5-2004
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

аналiтыка

Лілія Шаўцова
Межы бюракратычнага аўтарытарызму

Пуцін – гэта штучна прызначаны спадкаемца Барыса Ельцына. Той знаходзіўся на пасадзе прэзыдэнта Расеі з 1991 да 1999 году. У супярэчлівай эканамічнай і палітычнай спадчыне Ельцына быў закладзены патэнцыял як для далейшага пашырэньня здаровай канкурэнцыі ў палітычнай і эканамічнай сфэрах, так і для адкату ў бок аўтарытарызму і выкарыстаньня ўлады для задушэньня эканамічнае канкурэнцыі. Сам Ельцын быў даволі супярэчліваю фігурай. Ён разрываўся паміж сваімі савецкімі каранямі і жаданьнем – часта ўяўным – пазбавіцца ад іх, падтрымліваючы свабоду прэсы, публічных дыскусій і палітычны плюралізм. Пуцін, аднак, хаця ён маладзейшы і больш «сучасны», ад такой дваістасьці не пакутуе. Ён рашуча адвярнуўся ад лібэральнага боку ельцынскай спадчыны і зрабіў свой выбар на карысьць дамарослага аўтарытарызму. Якія фактары стаяць за рэгрэсам расейскай дэмакратыі? Што магло б спыніць гэты адкат? Каб адказаць на гэтыя пытаньні, трэба пачаць з таго, што расейская палітыка 1990-х пакутавала ад унутранай нестабільнасьці, якую спараджалі яе ўзаемавыключальныя прынцыпы. З аднаго боку, сярод расейцаў панаваў такі погляд на ўладу, пры якім яна ўспрымалася як нешта непадзельнае і ўвасобленае ў адным кіраўніку. З другога боку, ранейшыя формы легітымізацыі (такія, як дынастычнае перайманьне трону ці марксісцкая ідэалёгія) састарэлі, і дэмакратычныя выбары засталіся «адзіным сьвятам у горадзе». Такім чынам, сытуацыю можна акрэсьліць як «аднаўладзьдзе з усеагульнай згоды». Як можна меркаваць, зважаючы на стан унутранай напружанасьці сыстэмы, у ёй спалучаюцца стратэгічны кансэрватызм з тактычнымі інавацыямі. Улада шукае шляхі, каб заставацца самаўзнаўляльнай і незалежнай ад грамадзтва, але дзеля гэтай кансэрватыўнай мэты яна таксама шукае новыя і адмысловыя сродкі дасягненьня легітымнасьці ў вачох народу і дэмакратычнага сьвету.

Да таго ж, рэйтынг дэмакратыі значна панізіўся ў 1990-я, калі эканамічныя хваробы і слабасьць уладных інстытутаў абудзілі настальгію па «моцнай руцэ, якая б трымала стырно». У вялікай колькасьці пачалі праяўляцца старыя і зусім не дэмакратычныя архетыпы – як царскія, так і камуністычныя. Палітыкі і інтэлектуалы нават больш за астатняе грамадзтва супраціўляліся лібэральным зьменам, усяляк даводзячы, што лібэральныя ўстановы і мэтады кіраваньня не зусім падыходзяць да ўнікальных расейскіх акалічнасьцяў і характару. Калі здароўе Ельцына пачало пагаршацца, ягоны клан кінуўся шукаць асобу з сувязямі ў сілавых структурах, якая магла б абараніць іх інтарэсы. У апошнія месяцы кіраваньня Ельцына хісткасьць мэханізмаў ажыцьцяўленьня ягонай улады зрабілася відавочнай. У прыватнасьці, адначасовыя намаганьні з боку алігархічных і папулісцкіх сілаў, накіраваныя на эксплюатацыю недаразьвітых дэмакратычных інстытутаў Расеі, узмацнілі (амаль напэўна перабольшанае) уражаньне, што толькі яшчэ больш моцная выканаўчая галіна ўлады можа ўтрымаць дзяржаву ад поўнага развалу. Уварваньне чачэнскіх сэпаратыстаў у Дагестан, загадкавыя выбухі жылых шматкватэрных дамоў у Маскве і Валгадонску таксама адбіліся на грамадзкіх настроях, як і прыклад, пададзены Ельцыным, калі ён заўчасна, за чатыры месяцы да тэрміну (сакавік 2000), сышоў са сваёй пасады. Гэта, дарэчы, сталася сапраўдным збоем у нармальным дэмакратычным спаборніцтве паміж палітыкамі, бо Пуцін выйшаў на выбары пасьля пэўнага тэрміну фактычнага кіраваньня краінай. Так шэраг структурных, сытуацыйных і сацыякультурных фактараў забясьпечыў умовы для аўтарытарнага выбару Пуціна, які ён пашыраў, узмацняў і ўдасканальваў на працягу некалькіх гадоў.

