушку, звязаную з замежнай палітыкай, гэтыя праблемы хвалююць у меншай ступені, а спрыянне Злучанымі Штатамі міжнароднай бяспецы, міру, глабалізацыі і эканамічнаму развіццю замежных краінаў турбуе іх больш, чым асноўную масу насельніцтва. Існуе, падводзіць выснову Джэк Сітрын, «бездань паміж адстойваннем мультыкультуралізму, уласцівым элітам, і масавым упартым адстойваннем неабходнасці асіміляцыі да агульнай нацыянальнай тоеснасці»¹⁶. Паралельнае гэтаму разыходжанне паміж нацыянальна свядомым насельніцтвам і касмапалітычнай вярхушкай найбольш яскрава ўплывае на ўзаемасувязь паміж амерыканскай нацыянальнай тоеснасцю і замежнай палітыкай. У даследаванні 1994 году Сітрын і іншыя падсумоўваюць:

Страта аднадушнасці адносна ролі Амерыкі на міжнароднай арэне – непасрэдны вынік страты згоды адносна таго, што значыць быць амерыканцам, адносна характару амерыканскага нацыяналізму. Айчынны фундамент працяглай пасляваеннай гегемоніі касмапалітычнага лібералізму і інтэрнацыяналізму добра падгніў, ужо не кажучы пра той факт, што Злучаныя Штаты больш не супрацьстаяць магутнаму ваеннаму суперніку¹⁷.

Насельніцтва і эліта прыходзяць да згоды шмат у якіх пытаннях замежнай палітыкі. Аднак, беручы наагул, адрозненні ў іхных поглядах нашмат пераважаюць над падабенствамі. Народ – нацыянальна свядомы, эліты – транснацыянальныя. У 1998 годзе разыходжанні паміж поглядамі масаў і поглядамі рэпрэзентатыўнай групы замежнапалітычных дзеячоў на 34 асноўныя праблемы замежнай палітыкі складалі ад 22 да 42 %¹⁸. У шасці апытаннях, што праводзіліся ў перыяд паміж 1978 і 1998 гадамі, працэнтны склад прадстаўнікоў вярхушкі замежнапалітычнай сферы, якія выказваліся за актыўную пазіцыю ЗША ў свеце, ніколі не апускаўся ніжэй за 96 %, а працэнтны склад прадстаўнікоў насельніцтва, якія падтрымлівалі гэтую пазіцыю, ніколі не падымаўся вышэй за 65 %. З нешматлікімі выключэннямі, насельніцтва Амерыкі паслядоўна выказвала значна менш энтузіязму, чым яе лідэры, адносна выкарыстання амерыканскіх узброеных сілаў для абароны іншых краін ад [чужаземнай] агрэсіі. З іншага боку, насельніцтва было значна больш занепакоенае хваляваннямі, што адбываліся бліжэй да радзімы. Яны выказвалі гатоўнасць падтрымаць паўстанцаў, якія змагаліся супраць рэжыму Фідэля Кастра, і выступалі за выкарыстанне сілы ў Мексіцы ў выпадку пагрозы рэвалюцыі. Асноўная большасць грамадзянаў, тым не менш, таксама прытрымліваецца думкі, што Злучаныя Штаты не павінны ў выпадку міжнародных крызісаў дзейнічаць у адзіноце, без падтрымкі саюзнікаў, у той час як сярод эліты гэтак лічаць менш за палову яе прадстаўнікоў. 57 % насельніцтва таксама выказаліся ў падтрымку ўдзелу Амерыкі «ў міжнародных міратворчых сілах ААН у неспакойных частках свету».

