5-2004
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

аналiтыка

Уладзімер Мацкевіч
Чыя палітыка тапырыцца ў раёне Берасьця?
Выступ прэзыдэнта перад берасьцейскімі студэнтамі

---

Потым, падчас перабудовы і пазьней, савецкія і постсавецкія лідэры езьдзілі ў Амэрыку і выступалі там перад студэнтамі, гаварылі ім нешта важнае і адказвалі на пытаньні. Мне заўсёды здавалася, што студэнтам, будучай эліце, будучым міністрам, чыноўнікам, вайскоўцам можна і трэба прамаўляць самыя сьвежыя ідэі, ставіць перад імі самыя галоўныя праблемы. Гэта значна важней, чым выступаць перад перадавымі работнікамі і калгасьнікамі, якія шмат значаць для дзяржавы і грамадзтва, але ніколі ня будуць кіраваць дзяржавай або вызначаць грамадзянскую пазыцыю.

І як жа прыемна пачуць ад прэзыдэнта Беларусі пацьвярджэньне свайго ўяўленьня:

У гэтай аўдыторыі я мушу выкласьці сваё разуменьне гістарычнага выбару Беларусі, раскрыць лёгіку найважнейшых палітычных рашэньняў за апошнія дзесяць гадоў. Веданьне мэханізму і пабуджальных матываў прыняцьця палітычных рашэньняў на найвышэйшым узроўні дапаможа вам і ў навучаньні, і асабліва ў жыцьці, асабліва тым, хто заўтра або ў хуткім часе прыйдзе ў нашае бурлівае, зьменлівае жыцьцё, якое крыху адрозьніваецца ад таго жыцьця, якое ў вас фармуюць у ВНУ.

Вядома, каму ж як не студэнтам, у якіх усё наперадзе, асноўны занятак якіх – думаць і пазнаваць, патрэбнае разуменьне «гістарычнага выбару Беларусі», каму як ня ім мусіць быць раскрытая «лёгіка найважнейшых палітычных рашэньняў»?

Я таксама ня супраць зразумець, як кіраўніцтва краіны бачыць «гістарычны выбар», і мне вельмі карціць разабрацца зь «лёгікай найважнейшых палітычных рашэньняў».

Я не наіўны даматур-абывацель, каб не разумець, што часам прэзыдэнт мусіць гаварыць папулісцкімі лёзунгамі, мусіць «агітаваць і матываваць» грамадзянаў. Я не чакаю ад такіх прамоваў прэзыдэнта лёгікі і фармулёвак гістарычнага выбару, нават калі ён і выкарыстоўвае такія катэгорыі. Але да прамоўленага ў студэнцкай аўдыторыі слова «лёгіка» я стаўлюся сур’ёзна, я буду чакаць менавіта лёгікі і аналізаваць сказанае менавіта з пазыцыі лёгікі. І калі выкарыстана катэгорыя «гістарычны выбар», дык я буду думаць і разважаць менавіта пра гістарычны выбар Беларусі.

Скажу больш, я чакаў менавіта гэтага 10 гадоў. Ня проста чакаў, я задаваў адпаведныя пытаньні. У 1994 годзе я зразумеў, што кіраўнікі Рэспублікі Беларусь і грамадзкія лідэры маюць вельмі цьмянае ўяўленьне пра тое, што такое Беларусь. А бязь веданьня і разуменьня таго, што такое Беларусь, ці можна ёй правільна кіраваць? Ці можна яе ўладкаваць? Вызначыць яе гістарычную будучыню? Я перакананы, што нельга. Таму я й казаў 10 гадоў таму, што Беларусь – гэта праблема. Гэта філязофская праблема, таму трэба разгадаць яе як унікальны фэномэн, як беларускую загадку. Гэта мэтадалягічная праблема, таму для Беларусі мусіць быць свой праект уладкаваньня краіны, і краіна не павінна «даношваць» нерэалізаваныя праекты разьвітага сацыялізму і індустрыялізацыі БССР. Мусіць быць распрацаваная свая праграма разьвіцьця, бо нават калі мы рухаемся ў адным кірунку з суседзямі – Польшчай, Літвой, Украінай – нашая зыходная пазыцыя ўсё ж такі адрозная ад іншых краінаў, у іх свае магчымасьці для разьвіцьця, у нас іншыя, таму – кожнаму сваё! Кожнаму сваё разьвіцьцё, кожнаму разьвіцьцю – сваю праграму. І такая праграма разьвіцьця ня можа ня быць распрацаваная нідзе, акрамя як у самой Беларусі.

Вядома, усе гэтыя 10 гадоў я ня толькі чакаў адказаў на свае пытаньні і рашэньня сфармуляваных праблемаў ад кіраўнікоў краіны. Я й сам неяк адказваў на пытаньні й вырашаў праблемы. Таму я перадузяты чытач выступу Лукашэнкі перад студэнтамі Берасьця. Я не гатовы прыняць любыя адказы, якія дасьць прэзыдэнт, я не магу прыняць любыя вырашэньні праблемаў. Мне патрэбныя аргумэнтаваныя адказы і абгрунтаваныя рашэньні.