Парлямэнцкія выбары 2003-га і выбары прэзыдэнта 2004 году ўзаконілі пуцінскі аўтарытарызм новага ўзору. Мінуліся часы стракатай амбівалентнасьці ельцынскай сыстэмы зь яе элемэнтамі савецкага і дасавецкага пэрсаналізму і з адначасовым захаваньнем плюралізму ды элемэнтарных дэмакратычных працэдураў. Пуцін, як і Ельцын, хоча, каб улада канцэнтравалася ў руках прэзыдэнта, але адмаўляецца да пэўнай ступені ад хаатычнага стылю ельцынскага кіраваньня на карысьць больш сыстэматычнага падыходу, які палягае ўва ўзмацненьні дзяржаўнай бюракратыі, і асабліва, сілавых ведамстваў. Рэжым Ельцына выжыў дзякуючы дэцэнтралізацыі ўлады. Пуцін – цэнтралізатар. Ельцын увесь час тасаваў кадры. Пуцін прытрымліваецца стабільнасьці кадравых прызначэньняў. Ельцын да канца не давяраў спэцслужбам і сілавым міністэрствам. Пуцін зрабіў іх апорамі свайго рэжыму. Шмат якія тэхнакраты-лібэралы, прыцягнутыя ўва ўладу Ельцыным, і сёньня застаюцца ў эшалёнах улады, але роля іх цяпер збольшага дапаможная. Ельцын цалкам давяраўся прэзыдэнцкай «сям’і» або «клану» ўва ўзмацненьні сваёй асабістай улады. Пуцін адмовіўся ад такога падыходу, але тэндэнцыя пэрсаніфікаванай улады давярацца «ценявым» мэханізмам заўжды будзе наноў ствараць базу для нэпатызму – ці то ў простым біялягічным, ці то ў шырэйшым палітычным сэнсе, а таксама для зьяўленьня рэінкарнацый палітычных сыстэмаў, што ствараюцца паводле патрыманіяльнага прынцыпу. Адмаўленьне Пуціным плюралізму азначае таксама, што паміж прэзыдэнтам і грамадзтвам аказваецца яшчэ менш прамежкавых узроўняў або інстытутаў. У гэтым сэнсе Пуцін умацаваў пэрсаніфікаванасьць улады, перанятую ад Ельцына. Карацей кажучы, новы прэзыдэнт узмацніў самаўладныя рысы расейскай уладнай сыстэмы, што бяруць пачатак з часоў Бізантыі ды царскай Расеі і праходзяць праз савецкі ды ельцынскі пэрыяды, адкінуўшы ў той жа час ельцынскую цярпімасьць да плюралізму і аддаўшы перавагу руціннасьці, а ня ельцынскай непрадказальнасьці.

Пакуль што большасьць апісальнікаў такога стану рэчаў ужываюць тэрмін «дэмакратыя» з пэўным азначэньнем: «нясталыя» дэмакратыі параўноўваюцца са «сталымі», а першыя пры гэтым акрэсьліваюцца, як «кіраваныя» або «электаральныя». Гэтага кшталту апісаньні не зважаюць на істотныя асаблівасьці «расейскага выпадку» (у тым ліку на адрозьненьні паміж Ельцыным і Пуціным) і здаюцца больш засяроджанымі на выратаваньні клясычнай парадыгмы пераходу да дэмакратыі з уласьцівай ёй дэтэрмінісцкай верай у тое, што кожная краіна, якая рухаецца ад таталітарызму, абавязкова рухаецца да дэмакратыі. Ці можна назваць Расею выбарнай дэмакратыяй, калі дзейныя ўлады больш як празь дзесяцігодзьдзе пасьля падзеньня камунізму ня могуць прайграць на выбарах? Нават больш: калі гарантаваная перамога на выбарах – асноўная рыса іх рэжыму? Ці можа Расея быць хаця б «электаральнай у двукосьсі», калі адзіная функцыя выбараў у гэтай краіне – гэта легітымізацыя самаўладзьдзя? Жыцьцё ў Расеі цяпер вальнейшае, чым у часы царызму ды Саветаў, і ў расейскай палітычнай сыстэме прысутнічаюць некаторыя элемэнты дэмакратыі. Але гэтыя элемэнты яшчэ ня ёсьць дэмакратыяй.