Асабліва вялікі разрыў паміж масамі і вярхушкай існуе адносна пытання эканамічных дачыненняў Амерыкі і рэшты свету. У 1998 годзе 87 % прадстаўнікоў вярхоў і 54 % насельніцтва лічылі эканамічную глабалізацыю карыснай для Амерыкі, у той час як 12 % прадстаўнікоў вярхоў і 35 % насельніцтва прытрымліваліся процілеглай думкі. Чатыры пятыя насельніцтва і менш за палову дзеячоў ад замежнай палітыкі мяркуюць, што ўраду Злучаных Штатаў належыць лічыць абарону працоўных месцаў у ЗША «вельмі важнай задачай». 50 або болей працэнтаў насельніцтва, і пры гэтым ніколі не болей за траціну ад колькасці «дзеячоў» падтрымлівалі ці падтрымліваюць скарачэнне эканамічнай дапамогі іншым краінам. У розных апытаннях 60 або болей працэнтаў насельніцтва падтрымлівалі ўвядзенне пошлінаў; прыкладна такая самая частка «дзеячоў» выказваліся за іх зніжэнне або скасаванне. Падобныя адрозненні існуюць і ў дачыненні іміграцыі. У двух апытаннях, што ладзіліся ў 1990-я гады, 74 (54) % насельніцтва і 31 (18) % замежнапалітычных дзеячоў меркавалі, што высокая колькасць імігрантаў заключае ў сабе «крытычную пагрозу» для Злучаных Штатаў.

Гэтыя і іншыя адрозненні паміж элітамі і насельніцтвам спрычыніліся да ўзнікнення ўсё большага разрыву паміж поглядамі насельніцтва і стратэгіямі, якія прадугледжваліся федэральнымі законамі і дзяржаўнымі актамі. Адно з даследаванняў зменаў у поглядах грамадства на шэраг праблем і суадноснага змянення курсу дзяржаўнай палітыкі прадэманстравала паслядоўнае змяншэнне гэтай адпаведнасці, ад 75 %-га супадзення грамадскай думкі і палітыкі ўраду ў 1970-х гадах да 67 %-га супадзення ў 1984–1987 гадах, 40 %-га ў 1989–1992 гадах і 37 %-га ў 1993–1994 гадах. «Агульныя факты, – падсумоўваюць аўтары даследавання, – паказваюць на існаванне з 1980-х гадоў трывалай мадэлі: агульна нізкага, а часамі блізкага да знікнення ўзроўню рэагавання на грамадскую думку, асабліва ў час першых двух гадоў прэзідэнцтва Клінтана». Такім чынам, адзначаюць яны, няма падставаў меркаваць, што Клінтан і іншыя палітычныя лідэры «патуралі публіцы». «Павялічваецца трывожны разрыў, – падсумаваў адзін аналітык, – паміж тым, што звычайныя амерыканцы ўкладаюць у паняцце належнай ролі Злучаных Штатаў на сусветнай арэне, і поглядамі дзеячоў, адказных за ажыццяўленне замежнай палітыкі»¹⁹. Пры канцы ХХ стагоддзя палітыка ўраду ўсё больш адхілялася ад жаданняў амерыканскага народу.

Няздольнасць палітычных лідэраў «патураць» насельніцтву мела прадказальныя вынікі. Калі палітыка ўраду ў большасці істотных пытанняў рэзка адхіляецца ад пажаданняў народу, можна чакаць страты даверу да ўраду, змяншэння цікаўнасці да палітычнага жыцця і ступені палітычнай заангажаванасці, і, адпаведна, звароту да іншых сродкаў уплыву на палітыку, свабодных ад кантролю палітычнай эліты. Усё гэта адбылося пры канцы ХХ стагоддзя. Усе тры рэакцыі, без сумневу, мелі шмат прычынаў, якія былі ўсебакова разгледжаныя сацыёлагамі, і адна з вышэйпамянёных тэндэнцый – змяншэнне даверу да ўраду – мела месца ў большасці індустрыяльна развітых дэмакратычных краінаў. Аднак, прынамсі ў выпадку Злучаных Штатаў, можна сцвярджаць, што павелічэнне разыходжання паміж поглядамі грамадства і палітыкай ураду паспрыяла таму, што адзначаліся ўсе тры тэндэнцыі.

Па-першае, народны давер да ўраду і асноўных неафіцыйных інстытутаў Амерыкі істотна знізіўся з 1980-х да 1990-х гадоў. Як адзначылі трое выбітных навукоўцаў (Сюзан Фар, Роберт Патнам і Расэл Далтан), у кожным пытанні, што датычыла даверу да ўраду, прыкладна дзве траціны насельніцтва выказалі свой давер у 1960-х гадах і толькі каля адной траціны ў 1990-х. У красавіку 1966 году, напрыклад,

у той час, як у разгары была вайна ў Віетнаме і крывавыя сутыкненні на расавай глебе ў Кліўлендзе, Чыкага і Атланце, 66 % амерыканцаў былі нязгодныя з думкай, што «людзям, якія кіруюць краінай, насамрэч няма справы да таго, што адбываецца з вамі». У снежні 1997 году, падчас найдаўжэйшага за больш чым два пакаленні перыяду спакою і росквіту, 57 % амерыканцаў падзялялі гэтую думку²⁰.