Можа, перадузятасьць – гэта блага? Можа, мне гэта будзе перашкаджаць разумець прэзыдэнта? Можа быць! Але я не магу інакш. Мне не абыякавы лёс краіны, а неабыякавасьць – гэта і ёсьць пачатак перадузятасьці. Я б ня меў рацыі, калі б рабіў выгляд, што гэта ня так, што я магу заняць адстароненую пазыцыю і разглядаць і саму Беларусь, і яе прэзыдэнта як у тэлескоп зь іншай плянэты. Не, я тут жыву, я тутэйшы, і для мяне ўсё тут важна, усё мае сваё значэньне, а часта і баліць. Я шмат з чым ня згодны з таго, што дзеецца ў маёй краіне. І вось з гэтай сваёй нязгодай, зацікаўленасьцю і болем я пачынаю чытаць тэкст выступу Лукашэнкі. І як файна, што на самым пачатку тэксту я знаходжу такія словы:

Хацеў бы і з вамі шчыра, адкрыта пагаварыць. Я заўжды арыентаваў кіраўнікоў ВНУ, выкладчыкаў на тое, каб студэнты самі вызначаліся, хто будзе ў аўдыторыі на сустрэчы з прэзыдэнтам. І, вядома, для мяне будзе вялікім расчараваньнем, калі я даведаюся, што адбор быў паводле нейкіх іншых крытэраў, а не паводле прынцыпаў сапраўднай дэмакратыі, калі студэнт сам у групе, або на факультэце, або на курсе вызначае, каму быць у гэтай залі.

Я зыходжу з таго, што, хоць мы і перажываем пэўны пэрыяд, складаны пэрыяд у палітычным жыцьці нашай дзяржавы, тым ня менш, хацелася б сустракацца і зь людзьмі, якія, магчыма, увогуле на дух не выносяць прэзыдэнта. Я хацеў бы зь імі пагаварыць і высьветліць непасрэдна ў іх, у чым праблемы. І рэч нават не ў прэзыдэнту, а ў той палітыцы, якую ажыцьцяўляе сёньня дзяржаўная ўлада на чале з прэзыдэнтам. Таму я вельмі хацеў бы, каб у гэтай залі прысутнічалі людзі, якія думаюць інакш. Натуральна, велізарная большасьць – гэта студэнты, што падтрымліваюць той курс, які праводзіцца. У адваротным выпадку паўстае пытаньне – што, трэба быць апазыцыянэрам, каб трапіць да прэзыдэнта на сустрэчу?

Калі я правільна разумею, дакладчык кажа, што хацеў бы бачыць у аўдыторыі людзей накшталт мяне, але толькі студэнцкага веку? Я заўжды быў у апазыцыі, актыўна або ня вельмі, палітычнай або проста грамадзянскай, але ў апазыцыі. Прэзыдэнт кажа, што хацеў бы з апазыцыяй пагаварыць, непасрэдна высьветліць, у чым нашы, а значыць, у тым ліку мае, праблемы. Калі б гэта было праўдай, дык я б нават зьмяніў сваё стаўленьне да Лукашэнкі (рэч у тым, што я ніколі не хаваў, што належу да тых, хто «на дух не выносяць прэзыдэнта»). Але гэта проста рытарычны фрагмэнт дзеля гожага слоўца. І я магу гэта давесьці, як ніхто іншы. Як толькі прэзыдэнт пабачыў мяне ў тэлебачаньні, ён ня толькі не захацеў, каб я сам або вуснамі запрошаных на перадачу апазыцыянэраў гаварыў пра нашыя праблемы, ён катэгарычна загадаў кіраўніцтву каналу АНТ на парог мяне не пускаць і забараніць супрацоўнікам тэлебачаньня гаварыць са мной. Ці магу я паверыць, што ён «хацеў бы зь імі пагаварыць і высьветліць непасрэдна ў іх, у чым праблемы», хацеў бы, «каб у гэтай залі прысутнічалі людзі, якія думаюць інакш»?

Так, я перадузяты, я думаю інакш. І дзеля таго, каб са мной пагаварыць, ня трэба, каб я прысутнічаў у залі. Дастаткова не звальняць мяне з тэлебачаньня або проста чытаць тое, што я пішу. Бо я ж чытаю, што ён піша!

А ён часам нават піша рэчы, зь якімі нельга не пагадзіцца. Я б спачатку пералічыў усё тое нешматлікае, у чым я згодны з Лукашэнкам. Дакладней, ня зь ім, а з тым, што ён кажа. Мне гэтае адрозьненьне вельмі важнае. Рэч у тым, што аўтар тэксту можа быць зразуметы асобна ад самога тэксту. Я ня буду цяпер спасылацца на філязофію тэксту, на Вітгенштайна, структуралізм, сэміётыку і постмадэрн. Нават неспэцыялісты ведаюць, што мана існуе. Што ў маўленьні шмат што гаворыцца няшчыра, што мова выкарыстоўваецца ня толькі дзеля таго, каб выказваць свае думкі, але і дзеля таго, каб іх хаваць. Таму я ня маю права думаць, што два выразы: «я згодны з табой» і «я згодны з тым, што ты кажаш» – значаць адно і тое ж. Гэта розныя рэчы. Магчыма, я цяпер выкарыстоўваю вузкае разуменьне пэрфарматыву паводле Дж. Остына (так я ўжо арыентаваны ў сваёй аналітычнай практыцы, гэта падмурак майго аналітычнага мэтаду), але я ніколі не аналізую тэксты самі празь сябе, я аналізую пэрфарматыў, г. зн. чытаю тэкст як учынак, тэкст як дзеяньне. Мяне цікавіць ня гэтак «што менавіта сказана?», але «навошта гэта сказана?» або «якая мэта гэтым дасягаецца?». Кожны тэкст мае парадыгматычнае вымярэньне, сынтагматычнае, але мяне больш за ўсё цікавіць прагматычнае вымярэньне. Прагматыка ня толькі ў вузкалінгвістычным значэньні, але і ў сэнсе філязофскага і мэтадалягічнага прагматызму.