Даволі парадаксальна, але ў дачыненьні да Расеі парадыгма пераходу да дэмакратыі робіцца крыніцаю пэсымізму – яе прыхільнікі звычайна прыходзяць да высновы, што тое, што падаецца расейскім дэмакратам недапушчальным аўтарытарызмам, насамрэч ёсьць папросту «мінімалісцкай» формай дэмакратыі, уласьцівай Расеі. На такія характарыстыкі можна было б глядзець скрозь пальцы як на інтэлектуальную гульню пад умоўнай назвай «клясыфікуй гібрыд», калі б спробы ацаніць расейскую рэальнасьць праз прызму «дэмакратыі з азначэньнем» не прыводзілі да спрошчаных ці нават небясьпечна памылковых практычных высноваў. Калі дапусьціць, што тое, што мы маем у Расеі – від дэмакратыі, то ўзьнікае вялікая спакуса дапусьціць, што ў гэтым выпадку Расеі неабходныя толькі некаторыя касмэтычныя рэформы ці нават менш – проста пасіўная тактыка «час сам усё зробіць», якая прадугледжвае, што адбудзецца натуральнае перараджэньне «нясталай» дэмакратыі ў «сталую», накшталт таго, як плод высьпявае на дрэве. Але што калі такое дапушчэньне памылковае? Што калі сыстэма, якая стварылася ў Расеі, вельмі далёкая ад таго, каб разьвіцца ў дэмакратыю і нават фактычна няздольная пачаць самарэфармаваньне? Што калі адзінае выйсьце – поўная перабудова ўсёй сыстэмы ад самага падмурку? Не заглыбляючыся ў спрэчкі вакол дэфініцыяў, мы можам сказаць, што Расея застаецца, як выказаўся Леры Дайманд, у «шэрай зоне».

Але сытуацыя пакуль што застаецца зьменлівай, а таму ацэнкі асобных аспэктаў асобнымі назіральнікамі ў асобныя моманты могуць быць правільнымі, і гэта можа прыдавацца для прыхільнікаў таго ці іншага спэцыфічнага падыходу, нават калі цэльная клясыфікацыя гэтага складанага гібрыду ім не даецца. Я схільная называць ельцынскі рэжым «выбарнай аўтакратыяй», бо гэта дазваляе нам заўважаць рэчы, якія апускаюцца ў іншых азначэньнях, у прыватнасьці нацыянальны і гістарычны кантэкст аўтакратыі (у тым ліку яе сувязь з доўгай традыцыяй расейскага самаўладзьдзя) і яе здольнасьць як прымаць, так і не прымаць пэўных мэтадаў перадачы ўлады.

Калі ельцынскі рэжым назваць дэмакратыяй, хай сабе і «з азначэньнем» або «нясьпелай», тады ўсё, што адбылося пасьля такой дэмакратыі, можна назваць дэвіянтным і нечаканым. Калі ж назваць ельцынскі рэжым яго сапраўдным імем – выбарнай аўтакратыяй, тады пуцінскі аўтарытарызм падасца значна менш анамальным і больш прадказальным. Пуцін ператварыў у пэўным сэнсе зьменлівы тып электаральнай аўтакратыі ў больш цьвярозы і сыстэмны бюракратычна-аўтарытарны рэжым. Я выкарыстоўваю гэты выраз, узяты з манаграфіі аб мадэрнізацыі аўтакратыяў у Лацінскай Амэрыцы, каб падкрэсьліць магчымыя міжрэгіянальныя гістарычныя паралелі. У дачыненьні да пуцінскай Расеі гэты тэрмін цалкам дакладны, бо Расею характарызуе як аўтарытарызм (у сэнсе пэрсаніфікаванай улады), так і моцная залежнасьць ад бюракратычных структураў і мэтадаў, якія выцясьняюць шмат з таго, што ў іншым выпадку можна было б назваць палітычнай актыўнасьцю.

Пакуль дасьледчыкі шукаюць дэфініцыяў, вымалёўваецца новая палітычная рэальнасьць Расеі. На пачатку другога тэрміну Пуціна пэрсаналісцкі аспэкт дамінуе, але ніхто ня можа запярэчыць падвышэньня ўплыву бюракратыі ці нават на пэўным этапе выклік бюракратыі Пуціну. Як гэта можа здарыцца? Ёсьць адзнакі таго, што Пуцін бачыць сябе свайго роду асьцярожным рэфармістам-самаўладцам. Ён выяўляецца празаходнім ці, прынамсі, прагматычным у шмат якіх сваіх поглядах, і можа здарыцца так, што ён пачне працаваць на прасоўваньне і абарону рэформаў – у тым ліку дэмакратычных, а не ўмацоўваць бюракратычны падмурак свайго рэжыму і яго структуры. Адчуўшы ў такіх зьменах пагрозу свайму дамінаваньню, бюракратыя можа зрабіцца крыніцай маўклівай апазыцыі Пуціну і супернікам яго ўладзе.