У гэтыя дзесяцігоддзі мела месца таксама падобнае змяншэнне ступені грамадскага даверу да асноўных дзяржаўных і недзяржаўных інстытутаў. Павышэнне ступені народнага даверу адзначалася ў дачыненні толькі двух нявыбарных інстытутаў кіравання – Вярхоўнага Суду і войска.

Па-другое, як паказалі шматлікія даследаванні, ступень грамадскай зацікаўленасці і грамадскага ўдзелу ў асноўных дзяржаўных і недзяржаўных інстытутах Амерыкі ў перыяд з 1960-х да 1990-х гадоў характарызавалася даволі паслядоўным зніжэннем. У 1960 годзе 63 % дарослага насельніцтва бралі ўдзел у выбарах, у 1996-м прагаласавалі толькі 49 %, а ў 2000-м – 51 % выбарцаў. У дадатак да гэтага, як заўважае Томас Патэрсан,

з 1960 году актыўнасць насельніцтва знізілася практычна ва ўсіх галінах выбарчай дзейнасці, ад колькасці валанцёраў, што працуюць падчас выбарчых кампаній, да гледачоў, што глядзяць тэледэбаты. У 1960 годзе ў Злучаных Штатах пражывала на 100 мільёнаў чалавек меней, чым у 2000 годзе, аднак, пры ўсім тым, у кастрычніку 1960 году свае каналы на прэзідэнцкія тэледэбаты настроіла болей тэлегледачоў, чым у 2000 годзе. У 1970-х гадах кожны трэці падаткаплатнік пералічваў даляр ад свайго падатку ў фонд, створаны Кангрэсам для падтрымкі палітычных кампаній. У 2000 годзе гэта зрабіў толькі адзін з васьмі²¹.

Трэцім наступствам разрыву паміж лідэрамі і народам сталася сенсацыйнае павелічэнне колькасці заканадаўчых ініцыятыў па асноўных пытаннях палітыкі, уключна з пытаннямі, што датычаць нацыянальнай ідэнтычнасці. Заканадаўчыя рэферэндумы, ініцыяваныя грамадскасцю, служылі інструментам прагрэсіўных рэформаў да першай сусветнай вайны. Пазней іх ужыванне паслядоўна скарачалася – ад пяцідзесяці ініцыятыў за двухгадовы выбарчы цыкл да дваццаці на пачатку 1970-х. Адначасова з тым, як заканадаўцы ігнаравалі клопаты сваіх выбарцаў, заканадаўчыя рэферэндумы, ініцыяваныя грамадскасцю, зноўку набылі папулярнасць, пачынаючы з чэрвеня 1978 году, калі, нягледзячы на супрацьстаянне літаральна ўсяго дзяржаўна-палітычнага, дзелавога і медыйнага істэблішменту, 65 % насельніцтва Каліфорніі прагаласавала за Прапанову № 13, што рэзка зніжала падаткі. Гэтая прапанова адкрыла шлюз, і ў перыяд з канца 1970-х да 1998 году колькасць грамадскіх заканадаўчых ініцыятыў патроілася, склаўшы ў сярэднім за гэты час 61 за двухгадовы выбарчы цыкл. У 1998 годзе галасаванне адбылося па 55 ініцыятывах, у 2000-м – па 60 і ў 2002 – па 49. За час з 1980 да 2002 году ў 6 штатах прайшло 14 рэферэндумаў па пытаннях, што мелі дачыненне да нацыянальнай ідэнтычнасці амерыканцаў: 6 ініцыятыў супраць дзвюхмоўя, 6 – у падтрымку ўжывання ангельскай мовы або за абвяшчэнне ангельскай мовы афіцыйнай мовай штату і 2 – супраць расавых прэферэнцый. Ва ўсіх гэтых кампаніях, якія суправаджаліся гарачымі дыскусіямі, палітычныя, кіраўнічыя, акадэмічныя, медыйныя, рэлігійныя, прафесійныя і бізнес-эліты кожнага штату выступалі рэзка супраць кожнай з заканадаўчых ініцыятыў. Ва ўсіх выпадках, за выключэннем аднаго, народ прагаласаваў у падтрымку ініцыятывы, з перавагай, што ў сярэднім складала 63 %, а часамі дасягала 85 %. Дэвід С. Бродэр у кнізе «Крах дэмакратыі» падсумаваў: «Узаемны давер паміж кіраўнікамі і кіраванымі, ад якога залежыць сапраўдная прадстаўнічасць ураду, у вялікай ступені вычарпаўся».