Напрыклад, калі чалавек прамаўляе фальшывы тэкст, але ня хоча маніць, ён заўжды можа сказаць гэтак: «Я цяпер скажу няпраўду, вось яна: …». Тады будзе зразумела, што сказанае ёсьць мана. І гэтая прамоўленая мана, тым самым, застаецца тэкстам-маной, але перастае быць дзеяньнем-маной. І наадварот, можна прамаўляць праўдзівы тэкст, і гэтым тэкстам падманваць, уводзіць у зман.

Дык вось што кажа Лукашэнка студэнтам:

То бок мы будзем усё рабіць дзеля моладзі, каб яна магла атрымаць самае галоўнае ў жыцьці – адукацыю. Нават ня веды. Трэба навучыць чэрпаць веды. Ты ня можаш у ВНУ атрымаць раз і назаўжды неабходны аб’ём ведаў. Цябе тут мусяць навучыць здабываць веды, працаваць з кнігай, Інтэрнэтам, падручнікам. Мусяць навучыць і прышчапіць, калі выйдзе, пачуцьцё неабходнасьці ўвесь час атрымліваць веды і ўдасканальвацца. Гэта галоўная задача ВНУ.

Дзеля таго, каб чалавек рэалізаваўся, дзеля таго, каб ён быў незалежным і вольным, ён мусіць быць адукаваным чалавекам. Таму найвышэйшая каштоўнасьць кожнага чалавека – гэта адукацыя.

Хто ж будзе пярэчыць? Я ня буду. Я нават ня буду казаць, што закрыцьцё ЭГУ супярэчыць гэтаму сьцьверджаньню. Я нават ня буду пакуль казаць пра тое, што ўвядзеньне ў праграму ВНУ курсу ідэалёгіі карэнным чынам адмаўляе тэзіс «Нават ня веды. Трэба навучыць чэрпаць веды. Ты ня можаш у ВНУ атрымаць раз і назаўжды неабходны аб’ём ведаў», бо ідэалёгія – гэта гатовыя, разжаваныя веды, якія ўкладаюцца ў сьвядомасьць і якія мусяць прымацца бяз крытыкі. То бок ідэалёгіі ня месца ў ВНУ, пра якую гаворыць прэзыдэнт. Я ня буду гаварыць пра ўказ Міністэрства адукацыі, які з гэтага году абмяжоўвае магчымасьці студэнтаў і выкладчыкаў беларускіх ВНУ ўдзельнічаць у акадэмічных абменах з эўрапейскімі краінамі, закрывае Беларусі і магчымасьць удзелу ў Балёнскім працэсе, які накіраваны якраз на вольнае неабмежаванае атрыманьне ведаў з усіх даступных у Эўропе крыніцаў пры фінансавай падтрымцы Эўрапейскага Зьвязу.

Мне цікава іншае: навошта Лукашэнка прамаўляе гэты хоць і банальны, але правільны тэкст? Якой мэты ён тым самым дасягае? Ізноў-такі, я перадузяты ў сваім аналізе. Відавочную прагматычную мэту – закласьці асновы ўзаемаразуменьня з аўдыторыяй, я адмыслова аналізаваць ня буду. Гэта зразумела, і ўсімі аратарамі выкарыстоўваецца паводле звычайнай схемы: «Вось простая ісьціна, мы ўсе яе разумеем і падзяляем, значыць, мы зможам падзяляць і разумець і не нагэтулькі простыя ісьціны, якія я маю вам сказаць». Я якраз і займуся пошукам у тэксьце той, менш відавочнай ісьціны, якую аратар хоча прычапіць, як вагон да лякаматыва. І вось што я знайшоў:

Палітыка – гэта мастацтва магчымага, а гэтыя магчымасьці стварае грамадзтва, то бок вы, даруйце за гэтую філязофію. Зыходзячы з гэтых магчымасьцяў, якія вы ствараеце для мяне, я і праводжу адпаведную палітыку. Я б мог сёньня праводзіць тую палітыку, якую праводзяць у іншых дзяржавах. Я ж навучыўся веды здабываць, адукаваны чалавек, у мяне шмат памочнікаў – пісьменных, дактароў навук, акадэмікаў, якія прыйдуць і скажуць: вось сыстэма ў Швэцыі, вось у Нямеччыне, вось спалучэньне, праводзьце гэтую. Я бяру гэтую палітыку, кладу на нашу грэшную зямлю – і ў раёне Берасьця яна тапырыцца. Значыць, непрыдатная палітыка, калі яна на нашу грэшную зямлю не кладзецца, гэтая схема, яе ня трэба браць.

Дык вось як: «Я ж навучыўся веды здабываць, адукаваны чалавек, у мяне шмат памочнікаў – пісьменных, дактароў навук, акадэмікаў»? Зыходзячы зь зьместу «лякаматыва» пра тое, чаму трэба навучыць студэнтаў, у «вагоне» сьцьвярджаецца, што «Я ж навучыўся веды здабываць, адукаваны чалавек». Г. зн. я такі самы, як вы, «мы адной крыві».