Нават цяпер аўтарытарызм пуцінскага кшталту працуе – хоць і з супярэчнасьцямі – на тое, каб падтрымліваць не яго асабістую ўладу, а хутчэй уладу бюракратычных групаў і ўстановаў, якія дзейнічаюць ад яго імя. Нельга пазьбегнуць уражаньня, што на пачатку свайго другога тэрміну Пуцін ужо прайграў бюракратам важную баталію, якая тычылася рэарганізацыі кабінэту. Калі прэзыдэнт хоча прасоўваць рэформы і інавацыі, ён вымушаны зьвяртацца наўпрост да народу, эфэктыўна абмінаючы сваю ўласную бюракратычную базу. Але можна толькі падзівіцца, як далёка ён спадзяецца зайсьці з такой банапартысцкай стратэгіяй у галіне мадэрнізацыі.

У параўнаньні зь ельцынскім рэжымам, які разрывалі ўнутраныя канфлікты і які растрачваў падтрымку грамадзтва, пуцінскі Крэмль выпраменьвае ўражаньне спраўнай, добра адладжанай машыны. У ім не адбываецца канкурэнцыі ўладных груповак, ён згуртаваны вакол вельмі папулярнага прэзыдэнта. Але ў некаторым сэнсе такая карціна можа выявіцца падманлівай, бо ў сыстэме няма цьвёрдай структуры.

Кансалідаваны дэмакратычны рэжым мусіць мець «правілы гульні» – канстытуцыю і іншыя асноўныя законы ды ўстановы, якія ня могуць быць лёгка зьмененыя. Але ў выпадку з пуцінскай Расеяй гэтага няма. Прэзыдэнт зьмяніў канстытуцыю і заканадаўства (у тым ліку выбарчыя законы і законы аб палітычных партыях), каб надаць сабе і Крамлю большую вагу. Любы наступны прэзыдэнт таксама зможа больш-менш свабодна зрабіць радыкальныя зьмены. Такім чынам, «правілы гульні» пакуль што хутчэй зьменлівыя, чым сталыя. Больш за тое, захоўваецца моцная тэндэнцыя да палітычнай скрытнасьці: занадта часта рашэньні прымаюцца закулісна і з выкарыстаньнем нефармальных мэтадаў, а не з дапамогай празрыстых працэсаў. Ці можа хоць які рэжым лічыцца скансалідаваным, калі ён настолькі залежыць ад нефармальных сродкаў прыняцьця рашэньняў? У той час як цяперашні рэжым бясспрэчна выглядае стабільным і свабодным ад любых вострых канфліктаў ці крызісаў, можа выявіцца, што база гэтай уяўнай стабільнасці зусім не такая цьвёрдая.

Шмат што трымаецца на асобе Пуціна. Як у сьвядомасьці палітычнай клясы, так і ўсяго грамадзтва асноўныя пытаньні наконт нацыянальнага курсу Расеі застаюцца нявырашанымі. Якім чынам і ў якой ступені мусіць быць праведзеная прыватызацыя? Якую ролю павінна адыгрываць дзяржава ў эканамічных пытаньнях? Ці павінна Расея інтэгравацца ў такія заходнія структуры, як Сусьветная гандлёвая арганізацыя? Якія функцыі і межы палітычнай апазыцыі? Іншымі словамі – не існуе агульнага бачаньня і ідэалёгіі, якія б аб’ядноўвалі расейцаў. Замест гэтага Пуцін трымае іх згуртаванымі ў значнай ступені празь недастатковае асэнсаваньне магчымых альтэрнатываў, страх перад зьменаю статус-кво і нежаданьне сур’ёзна думаць пра будучыню.

Кажучы груба і пры гэтым не зусім каб няправільна, расейская стабільнасьць трымаецца на высокіх цэнах на нафту і высокай асабістай папулярнасьці Ўладзімера Пуціна.

Але што калі адзін з гэтых паказчыкаў ці абодва пачнуць падаць? Нефармальныя аспэкты пуцінскага рэжыму могуць даць яму значны запас трываласьці, алі ці гэта тое самае, што і гарантыя сапраўднай стабільнасьці?