У сённяшняй Амерыцы існуе вялізны разрыў паміж вярхушкай і асноўнай масай насельніцтва адносна найважнейшых сутнасных рысаў амерыканскай нацыянальнай тоеснасці, адносна таго, што адрознівае амерыканцаў ад іншых нацый і адносна належнай ролі Амерыкі ў свеце. Усё болей павялічваецца адрыў вялікай часткі прадстаўнікоў эліты ад уласнага народу, а амерыканскі народ, у сваю чаргу, усё болей расчароўваецца ва ўласным урадзе.

Тое, як ставяцца да сваёй краіны вярхушка і шараговыя жыхары Амерыкі, вызначае яе ролю ў свеце, аднак тое, як бачыць гэтую ролю свет, таксама ўплывае на амерыканскую нацыянальную ідэнтычнасць. Існуюць тры распаўсюджаныя погляды на дачыненні Амерыкі з светам. Амерыканцы могуць сустракаць свет з шырока раскрытымі рукамі, то бок расчыніць сваю краіну перад іншымі людзьмі і культурамі. Яны могуць спрабаваць змяніць форму іншых грамадстваў паводле меркі амерыканскіх каштоўнасцяў і амерыканскай культуры. І яны могуць імкнуцца да захавання адметнасці ўласнага грамадства і культуры ад грамадстваў і культур іншых народаў.

Першая, касмапалітычная, альтэрнатыва мае на ўвазе аднаўленне тэндэнцый, што дамінавалі ў Амерыцы да 11 верасня. Амерыка вітае ўвесь свет, яго ідэі, яго тавары і, што найважнейшае, яго людзей. Ідэалам было б адкрытае грамадства з адкрытымі межамі, што заахвочвае самавызначэнне паводле субнацыянальных этнічных, расавых і культурных крытэраў, падвойнае грамадзянства і існаванне дыяспар, грамадства, кіраванае элітамі, што ўсё больш выступаюць за перавагу глабальных інстытутаў, нарматываў і законаў над нацыянальнымі. Амерыцы належыць быць мультыэтнічнай, мультынацыянальнай і мультыкультурнай. Разнастайнасць – адна з найвышэйшых каштоўнасцяў, калі не адзіная найвышэйшая. Чым болей людзей, што прыўносяць у Амерыку розныя мовы, вераванні і звычаі, тым болей амерыканскай робіцца Амерыка. Амерыканскі сярэдні клас усё часцей выступае ў падтрымку сусветных карпарацый, у якіх ён працуе, чым атаясамлівае сябе з рэгіянальнымі супольнасцямі, у якіх ён жыве. Дзейнасцю амерыканцаў усё болей кіруе не федэральны ўрад і ўрад штатаў, а нормы, зацверджаныя міжнароднымі органамі, такімі, як ААН ці Сусветная гандлёвая арганізацыя, звычаёвае міжнароднае права і сусветныя пагадненні. Нацыянальная тоеснасць страчвае сваё першынство на фоне іншых ідэнтычнасцяў. З гледзішча гэтай касмапалітычнай альтэрнатывы, свет вызначае форму Амерыкі.

Паводле імперскай альтэрнатывы, сама Амерыка нанова фармуе свет. Канец халоднай вайны знішчыў камунізм як галоўны чыннік, што вызначаў ролю Амерыкі ў свеце. У выніку лібералы атрымалі магчымасць ажыццявіць свае замежнапалітычныя мэты без неабходнасці апраўдвацца перад абвінавачаннямі, што апошнія падрываюць нацыянальную бяспеку; і тым самым заняцца «нацыятварэннем», «гуманітарнымі ўмяшальніцтвамі» і «замежнай палітыкай як сацыяльнай працай». Выключнае месца Амерыкі як адзінай сусветнай звышдзяржавы адначасова мела ўплыў на амерыканскіх кансерватараў. Падчас халоднай вайны ворагі Амерыкі голасна асуджалі яе як імперскую дзяржаву. На пачатку новага тысячагоддзя кансерватары прынялі і сталі падтрымліваць ідэю амерыканскай імперыі – незалежна ад таго, ці падабаўся ім сам тэрмін – і выкарыстання амерыканскай моцы для перакройвання свету згодна з амерыканскімі каштоўнасцямі.