Што ж, гэта распаўсюджаны аратарскі прыём. Як і ўсякі тэхнічны прыём, ён ані благі, ані добры. Гэта як пісталет у руках бандыта і ў руках паліцыянта. Важна, на каго скіраваны пісталет, важна, чаго хоча дамагчыся аратар такім прыёмам. А вось чаго: «Вось сыстэма ў Швэцыі, вось у Нямеччыне, вось спалучэньне, праводзьце гэтую. Я бяру гэтую палітыку, кладу на нашу грэшную зямлю – і ў раёне Берасьця яна тапырыцца. Значыць, непрыдатная палітыка, калі яна на нашу грэшную зямлю не кладзецца, гэтая схема, яе ня трэба браць». Ізноў я перадузята стаўлюся да такога сьцьверджаньня.

Я дык думаю, і заўжды гэта сьцьвярджаў, што сучасная дзяржаўная адміністрацыя недастаткова кампэтэнтная, каб рэалізаваць у нас тую палітыку, якая патрэбная нашай краіне. А аратар сьцьвярджае, што «ў раёне Берасьця яна тапырыцца», што «яна на нашу грэшную зямлю не кладзецца».

Уявім сабе, што нехта бярэ ў рукі пісталет, страляе ў мішэнь і не пацэльвае. Якія могуць быць прычыны ў такой няўдачы? Ня думаю, што нехта ў здаровым розуме можа бачыць прычыну ў тым, што мішэнь маленькая. Кшталту: «Вось каб была мішэнь на ўсю сьцяну, тады я б пацэліў!» Гэта відавочна неразумная вэрсія, хоць і такія часам сустракаюцца ў нашай палітыцы. Але праўдападобныя вэрсіі, якія не супярэчаць здароваму сэнсу, таксама могуць быць розныя. Напрыклад, першая вэрсія: пісталет благі, не прыстраляны, мушка крывая і г. д. І другая вэрсія: стралок нікчэмны. Іншы лёгка б пацэліў у мішэнь з таго самага пісталета. Пацэліць бы ён пацэліў, але ж хто яму пісталет дасьць?

Мадэль мадэльлю, мэтафара мэтафарай, але сутнасьць, якую аратар спрабуе данесьці да студэнтаў Берасьця, палягае менавіта ў тым, што «пісталет благі», г. зн. рынкавая эканоміка, гуманістычная і лібэральная палітыка, якімі кіруюцца ўсе краіны ў Эўропе, «на нашу грэшную зямлю не кладзецца … і ў раёне Берасьця яна тапырыцца».

Вось такая лёгіка (я на пачатку папярэджваў, што буду лёгіку шукаць у тэксьце)! Давайце разьбяром яшчэ раз і па кроках.

Пытаньне: чаму сучасны беларускі рэжым праводзіць зусім ня тую палітыку, якую праводзяць ува ўсёй Эўропе? («У мяне шмат памочнікаў – пісьменных, дактароў навук, акадэмікаў, якія прыйдуць і скажуць: вось сыстэма ў Швэцыі, вось у Нямеччыне, вось спалучэньне, праводзьце гэтую».)

Адказ: «у раёне Берасьця яна тапырыцца. Значыць, непрыдатная палітыка, калі яна на нашу грэшную зямлю не кладзецца, гэтая схема, яе ня трэба браць».

І пры гэтым нельга ж не пагадзіцца з тым, што такая вэрсія адказу лягічна магчымая. Але менавіта магчымая. Бо гэтая вэрсія вызначаецца тым, хто праводзіць гэтую палітыку, г. зн. «у чыіх руках пісталет». Аратар кажа: «Я бяру гэтую палітыку, кладу на нашу грэшную зямлю». Лягічны суб’ект або граматычны дзейнік тут «я». Лягічна было б праверыць, «ці тапырылася б гэтая палітыка ў раёне Берасьця», калі б гэтую палітыку «браў і клаў на грэшную зямлю» (страляў бы ў мішэнь) нехта іншы? Ня трэба быць вялікім філёзафам, каб убачыць, што такі варыянт ня проста лягічны, як адзін з магчымых, гэты варыянт папросту неабходны, зыходзячы зь лёгікі.

Але ў такім разе вяртаемся назад па тэксьце і прыгадваем пра тое, што аратар мусіў «выкласьці сваё разуменьне гістарычнага выбару Беларусі, раскрыць лёгіку найважнейшых палітычных рашэньняў», калі ён так сам сказаў. Ці раскрыў ён гэтую «лёгіку найважнейшых палітычных рашэньняў»?

Я б сказаў, што раскрыў. Раскрыў з усёй відавочнасьцю. Але сказаць я сказаў бы, і нават кажу, аднак вымушаны гаварыць гэта з засьцярогамі.

Засьцярогі ж у тым, што гэтая «лёгіка найважнейшых палітычных рашэньняў» раскрываецца толькі перад тым, хто крыху знаёмы зь лёгікай, тым, хто лягічна адукаваны. А калі не? Калі не, трэба працягваць далей.

Аналізуючы тэкст, чытаць трэба ня толькі словы, трэба ўтрымліваць у галаве яшчэ шмат чаго. Напрыклад, месца і час, калі гэтыя словы сказаныя. Акалічнасьці, у якіх гэта гаворыцца, то бок акалічнасьці спосабу дзеяньня і гаварэньня, кантэкст.