Дынаміку расейскага кіраваньня акрэсьліваюць некалькі асноўных фактараў:

Адказнасьць. З пачаткам свайго другога тэрміну Пуцін стаў у значнай ступені самотнай фігурай. Ён ужо ліквідаваў сваіх магчымых супернікаў – алігархаў ельцынскіх часоў. Ён – гаспадар Крамля. Ён не сустракае арганізаванай і эфэктыўнай палітычнай апазыцыі. Калі Пуцін захавае свой цяперашні аднаасобны кантроль над уладай, то ў выпадку неспрыяльнага павароту падзеяў ён станецца адзіным, каго можна будзе ў гэтым вінаваціць. Калі ж ён паспрабуе перакласьці частку адказнасьці на плечы іншых, напрыклад Думы, ён рызыкуе падрывам сваёй уласнай старанна сканструяванай сыстэмы прэзыдэнцкай вэртыкалі. Іншымі словамі, Пуцін, як і іншыя расейскія кіраўнікі да яго, мусіць паклапаціцца пра тое, каб зрабіць сваю ўладу максымальнай пры мінімальнай адказнасьці – а гэта не найлепшы рэцэпт кіраваньня.

Легітымнасьць. Дэмакратычная ідэя перамагла ў Расеі прынамсі ў гэтым: выбары – адзіная магчымая крыніца палітычнай легітымнасьці. Стаўкі ўраду на вынікі выбараў і памкненьне іх кантраляваць, якое з гэтага вынікае, – гэта гадзіньнікавая бомба пад самім рэжымам. Былі выпадкі ў сьвеце, і зусім нядаўна ў суседняй Грузіі, калі ўрад руйнаваў усялякую магчымасьць сваёй легітымізацыі празь дзеяньні, якія ён рабіў дзеля перамогі ў выбарчай кампаніі. Чыноўнікі могуць лічыць, што большы кантроль над выбарамі дае перавагу, але на самай справе ўрад, які абапіраецца на электаральнае маніпуляваньне, без асаблівых нацяжак можна разглядаць як урад, які фліртуе са сваёй сьмерцю. Міхаіл Гарбачоў спрабаваў увесьці элемэнты кантраляванай канкурэнцыі ў савецкія выбары, каб ажывіць савецкую сыстэму, але рэальным вынікам яго намаганьняў сталася разбурэньне манаполіі камуністычнай партыі, на якой грунтавалася ўся сыстэма. Пуцін – посткамуніст, але яго сыстэма грунтуецца на падобным манапалістычным падмурку. Такая сыстэма зь яе моцнай схільнасьцю да бюракратычнага кантролю наўрад ці ўстрымаецца ад незаконных спробаў «адсачыць» выбары. Аднак нават зусім сьціплая фальсыфікацыя можа прывесьці да горкага ўроку па лёгіцы непрадбачаных наступстваў. Спытайцеся ў Эдуарда Шэварднадзэ.

Нават калі выбарчыя маніпуляцыі не прыводзяць да такога катастрафічнага падзеньня сыстэмы, якое зьведаў прэзыдэнт Шэварднадзэ ў Грузіі, яны могуць урэшце падважыць легітымнасьць улады да такой ступені, што людзі пачнуць успрымаць яе цалкам па-іншаму, магчыма, проста як дыктатуру.

Суб’ектная дзейнасьць. Праблема аслабленьня легітымнасьці зьвязаная з пытаньнем «суб’ектнай дзейнасьці» ў ажыцьцяўленьні ўлады. На гэты момант расейскі прэзыдэнт, выціснуўшы ўсіх магчымых «суб’ектаў» з палітычнай прасторы, мае фактычную манаполію на такую дзейнасьць. Але гэта таксама азначае ня толькі моц пуцінскага рэжыму, але й недахоп сілы волі ў патэнцыйных суб’ектаў. Апазыцыйныя партыі і палітыкі Расеі падзеленыя, разгубленыя і бездапаможныя. Разам з тым прэзыдэнцкая сыстэма сталася закладніцаю самой сябе, бо яна ня можа ні дасягнуць сваіх мэтаў сілай, ні сабраць дастаткова легітымнасьці, каб дасягнуць іх дэмакратычна. Гэта азначае, што, нягледзячы на пераканаўчы выгляд, унутраная суб’ектнасьць прэзыдэнцтва хутчэй танклявая і кволая, чым дзябёлая і дужая. У моманты крызысу прэзыдэнцкі апарат сьцьвярджае сваю эфэктыўнасьць як суб’екта з дапамогай дэманстрацыі сілы – выганяючы багатых алігархаў з краіны ці садзячы іх за краты. Аднак такая эпізадычная гульня мускуламі ня можа гарантаваць бясьпекі рэжыму і тым больш даць яму сілу для абнаўленьня грамадзтва, якое так доўга знаходзілася ў пастцы фальшывага і дэфэктнага шляху да сацыяльнай, эканамічнай і палітычнай «сучаснасьці», вядомай пад назвай камунізму.