Імперскі імпульс мацаваўся верай у вяршэнства амерыканскай магутнасці і ўніверсальнасць амерыканскіх каштоўнасцяў. Паколькі Амерыка далёка пераўзыходзіць у сваёй моцы іншыя дзяржавы, яна нясе адказнасць за ўсталяванне парадку і змаганне са злом ва ўсім свеце. Згодна з гэтай верай універсалістаў, людзі з іншых краін, па сутнасці, вызнаюць тыя самыя каштоўнасці, што і амерыканцы, а калі не вызнаюць, то хочуць вызнаваць, а калі не хочуць, то, значыць, яны не разумеюць, што па-сапраўднаму добра для іх грамадства, і амерыканцы нясуць адказнасць за тое, каб іх пераканаць або прымусіць іх прыняць універсальныя каштоўнасці, якія вызнае Амерыка. У гэткім свеце Амерыка страчвае адметнасць як нацыя і ператвараецца ў дамінантны кампанент наднацыянальнай імперыі.

Аднак ані імперскі, ані ўніверсалісцкі падыход не адлюстроўваюць дакладна стану свету на пачатку ХХІ стагоддзя. Амерыка – адзіная звышдзяржава, аднак існуюць іншыя моцныя дзяржавы: Брытанія, Нямеччына, Францыя, Расія, Кітай, Індыя і Японія – на глабальным узроўні і Бразілія, Нігерыя, Іран, Паўднёваафрыканская Рэспубліка ды Інданезія – на ўзроўні адпаведных рэгіёнаў. Амерыка не здолее дасягнуць ніякіх істотных мэтаў у свеце без супрацоўніцтва хаця б з некалькімі з гэтых краінаў. Культура, каштоўнасці, традыцыі і інстытуты іншых краін часта несумяшчальныя з ідэяй пераўтварэння гэтых краін пад шаблон амерыканскіх каштоўнасцяў. Гэтыя народы наагул звычайна моцна любяць свой спрадвечны лад жыцця, звычаі і вераванні і, адпаведна, зацята супрацьстаяць спробам з боку чужынцаў з іншых культур іх змяніць. У дадатак да таго, якімі б ні былі мэты амерыканскай эліты, звычайная амерыканская публіка настойліва і паслядоўна расцэньвала пашырэнне дэмакратыі ў свеце як непрыярытэтную задачу. Насаджэнне дэмакратыі ў іншых дзяржавах таксама часта абуджае антыамерыканскія настроі і сілы, як у выпадку з папулісцкімі рухамі ў краінах Лацінскай Амерыкі і экстрэмісцкімі тэрарыстычнымі рухамі ў мусульманскіх краінах.

Касмапалітызм і імперыялізм спрабуюць зменшыць або сцерці сацыяльныя, палітычныя і культурныя адрозненні паміж Амерыкай і іншымі краінамі. Нацыянальны падыход прызнае і прымае тое, што адрознівае Амерыку ад іншых грамадстваў. Амерыка не можа стаць цэлым светам і пры гэтым застацца Амерыкай. Іншыя народы не могуць стаць амерыканцамі і адначасова застацца самімі сабой. Амерыка асаблівая, і гэтую адметнасць шмат у чым вызначаюць яе рэлігійнасць і англа-пратэстанцкая культура. Альтэрнатывай касмапалітызму і імперыялізму з’яўляецца нацыянальна свядомы падыход, накіраваны на захаванне і ўзмацненне тых якасцяў, што вызначалі Амерыку спрадвеку.