Задамо сабе пытаньне: А якое «найважнейшае палітычнае рашэньне» маецца на ўвазе ў гэтым аратарскім лягічным практыкаваньні? Калі ня ўлічваць усяго кантэксту, можна падумаць, што гаворка пра рынкавую эканоміку, прыватызацыю, пра лібэральную палітыку, пра эўрапейскія каштоўнасьці, якія «тапырацца ў раёне Берасьця». Так, і пра іх таксама. Але калі, чытаючы тэкст, памятаць пра дату, калі ён прамоўлены аўтарам, то нельга памыліцца адносна таго, якое «найважнейшае палітычнае рашэньне» маецца на ўвазе, гэта, вядома ж, рэфэрэндум пра зьняцьце канстытуцыйных абмежаваньняў на «права трымаць пісталет у сваіх руках» або пра бестэрміновае права «браць і класьці на грэшную зямлю» тую палітыку, якую Лукашэнка можа і ўмее «браць і класьці».

Пакінем пакуль убаку пытаньне пра тое, што там «тапырыцца ў раёне Берасьця», канстатуем, што гаворка пра абгрунтаваньне таго, што больш нікому і ня трэба спрабаваць праводзіць такую палітыку, як «у Швэцыі і ў Нямеччыне» і ў Эўропе. І як галоўны аргумэнт на карысьць гэтага сьцьверджаньня – «Я б мог сёньня праводзіць тую палітыку, якую праводзяць у іншых краінах. Я ж навучыўся веды здабываць, адукаваны чалавек, у мяне шмат памочнікаў – пісьменных, дактароў навук, акадэмікаў…»

Дык вось, зыходзячы зь лёгікі, усё гэта не даведзена і не абгрунтавана. Але вырванае з кантэксту кожнае з выказваньняў не выглядае маной, нават наадварот, здаецца вельмі праўдападобным.

Аднак вельмі неразумна пярэчыць супраць ідэалягічных тэзысаў аратара ідэалягічнымі ж пярэчаньнямі. Толькі лягічны аналіз можа высьветліць, што ж менавіта сьцьвярджае і робіць аратар.

Падыходзячы да тэксту выступу зь лягічных пазыцыяў, можна заўважыць пэўную зьмену ідэалягічнага дыскурсу. Цяпер заходні эўрапейскі шлях разьвіцьця адкідаецца з аксіялягічных меркаваньняў, г. зн. як каштоўнасьці, пра якія няма сэнсу спрачацца. Цяпер сьцьвярджаецца:

— што прэзыдэнт дастаткова адукаваны, амаль гэтак жа, як будуць адукаваныя берасьцейскія студэнты;

— што гэтай адукаванасьці дастаткова, каб рэалізаваць тую эўрапейскую «палітыку, якую праводзяць у іншых дзяржавах», якую прапаноўваюць «пісьменныя прафэсары і акадэмікі»;

— што прэзыдэнт бачыць далей і глыбей, чым гэтыя «пісьменныя прафэсары і акадэмікі», ён у галаве «бярэ гэтую палітыку, кладзе на нашу грэшную зямлю – і ў раёне Берасьця яна тапырыцца», з чаго ён высноўвае, што гэта «непрыдатная палітыка, калі яна на нашу грэшную зямлю не кладзецца, гэтая схема, яе ня трэба браць»;

— што ўсе «пісьменныя і адукаваныя» мусяць з гэтым пагадзіцца, бо аратар гэта ўжо давёў;

— што ў засваеньні гэтых ведаў, гэтага погляду на парадак рэчаў і ёсьць сутнасьць адукацыі.

Усё астатняе, што аратар асьвяціў у сваім выступе, гэта толькі ілюстрацыя да такой вось «лягічнай схемы». Гэта й пранікнёнае апавяданьне пра тое, як ворагі выкарыстоўвалі добрую ВНУ ЭГУ дзеля пранікненьня ў душы студэнтаў і яго давялося зачыніць, каб эліта рыхтавалася не ў эўрапейскім унівэрсытэце, а ў ВНУ Баранавічаў і Берасьця – паводле змаўчаньня маецца на ўвазе, што яны не эўрапейскія.

Так, каб не прапусьціць галоўнага і не патануць у аналізе кожнага з тэзысаў дакладу, трэба прыгадаць задачу, якую сфармуляваў сам аратар: «У гэтай аўдыторыі я павінен… раскрыць лёгіку найважнейшых палітычных рашэньняў». Ці раскрытая аратарам гэтая лёгіка?

Я б сказаў, што так, лёгіка раскрытая. Яна палягае якраз у парушэньні элемэнтарнай лёгікі. У тым, каб не дапускаць лягічнай вэрыфікацыі палітычных тэзысаў і дзеяньняў. Не дапускаць магчымасьці праверкі таго, што робіць сёньня прэзыдэнт.

Ад сябе я б дадаў толькі наступнае. Лёгіка – гэта самы вялікі прабел у беларускай вышэйшай адукацыі. Прабел, які нам дастаўся ад савецкай адукацыі, якая зусім не была найлепшай у сьвеце, ужо толькі з гэтай прычыны. Я б працягнуў гэтую думку і сказаў бы, што менавіта лягічныя памылкі замінаюць палітычнай апазыцыі даць рады пануючаму ў сучаснай Беларусі дыскурсу і рыторыцы. Але я пра гэта ўжо казаў у сваёй старой кнізе (гл. разьдзел «Выбары і лёгіка» ў кнізе «Беларуская дэмакратыя: насуперак відавочнасьці»), таму ня буду паўтарацца.