Перадача ўлады. Спосаб, якім Ельцын аформіў перадачу ўлады свайму штучна падабранаму спадкаемцу, датуль малавядомаму Ўладзімеру Пуціну, зьмясьціў Расею ў сытуацыю, не такую ўжо далёкую ад дыктатуры. Што адбудзецца, калі скончыцца другі тэрмін пуцінскага прэзыдэнцтва ў 2008 годзе? Ці стане гэта момантам лібэральна-дэмакратычнай трансфармацыі ўлады? Якім чынам? Ці, як лічаць лібэралы, з надыходам 2008 году зноў надыдзе час ажывіць «мёртвую» літару закону, ці спрацуюць мэтады «памяркоўнага» ельцынскага аўтарытарызму ў перадачы ўлады? Што калі не? А мо лёсам Расеі стане нейкая больш жорсткая форма аўтарытарызму? Калі гэта адбудзецца – а гэта можа адбыцца пры ўмове, што палітычная і бізнэс-кляса ня знойдуць у сабе сілы выйсьці з стану дэмаралізаванасьці і аслупяненьня, – то хутка зробіцца відавочна, што жорсткі аўтарытарызм ці нават таталітарызм ня змогуць вырашыць праблем стабільнасьці і мадэрнізацыі, якія стаяць перад Расеяй. Таталітарызм – гэта тупіковы шлях, дарога, якая не вядзе да сучаснага сьвету. Наадварот, гэта зачараванае кола, якое вядзе ад стагнацыі да якой-небудзь новай формы дыктатуры. І гэта можа стацца жахлівай доляй Расеі.

Кожная аўтакратыя мае свае абмежаваньні. Як правіла, арганізаваныя паводле вэртыкальнага прынцыпу рэжымы, якія базуюцца на рэглямэнтаванай вонкавай падпарадкаванасьці, сутыкаюцца з аслабленьнем сваёй падтрымкі, асабліва калі падае магутнасьць іх сілавых структураў. Калі стары ельцынскі клан ці іншая амбітная групоўка палічыць, што Пуцін губляе пазыцыі, – што перашкодзіць ім паспрабаваць перахапіць ініцыятыву? Палітычная і эканамічная эліты трымаюцца на павадку ў пэрсаніфікаванай улады з дапамогай тыповай для апошняй сумесі бізуноў і пернікаў. І калі элітам пачне здавацца, што Пуцін губляе здольнасьць правільна дазаваць адно або другое, ці нават і адно, і другое, яны пачнуць шукаць на трон новага прэтэндэнта, які падасца мацнейшым, больш актыўным і здольным купіць ляяльнасьць.

І нават калі Пуцін не аступіцца на гэтым шляху, яго вэртыкаль – гэта вежа, якая ўзвышаецца на небясьпечна вузкім падмурку, па-за кантактам з грамадзтвам. Такая ўлада, адпаведна, увесь час рызыкуе памыляцца ў рашэньнях. Пуцін узьняў прэзыдэнцкі апарат на такую вышыню па-над нармальнай плыньню расейскага жыцьця, што здаецца, нібыта ён ня можа спыніцца. Ён працягвае аслабляць іншыя сілы і інстытуты, пэўна, бачачы ў любым намёку на незалежнасьць або амбітнасьць доказ варожасьці. Палітычны краявід Расеі па-за вэртыкальлю выглядае як выпаленая зямля. Якія непрадказальныя ініцыятывы і неўтаймоўныя грамадзкія рухі могуць завіраваць на яе неабсяжных абшарах?

Падчас нядаўніх выбараў Крэмль спрытна перавёў стрэлкі грамадзкае нездаволенасьці ў добра пратараванае, але ў апошнія часы перасохлае рэчышча нацыяналізму і папулізму. Ельцынскія алігархі зрабіліся асноўнай мішэньню для абгавораў. Але папулізм і нацыяналізм – гэта небясьпечныя патокі, іх плыні і віры могуць быць непрадказальнымі, і зь цягам часу Пуцін можа выявіць, што яны працуюць супраць яго, асабліва цяпер, калі ён трымае ўсю ўладу і рухаецца курсам памяркоўных рэформаў у тым кірунку, які асабліва непрымальны для папулістаў і нацыяналістаў, уключаючы зьмены, накіраваныя на задавальненьне патрабаваньняў эканамічнай глябалізацыі. Самая цяжкавырашальная праблема Пуціна – структурная. Ня важна, колькі асабістай улады ён набудзе, ён усё роўна ня можа падпарадкаваць увесь апарат улады адно сваёй ўладзе. Сілавыя міністэрствы і бюракратычная машына, якія складаюць мускулятуру яго ўлады, ужо пачалі высоўваць свае ўласныя сьпісы прыярытэтаў. Значныя праслойкі грамадзтва, з інстынктамі, адточанымі стагодзьдзямі самаўладзтва, схаваліся ў сфэру ценявой эканомікі і іншыя «шэрыя зоны» па-за дасягальнасьцю дзяржаўнай улады.