Амаль чатыры стагоддзі англа-пратэстанцкая культура першых пасяленцаў з’яўляецца асноўным і трывалым складнікам амерыканскай тоеснасці. Адзінае, што трэба запытацца: ці была б Амерыка такой, якой яна ёсць сёння, калі б у ХVII–XVIII стагоддзях яе засялілі не брытанскія пратэстанты, а французскія, іспанскія або партугальскія каталікі? Адказам будзе «не». Гэта была б не Амерыка, гэта былі б Квебек, Мексіка або Бразілія. Англа-пратэстанцкая культура Амерыкі спалучыла палітычныя і сацыяльныя інстытуты, атрыманыя ў спадчыну ад Англіі, у прыватнасці ангельскую мову, з уяўленнямі і каштоўнасцямі дысідэнцкага пратэстантызму, які паступова звяў у Англіі, але быў забраны з сабой пасяленцамі і атрымаў новае жыццё на новым кантыненце. Спачатку, як адзначыў Олдэн Т. Воган,

амаль усё было ў аснове сваёй ангельскім: формы землеўладання і землеапрацоўкі, сістэма кіравання і асноўны фармат законаў і юрыдычных працэдур, забавы і спосабы баўлення вольнага часу, іншыя незлічоныя аспекты каланіяльнага жыцця.

Артур Шлезінгер-малодшы пагаджаецца: «…Мова новай нацыі, яе законы, яе інстытуты, яе палітычныя ідэі, яе літаратура, яе звычаі, яе запаветы, яе малітвы перш за ўсё вялі свой пачатак з Брытаніі»²².

З пэўнымі адаптацыямі і мадыфікацыямі, гэтая зыходная культура захоўвалася трыста гадоў. Праз дзвесце гадоў пасля таго, як Джон Джэй у 1789 годзе вызначыў шэсць асноўных элементаў, супольных для амерыканцаў, аднаго з іх – супольнага радаводу – ужо не існавала. Некаторыя з пяці астатніх – мова, рэлігія, прынцыпы кіравання, манеры і звычаі – змяніліся або пабляклі. Аднак у сваёй сутнасці вызначаныя Джэем складнікі амерыканскай нацыянальнай тоеснасці хаця і аспрэчваліся, аднак у ХХ стагоддзі яшчэ вызначалі амерыканскую культуру. Галоўнае значэнне трывала належала і належыць пратэстантызму. Што датычыць мовы, спробы нямецкіх пасяленцаў, якія з’явіліся ў XVIII стагоддзі ў Пенсільваніі, надаць нямецкай мове роўны з ангельскай статус, раз’юшылі ў ліку іншых Бенджаміна Франкліна і не мелі поспеху²³. Прынамсі, да з’яўлення дзвюхмоўя і вялікіх асяродкаў іспанамоўных імігрантаў у Маямі і на Паўднёвым Захадзе Амерыка заставалася адзінай у сваім родзе велізарнай краінай з больш чым двухсотмільённым насельніцтвам, што гаварыла на адной і той самай мове.

На працягу ХІХ стагоддзя і да канца ХХ-га імігрантаў рознымі спосабамі прымушалі і пераконвалі прытрымлівацца асноўных элементаў англа-пратэстанцкай культуры. Сучасныя культурныя плюралісты, мультыкультуралісты і прадстаўнікі этнічных і расавых меншасцяў адзначаюць поспех гэтых спробаў. Імігрантаў з Паўднёвай і Ўсходняй Еўропы, як з’едліва заўважыў Майкл Новак у 1977 годзе, прымушалі рабіцца амерыканцамі, адаптуючыся да англа-амерыканскай культуры: амерыканізацыя была «працэсам паўсюднай псіхалагічнай рэпрэсіі». Уіл Кімлічка сцвердзіў у 1995 годзе ў падобных выразах, што, пакуль не надышлі 1960-я, ад імігрантаў чакалася, што яны адмовяцца ад сваёй спадчыны, ад сваёй адметнасці і цалкам асімілююцца да існых культурных нормаў. Ён назваў гэта «мадэллю англаканфармізму»²⁴ .

Гэтыя крытыкі мелі рацыю. На працягу ўсёй гісторыі Амерыкі людзі, што не былі белымі пратэстантамі англа-саксонскага паходжання, рабіліся амерыканцамі, пераймаючы англа-пратэстанцкую культуру і палітычныя каштоўнасці гэтай краіны. Гэта было карысна як ім, так і дзяржаве.