Апроч лёгікі прыняцьця найважнейшых палітычных рашэньняў, прэзыдэнт на пачатку сваёй прамовы абяцаў «выкласьці сваё разуменьне гістарычнага выбару Беларусі». Гэта ня менш цікавая тэма. Магчыма, нават самая важная. Калі пачаць шукаць выклад гістарычнага выбару ў тэксьце выступу, пачынаеш разумець глыбокі сэнс таго, чаму гэты тэкст прамоўлены менавіта ў Берасьці, а ня ў Гомелі або ў Горадні.

Увогуле, слушна было б спытаць аратара: ці гэтая палітыка «тапырыцца і ў раёне Горадні»? А ў Гомелі або Магілёве?

Я мяркую, што ў Магілёве або ў Гомелі гэты тэкст ня меў бы такога сэнсу, які Лукашэнка спрабуе яму надаць, а ў Горадні гэты дыскурс выглядаў бы не пераканаўча. Паспрабуем праверыць гэтае дапушчэньне тэзысамі самога дакладу.

Чаму тады Беларусь не сышла «ў Эўропу» (бяру ў двукосьсе, бо нам ня трэба сыходзіць ні ў якую Эўропу – мы знаходзімся ў сэрцы Эўропы, у цэнтры)? Я не выпадкова закранаю гэтае пытаньне. Бо, згодна з вывучэньнем думкі ў нашых берасьцейскіх ВНУ, ёсьць тыя, хто: «У Эўропу, хочам у Эўропу».

Не, «не выпадкова закранае гэтае пытаньне» аратар менавіта ў Берасьці, як бы ў самым «заходнім» горадзе нашай краіны. Вось яшчэ цытата, дзе гэта гаворыцца непасрэдна:

Нейкая (вельмі невялікая) частка людзей, магчыма, зможа адаптавацца да заходняга ладу, але беларускі народ у цэлым – не. Я не баюся гэта сказаць тут, на захадзе, бо тут ёсьць дастаткова вялікія групы людзей, якія маглі б адаптавацца да гэтага, жывучы непасрэдна ў кантакце з гэтай заходняй, калі можна так сказаць, цывілізацыяй. Але народ у цэлым – не.

У прэзыдэнцкім дыскурсе Берасьце выяўляецца як самы заходні або самы эўрапейскі горад Беларусі. І менавіта тут яму важна сказаць, што хоць «мы знаходзімся ў сэрцы Эўропы, у цэнтры», але мы не Эўропа. Сказаць такое ў Магілёве – практычна нічога не сказаць. Сказаць такое ў Горадні – могуць і гнілымі памідорамі закідаць (гэта, вядома, перабольшаньне для нашай талерантнай рэспублікі, але, усё ж такі, рызыка ёсьць). Таму гэта прамаўляецца ў Берасьці, прамаўляецца не для Берасьця, а для ўсёй краіны. Message палягае ў наступным: «Вось я кажу гэта ў самым заходнім горадзе Беларусі, самай праэўрапейскай публіцы – студэнтам, у месцы, якое атаясамліваецца з інтэлектуальнай дзейнасьцю, – у ВНУ, і ўсе са мной згодныя. Мы адной крыві. А ўжо калі ёсьць у Магілёве тыя, хто хоча ў Эўропу, дык яны зусім з глузду зьехалі. У Берасьці яшчэ даравальна, а вось у Віцебску зусім нонсэнс».

І зноў-такі гэта мана ад першага да апошняга слова. Берасьце ня ёсьць самым заходнім, чытай – эўрапейскім, горадам Беларусі. Гэтаксама як Шчэцін – ня самы заходні горад Польшчы, а Калінінград – Расеі. Шчэцін быў заселены перасяленцамі, у тым ліку і зь Берасьця: палякамі, беларусамі, украінцамі, габрэямі, – якія не хацелі заставацца на савецкай тэрыторыі пасьля 1944 году. Калінінград быў заселены зэкамі і перасяленцамі зь Сібіру. Берасьце таксама было заселена сем’ямі дэмабілізаваных вайскоўцаў, беспрытульнымі бадзягамі з Расеі і тутэйшымі з навакольных вёсак і мястэчак. (Гл. «Асаблівасьці нацыянальных зносінаў на фоне культурных катастрофаў».) Усе яны ўтварылі аблічча гарадзкой грамады паваеннага Берасьця, у якім ад старога Брэсту-Літоўскага засталася толькі нерухомасьць, дый тое зусім няшмат. І зусім не заходняя і не эўрапейская была гэтая гарадзкая, у першым пакаленьні, грамада. У кожным разе, нават Менску, Горадні, Лідзе, нават Пінску Берасьце ў гэтым дачыненьні моцна саступае.

Але, тым ня менш, і ў Берасьці тэзыс пра тое, што Беларусь не Эўропа, неабходна даводзіць. І тут аратар дэманструе неўласьцівую яму раней гістарычную абазнанасьць:

Пытаньне гэтае мае ня толькі і ня гэтулькі гістарычнае значэньне. Сёньня апазыцыя спрабуе прыцягнуць на свой бок моладзь лёзунгамі праэўрапейскай арыентацыі. І нямала юных галоваў ёй удаецца зацягнуць лёзунгам, як я ўжо сказаў, «У Эўропу і годзе!». Сапраўды, а чаму б не ў Эўропу, як Польшча, як Прыбалтыка? Можаце з гэтымі тэарэтычнымі разважаньнямі – яны ня новыя, але я іх падтрымліваю – не пагадзіцца, але я, тым ня менш, насьмелюся іх выкласьці як гісторык. Перадусім таму, што Беларусь, у адрозьненьне ад Польшчы і прыбалтыйскіх рэспублік, НІКОЛІ, дазволю сабе сьцьвярджаць, НІКОЛІ не была часткай заходняй культуры і заходняга, асабліва заходняга, ладу жыцьця. Так, мы падпадалі пад уплыў і заходняй культуры, і заходняга ладу жыцьця, больш за тое, Рэч Паспалітая і Вялікае Княства Літоўскае – усё гэта накладала на нас адбітак. Але гэта было і мінулася. Бо «прышыць» нам усё заходняе тады не ўдалося і цяпер, мусіць, ня ўдасца. Таму, яшчэ раз паўтараю, Беларусь НІКОЛІ не была часткай заходняй культуры і асабліва часткай таго ладу жыцьця, які фармаваўся на Захадзе. Так, мы былі, ёсьць і будзем неад’емным складнікам агульнаэўрапейскай цывілізацыі, якая ўяўляе сабой мазаіку розных культураў. Але для каталіцкай, пратэстанцкай заходняй цывілізацыі пераважна праваслаўная, якая стагодзьдзямі жыла разам з Расеяй, расейцамі, Беларусь і беларусы не зьяўляюцца роднымі. Нейкая (вельмі невялікая) частка людзей, магчыма, зможа адаптавацца да заходняга ладу, але беларускі народ у цэлым – не. Я не баюся сказаць гэта тут, на захадзе, бо тут ёсьць дастаткова вялікія групы людзей, якія маглі б адаптавацца да гэтага, жывучы непасрэдна ў кантакце з гэтай заходняй, калі можна так сказаць, цывілізацыяй. Але народ у цэлым – не. І ня трэба прыніжацца і напрошвацца ў сваякі да тых, каму мы НІКОЛІ ня будзем сваімі.

Я наўмысна вылучыў экспрэсіўнае слова «НІКОЛІ», якое ў гэтым урыўку сустракаецца ажно чатыры разы, што зусім ня сьведчыць пра наяўнасьць бясспрэчных аргумэнтаў. «НІКОЛІ, дазволю сабе сьцьвярджаць, НІКОЛІ» або «таму, яшчэ раз паўтараю, Беларусь НІКОЛІ не была» – такія выразы неабходныя тады, калі няма пераканаўчых аргумэнтаў. Бо ўсё, што Лукашэнка мог бы (калі б захацеў) ведаць «як гісторык», сьведчыць пра адваротнае. Але яму хочацца і «гісторыкам звацца», і ідэолягам быць. Навошта? Навошта гэта трэба прэзыдэнту?

А дзеля таго, калі мы яшчэ не забылі ягонага абяцаньня «выкласьці сваё разуменьне гістарычнага выбару Беларусі», каб такі выкласьці гэтае разуменьне гістарычнага выбару. Вось яно:

Дзесяць гадоў таму вашыя бацькі на абсалютна вольных выбарах, насуперак наймагутнейшаму адміністрацыйнаму ціску, абралі прэзыдэнтам зусім яшчэ маладога чалавека, які абяцаў захаваць самабытнасьць беларускага ладу жыцьця і заключыць саюз з Расеяй. Гэта быў ваш наказ – калі вы не галасавалі, дык галасавалі вашыя бацькі. І ўпэўнены: тут вельмі шмат тых, хто менавіта такі даў тады наказ мне, першаму прэзыдэнту нашай краіны. Прагаласавала тады за мяне больш за 80 % выбарцаў.

Але гэта ня цягне на гісторыю, ня цягне на гістарычны выбар. Гэта выклад дробязных уладалюбных амбіцыяў. Ня можа гістарычны выбар ажыцьцяўляцца праз выбар пэрсоны. Гісторыя выбірае людзей, людзі твораць гісторыю, але ўсе разам, а не паасобку, хай бы ты быў Аляксандар Македонскі, а не Лукашэнка. Але гэты дыскурс будуецца ня як дыскурс гісторыка, а як паэзія, амаль паводле Маякоўскага («мы говорим – партия, подразумеваем – Ленин»): «мы кажам – гістарычны выбар, маем на ўвазе – выбар Лукашэнкі ў якасьці прэзыдэнта».

Так, але як жа інакш? Ніякіх эмпірычных і лягічных пасылак для трэцяга тэрміну няма, тым больш – для пажыцьцёвага прэзыдэнцтва. А да сакральных аргумэнтаў Лукашэнка яшчэ не дайшоў. Ён пакуль ня можа сказаць, што ён абраньнік Бога, таму чалавечы выбар значэньня ня мае. Пакуль «сучасны беларускі дыскурс» спыніўся ў прамежку паміж штодзённасьцю і эмпірыкай, з аднаго боку, і сакральнасьцю – з другога. Лукашэнка абраны кіраваць Беларусьсю ня Богам, але ўжо і не людзьмі, бацькамі тых студэнтаў, якія яго слухаюць у Берасьці. Лукашэнка – абраньнік гісторыі, ён і ёсьць «гістарычны выбар Беларусі».

Але калі гэта так, то ці ёсьць парушэньнем фальсыфікацыя вынікаў рэфэрэндуму? Не, перад абліччам «гістарычнага выбару Беларусі» гэта проста тэхнічныя дэталі, выпраўленьне выпадковых флюктуацыяў.