Нават калі б Пуціну ня трэба было вырашаць гэтыя ўнутраныя праблемы і калі б ён мог надзейна скансалідаваць сваю ўладу, ён ня змог бы прэтэндаваць на тую ролю, якую адыгралі ў Чылі Аўгуста Піначэт, а ў Паўднёвай Карэі Пак Чжон Хі. На працягу ХХ стагодзьдзя аўтарытарным лідэрам удавалася прымусам перацягваць аграрныя грамадзтвы ў індустрыяльную эпоху. Сёньня Расея стаіць перад складанымі постіндустрыяльнымі выклікамі, якім яна можа даць рады толькі праз рэфармаваньне традыцыйнай дзяржавы і выбар шляхоў, якія б вялі да наданьня большай свабоды і прасторы для самарэалізацыі ўнутраных рэсурсаў усяго грамадзтва і творчага патэнцыялу асобных людзей. Раней ці пазьней Крамлю давядзецца прызнаць той факт, што традыцыя саманадзейнай цэнтралізаванай улады хутчэй замінае, чым дапамагае, калі гаворка заходзіць пра дасягненьне большай мадэрнізацыі. Канкурэнцыя і інавацыя, а не захаваньне статус-кво любой цаной павінны стаць мэтай Расеі. Пуцінская вэрсія абсалютызму пакуль што можа падтрымліваць сама сябе, але некалі гісторыя будзе разглядаць яе як перашкоду на шляху да пабудовы новай Расеі, урад якой будзе законным і прадстаўленым адпаведнымі ўстановамі выразьнікам народнай волі, а ня цацкай для якой-небудзь новай каманды, якая завалодае ключамі ад Крамля.

Пуцін меў рацыю, калі спрабаваў знайсьці выйсьце зь ельцынскага алігархічнага капіталізму. Яго выбар на карысьць разбудовы бюракратычнага апарату (замест абраньня цяжэйшага, але вярнейшага шляху адыходу ад старой расейскай гульні ў пэрсаніфікаваную цэнтралізаваную ўладу, каб даць месца для разьвіцьця грамадзянскай супольнасьці і дэмакратычнага капіталізму) з мэтай перамогі над алігархамі быў няправільны. Ці мог бы ён пайсьці гэтым другім шляхам? Мала вонкавых чыньнікаў штурхалі яго да гэтага.

Пэўна, грамадзтва, кіроўная кляса і міжнародная супольнасьць, якая цяпер у стасунках з Расеяй больш пачала цаніць стабільнасьць, чым дэмакратыю, не аказвалі дастатковага ціску ў кірунку фундамэнтальных рэформаў. У Расеі ёсьць лібэральныя дэмакраты, але іх уплыў нязначны. Пуцін мог бы выкарыстаць сваю вялікую папулярнасьць і адсутнасьць арганізаванай электаральнай апазыцыі, каб рухацца ў бок грунтоўнай трансфармацыі «расейскай сыстэмы ўлады», але нават тады ён бы выпрабоўваў лёс і ставіў сябе перад небясьпекаю зламаць свой палітычны карак. Прымаючы гэта да ўвагі, зусім ня дзіўна, што ён абраў менш натхняльны, але вонкава больш надзейны шлях.

Сёньня зьяўленьне ў посткамуністычнай Расеі паўнавартаснага бюракратычна-аўтарытарнага рэжыму абмежавала як пэрспэктывы лібэральнай дэмакратыі, так і свабоду дзеяньняў самога прэзыдэнта Пуціна. Парадаксальна, але існаваньне сапраўднага палітычнага спэктру зь левымі, правымі і цэнтрыстамі дало б прэзыдэнту і яго людзям большую прастору для манэўраў, чым яны маюць цяпер. Мабыць, цьмяна ўсьведамляючы гэта і адчуваючы, што мець вакол сябе падатлівых «лібэралаў» і «дэмакратаў» добра для іміджу, некаторыя з найярчэйшых «зорак» крамлёўскай каманды паспрабуюць стварыць лібэральна-дэмакратычны рух, а зь ім і вонкавае падабенства «нармальнага» палітычнага спэктру. Але чакаць ад такой лялечнай апазыцыі, каб яна была сілаю для ажыцьцяўленьня рэальных рэформаў, – тое самае, што трымаць у хаце папяровага тыгра ў спадзяваньні на тое, што яго намаляваная пашча дапаможа адчуць дух джунгляў.