Мільёны імігрантаў і іхных дзяцей дасягнулі багацця, улады і статусу ў амерыканскім грамадстве менавіта дзякуючы таму, што асіміляваліся з дамінантнай амерыканскай культурай. Такім чынам, няма падставаў сцвярджаць, што амерыканцы вымушаныя выбіраць, з аднаго боку, паміж бела-расавай англасаксонска-пратэстанцкай этнічнай ідэнтычнасцю і, з іншага боку, абстрактнай і плыткай грамадзянскай ідэнтычнасцю, абумоўленай адданасцю пэўным палітычным прынцыпам. Асновай ідэнтычнасці амерыканцаў ёсць культура, створаная пасяленцамі, якую ўсмакталі пакаленні імігрантаў і якая дала пачатак Амерыканскай Веры. У сэрцы гэтай культуры знаходзіцца пратэстантызм.

Рэлігійнасць вылучае Амерыку сярод большасці іншых заходніх краінаў. Амерыканцы, да таго ж, у большасці сваёй хрысціяне, што іх адрознівае ад шмат якіх незаходніх народаў. Рэлігійнасць спрыяе таму, што амерыканцы ўспрымаюць свет у тэрмінах дабра і зла ў большай ступені, чым іншыя народы. Лідэры іншых краін часта знаходзяць гэтую рэлігійнасць не толькі нязвыклай, але таксама раздражняльнай, з прычыны глыбокага маралізму, які яна ўплятае ў разгляд палітычных, эканамічных і сацыяльных праблем.

Рэлігія і нацыянальна свядомы падыход таварышавалі адно аднаму ў гісторыі Захаду. Як паказаў гісторык Эйдрыен Хейстынгс, першае часцяком вызначала змест апошняга: «На фармаванне кожнай этнічнай групы ў значнай ступені ўплывае рэлігія, гэтаксама як і мова… [у Еўропе] хрысціянства вызначыла фармаванне нацый»²⁵. Сувязь паміж рэлігіяй і нацыянальнай свядомасцю выразна захоўвалася пры канцы ХХ стагоддзя. Больш рэлігійныя краіны вызначаюцца мацнейшай нацыянальнай свядомасцю. Даследаванне на матэрыяле 41 краіны паказала, што тыя краіны, дзе большасць людзей высока ацэньвалі месца Бога ў іхным жыцці, адначасова былі тымі, у якіх людзі адчувалі «вялікі гонар за сваю краіну»²⁶.

У межах асобных краінаў больш рэлігійныя людзі звычайна таксама характарызуюцца вышэйшым узроўнем нацыянальнай свядомасці. Даследаванне 1983 году на матэрыяле 15 краінаў (збольшага еўрапейскіх) высветліла, што «ў кожнай з даследаваных краінаў тыя, хто акрэсліў сябе як нявернікаў, менш схільныя ганарыцца сваёй краінай». У сярэднім гэтая розніца складае 11 %. Большасць народаў Еўропы займаюць нізкія пазіцыі паводле іх веры ў Бога і гонару за сваю краіну. Амерыка знаходзіцца на адным узроўні з Ірландыяй і Польшчай, блізка да вяршыні рэйтынгу паводле абедзвюх пазіцый. Каталіцызм ляжыць у аснове польскай і ірландскай нацыянальнай ідэнтычнасці. Спадчына дысідэнцкага пратэстантызму займае ў Амерыцы найважнейшае месца. Амерыканцы ў велізарнай ступені адданыя Богу і радзіме і лічаць абодва гэтыя паняцці неадлучнымі. У свеце, дзе рэлігія вызначае перакананні, кантакты і канфлікты людзей на ўсіх кантынентах, не павінна здзіўляць тое, што амерыканцы зноўку звяртаюцца да веры ў пошуках нацыянальнай тоеснасці і нацыянальнай мэты.

Значная частка прадстаўнікоў амерыканскай эліты прыхільна ставіцца да магчымасці пераўтварэння Амерыкі ў касмапалітычную супольнасць. Іншыя прадстаўнікі вярхушкі хацелі б, каб Амерыка ўзяла на сябе ролю імперыі. Пераважная большасць простых амерыканцаў цвёрда выступаюць за нацыянальную дзяржаўнасць і выбіраюць захаванне і ўзмацненне той амерыканскай тоеснасці, што існуе спрадвеку.

Амерыка робіцца сусветам. Сусвет робіцца Амерыкай. Амерыка застаецца Амерыкай. Касмапалітычнай? Імперскай? Нацыянальна свядомай? Выбар, які зробяць амерыканцы, прадвызначыць будучыню – амерыканцаў як нацыі і ўсяго свету.

Пераклала з англійскай Мілана Міхалевіч