Што ж разумее аратар пад гісторыяй у сваім дыскурсе? Відавочна, што гэта не навука, як гэта разумее, напрыклад, Сагановіч або Краўцэвіч. Гэта папулярызацыя гістарычных ведаў, як у Арлова. Не дасьледаваньне цёмных месцаў і няяснасьцяў, як у Ермаловіча. Гэта нават не разуменьне свайго месца і прызначэньня як палітыка. Гісторыя для Лукашэнкі – гэта як апалёгія ягонага асабістага дзеяньня, як легітымацыя ягонага сацыяльнага статусу. Такая гісторыя апісаная Карлам Попэрам у «Галечы гістарыцызму». Яна мае справу ня з фактамі, а з жарсьцямі і квазіаб’ектыўнымі законамі. Гэта спроба легітымацыі свайго кіраваньня не паводле палітычных законаў, якія распрацоўваюць і прымаюць людзі згодна з усталяванымі правіламі і працэдурай, а праз законы гісторыі, практычна тоесныя законам прыроды.

Гэта можна патлумачыць прыкладна на такой мадэлі. Калі мы, ведаючы законы тэорыі імавернасьці, кінем манэтку дзесяць разоў і дзевяць разоў выпадзе арол, то мы разумеем, што гэта проста рэдкая выпадковасьць. Правільны вынік мусіць быць 5 разоў – авэрс, 5 разоў – рэвэрс. Таму мы з чыстым сумленьнем працягваем лічыць, што калі фактычны вынік «9 да 1» не адпавядае тэарэтычнаму – «5 да 5», то тым горш для фактаў. Ці трэба зьдзіўляцца таму, што гістарыцыст Лукашэнка лічыць вынікі рэфэрэндуму выпадковай флюктуацыяй, якую проста трэба адкарэктаваць у адпаведнасьці з тэарэтычнай ісьцінай?

У гэта цяжка паверыць? А як тады разумець такое перабольшаньне, як гэтая: «Прагаласавала тады за мяне больш за 80 % выбарцаў»? Бо кожны студэнт можа пайсьці ў бібліятэку і праверыць гэтую лічбу! Або проста прыгадае, што Лукашэнка зрабіўся прэзыдэнтам толькі пасьля другога туру, значыць, у першым туры за яго не прагаласавала нават 50 % тых, хто прыйшоў на выбары – нават ня ўсіх выбарцаў!

Але аратар разьлічвае, што студэнты гэтаксама падзяляюць ягоны гістарыцызм. Бо менавіта такому сьветабачаньню па-ранейшаму навучаюць у беларускіх ВНУ. Ён спадзяецца, што студэнты разумеюць, што 80 % – гэта гістарычна правільная лічба, а тое, што было на рэальных выбарах – папросту выпадковае адхіленьне ад «закону».

Ну, а дзеля таго, каб студэнты працягвалі так лічыць, трэба зачыніць ЭГУ, дзе зьмест навучаньня ўжо ня ўтрымлівае гістарыцызму, і трэба пакінуць правінцыйныя ВНУ, дзе гістарыцызму будуць працягваць навучаць і надалей. І тады можна сказаць наступнае:

Тым ня менш, я раблю часам захады, якія ня вельмі папулярныя, але гэтым самым я крыху падштурхоўваю грамадзтва да таго, да чаго мы мусім прыйсьці.

І тады ніхто не спытае, а «да чаго мы мусім прыйсьці»? Таму што гэта або вядома ўсім, бо «гістарычны выбар... ужо зрабілі вашыя бацькі», або таму, што тое, «да чаго мы мусім прыйсьці», вядома толькі «гістарычнаму абраньніку», пра гэта і пытацца нельга, ён дакладна прывядзе туды, куды трэба.

Вось, уласна кажучы, і ўсё, што мяне зацікавіла ў прамове Лукашэнкі перад студэнтамі Берасьця. Я зусім не зьвяртаў увагі на разважаньні пра дружбу з Расеяй, пра разбуральнікаў «вялікай дзяржавы», пра прыхватызацыю і злосных капіталістаў ды апазыцыянэраў. Усё гэта значна яскравей і выразьней Лукашэнка распавядае на сэлектарных нарадах.

Я папросту сур’ёзна паставіўся да абяцаньня «выкласьці сваё разуменьне гістарычнага выбару Беларусі, раскрыць лёгіку найважнейшых палітычных рашэньняў». Гэта тое, што я студэнтам хацеў бы пачуць ад кіраўнікоў таго часу, але не пачуў. А ад першага прэзыдэнта Беларусі пачуў. Але я ўжо не студэнт. Мяне такія адказы не задавальняюць. Цікава, а што з усяго гэтага пачулі берасьцейскія студэнты, увогуле беларускія студэнты? Тыя, хто рана ці позна павінен будзе адказваць і за гістарычны выбар, і прымаць найважнейшыя палітычныя рашэньні? Барані Бог ім мець такое самае «разуменьне» гісторыі і гістарычнага выбару, як у аратара, і такую самую «лёгіку»!

Усё ж нельга не пагадзіцца са словамі аратара: «Дзеля таго, каб чалавек рэалізаваўся, дзеля таго, каб ён быў незалежным і вольным, ён мусіць быць адукаваным чалавекам. Таму найвышэйшая каштоўнасьць кожнага чалавека – гэта адукацыя». Але з самім аратарам пагадзіцца ніяк нельга, бо ён сам ня можа пахваліцца ані свабодай, ані незалежнасьцю, ані адукаванасьцю. Правільныя словы можна прамаўляць і не разумеючы іх. Гэта і магнітафон можа рабіць.

№ 5 (34) - 2004

да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/2/28