Будучыня Расеі залежыць ад таго, ці змогуць лібэралы і дэмакраты зноў узьняцца з узроўню травы пад нагамі і паўстаць рэальнай альтэрнатываю існуючай уладзе. Падзеі 2004 году не даюць вялікай надзеі на тое, што нешта падобнае можа здарыцца. А тады постсавецкі застойны нэабрэжнявізм, пэўна, і стане ў найбліжэйшай будучыні лёсам Расеі.

Пасьля Брэжнева нарэшце прыйшлі Гарбачоў і перабудова. Ці не чакае нас падобны паварот падзеяў? Можа, вонкава магутны новы парадак Пуціна падзе ахвяраю крыніцаў нестабільнасьці, якія мы акрэсьлілі вышэй. Але да таго як гэтая нестабільнасьць зробіцца бачнай, нам давядзецца зрабіцца сьведкамі яшчэ колькіх этапаў закручваньня гаек прэзыдэнтам і ягоным апаратам, пакуль унутраная лёгіка пэрсаніфікаванай улады і бюракратычнага аўтарытарызму хоцькі-няхоцькі гоніць іх да пошукаў татальнага кантролю.

Магчыма, паваротны момант надыдзе ў 2008 годзе, калі Пуціну давядзецца вырашаць: сыходзіць ці ісьці на трэці тэрмін (на дадзены момант неканстытуцыйны). Што ён будзе рабіць? Гэта пытаньне не сыстэмнага аналізу, а індывідуальнага выбару і характару. Ці ёсьць Пуцін адным з тых шматлікіх людзей, для якіх улада зрабілася наркотыкам? Ці ён зможа адступіцца? Ён – першы з расейскіх лідэраў ад царскіх часоў, які прыйшоў да ўлады безь неабходнасьці за яе біцца. Ці дапаможа гэта яму сысьці годна? Будзем спадзявацца, што за наступныя чатыры гады ня здарыцца нічога, што зрабіла б перадачу ўлады небясьпечнай для Пуціна і ягонага атачэньня. Што тычыцца завяршэньня ягонай крамлёўскай кар’еры, то яно, верагодна, усё ж будзе дастойным, але ўжо цяпер яму варта падумаць пра тое, што будзе, калі яго прылюдна абвесьцяць няўдачнікам, і пра тое, ці ня будзе ў наступнага «вярхоўнага правадыра» спакусы павярнуць супраць свайго папярэдніка, каб стварыць базу легітымнасьці для новага валадара «ўсяе Русі».

У рэжыме, заснаваным на пэрсаніфікаванай уладзе, новы правіцель заўжды мае спакусу шукаць сваю адметнасьць і легітымнасьць праз адпрэчваньне папярэдніка. Расея дагэтуль ня можа спасьцігнуць простую ісьціну: улада, заснаваная на сыстэме стрымак, процівагаў і падзеле функцыяў паміж інстытутамі, значна больш стабільная і надзейная. Лібэральна-дэмакратычны канстытуцыяналізм вызваляе лідэраў ад неабходнасьці ачарненьня сваіх папярэднікаў і страху перад сваімі пераемнікамі, робіць барацьбу за ўладу не сьмяротнай і дае тым, хто прайграў, надзею, што яны заўжды могуць паспрабаваць яшчэ. У адрозьненьне ад лібэральна-дэмакратычнага лідэра, кіраўнік у расейскай сыстэме пэрсаніфікаванай улады мае патрэбу стварыць палітычную пустэчу і назваць яе стабільнасьцю. Але палітычны краявід у выглядзе пустэльнага абшару – ідэальнае месца для духу адмаўленьня, які аднаго дня можа зьявіцца зьнянацку і стаць надзвычайна магутным.

Чым больш жорсткім і зачарсьцьвелым робіцца рэжым пэрсаніфікаванай улады, тым большая верагоднасьць таго, што справа скончыцца гвалтам, а не законнай перадачай улады. Уладзімер Пуцін меў усе шанцы зьмяніць гульню ў Расеі і перайначыць лёгіку ўлады, каб адвесьці яе далей ад аўтарытарызму ці то самаўладнага, ці то бюракратычнага кшталту да хаця б зародкаў лібэральнага канстытуцыяналізму. Але ягоны выбар быў не на карысьць гэтага шанцу, і аднойчы яму давядзецца сутыкнуцца з наступствамі, якія вынікаюць зь лёгікі расейскай сыстэмы ўлады.

Пераклаў з ангельскай Аляксей Ігнатовіч
паводле: The Limits of Bureaucratic Authoritarianism in Project Muse

№ 5 (34) - 2004

да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/3/10