З беларускім рухам бальшавікі наагул не хацелі лічыцца, імкнучыся не выпусціць з Расійскай імперыі Польшчу². Ленін яшчэ 29 красавіка 1917 году адкрыта заяўляў: «Конечно, теперь насилие царит над Польшей, но чтобы польские националисты рассчитывали на освобождение ее Россией – это измена Интернационалу»³. Але, як добра паказана аўтарамі, беларускі нацыянальны рух убіраўся ў сілу, якая выявіцца неўзабаве.

Першаму раздзелу шкодзіць адсутнасць прэамбулы, якая б дазволіла чытачу зразумець, з якімі набыткамі палітычныя рухі Беларусі падышлі да пертурбацый 1917 году.

Падаецца не зусім дакладнай назва другога раздзелу – «Працэс фарміравання дзяржаўнасці Беларусі пасля кастрычніцкіх падзей у Петраградзе» (NB: у адрозненне ад звяржэння царызму захоп улады бальшавікамі рэвалюцыяй не названы!): насамрэч разглядаецца перыяд да сярэдзіны 1919 году. Яго несумненная вартасць бачыцца ў пераканаўчым паказе шырыні і глыбіні разгортвання беларускага нацыянальнага руху, які стаў пад канец 1917 году сапраўды народным і прывёў да склікання І Усебеларускага з’езду, які выявіў, аднак, што незалежніцкія тэндэнцыі беларусаў не сягаюць радыкальнай аўтаноміі ў складзе Расіі. Дый гэта, палічылі бальшавікі, было занадта – і, напіўшыся, разагналі дэмакратычны сход, стаўшы «ворагамі беларушчыны» (Янка Купала). Аднак рабіць адпаведную выснову аўтары не сталі, і бальшавікоў у адзін шэраг з іншымі акупантамі (польскім войскам) не паставілі.

Далейшае развіццё падзей – станаўленне і дзейнасць БНР – асвятляецца змястоўна, але не без рэверансаў савецкай гістарыяграфіяй: так, маўляў, «адзіным рэальным гарантам сацыяльных заваёў працоўных выступала ў той час Савецкая Расія» (с. 77–78). Дарэчы, Ленін аддзяленне ад Расіі дапускаў, але толькі фармальна: «Мы за автономию для всех частей, мы за право отделения (а не за отделение всех! <...> В общем, мы против отделения. Но мы стоим за право на отделение. <... > Ничего, абсолютно ничего кроме права на отделение здесь нет и быть не должно»⁴. Такая вось імперыялістычная дваістасць.

Незалежніцкія памкненні, праяўленыя беларускай нацыянальнай элітай у 1918 годзе, мелі пад сабою грунт, тым больш што «29 жніўня 1918 г. савецкі ўрад прыняў падпісаны У. Леніным дэкрэт аб адмове ад дагавораў і актаў, укладзеных урадам былой Расійскай імперыі аб падзеле Рэчы Паспалітай»⁵. А гэта значыць, расійская інкарпарацыя беларускіх зямель, якія з’яўляліся ядром ВКЛ, de jure ліквідоўвалася, а за іх насельніцтвам прызнавалася права на самавызначэнне – калі б гэтае насельніцтва адмовілася ад ранейшага дзяржаўнага status quo ў выглядзе ВКЛ. Аўтары фактычна прызнаюць, што без БНР не адбылося б абвяшчэння Савецкай Беларусі.

Аднак, як слушна паказвае трэці раздзел «Беларуская дзяржаўнасць на савецкай аснове», да фактару БНР пры стварэнні беларускай савецкай рэспублікі дадаваліся прычыны «ваенна-палітычнага характару», бо насамрэч Маскве не хацелася даваць беларусам нават намінальную суверэннасць. Беларуская тэрыторыя фактычна, як res nullius⁶, стала картай, з дапамогай якой вырашаліся пытанні больш маштабныя. Дзяржаўнае афармленне Беларусі ні ў якім разе не з’яўлялася мэтай для бальшавікоў (дый іх праціўнікаў); больш за тое, ступень улады для беларускага народу і яго нацыянальнай эліты мінімізавалася. Праўда, тут жа аўтары ўжываюць стасоўна чарговага прыходу Чырвонай Арміі такую дэфініцыю, як «вызваленне», хоць «вызваліцелі» ў гэтым раздзеле выглядаюць шчыра несімпатычна.

Кідаецца ў вочы адсутнасць згадкі пра Слуцкі збройны чын 1920 году, без якога працэс, што закончыўся Рыгай у сакавіку 1921 году, выглядае недастаткова асветленым. У той жа час упамінаюцца вайсковыя фармаванні Булак-Булаховіча, нібыта інспіраваныя Пілсудскім.

У раздзеле чацвёртым пры даследаванні працэсаў, якія за Саветамі былі ахрышчаны «ўзбуйненнем» БССР, выкарыстоўваецца больш карэктны тэрмін – «вяртанне ўсходніх этнічных беларускіх зямель». Намінальная суверэннасць рэспублікі дазволіла ад самага пачатку казаць пра яе ўніфікацыйнае для беларускіх тэрыторый значэнне; і ў пацверджанне Масква правяла два так званыя ўзбуйненні. Такі ход рабіў Савецкую Беларусь большай і па тэрыторыі, і па колькасці насельніцтва за заходнебеларускія землі ў складзе Польшчы⁷, – не далучаць жа большую частку да меншай⁸.

Апошні, пяты раздзел «На завяршаючым этапе кансалідацыі беларускай нацыі» – пра аб’яднанне заходняй часткі Беларусі з усходняй. Сама назва яго падаецца крайне няўдалай, бо, як справядліва адзначаюць многія гісторыкі, працэс кансалідацыі беларусаў далёка не завершаны і працягваецца дагэтуль.

Раздзел складаецца з двух параграфаў, першы з якіх рэпрэзентуе стан беларускага пытання ў ІІ Рэчы Паспалітай, а другі падае чарговую інтэрпрэтацыю вераснёўскіх падзей. У цэлым яна з’яўляецца новым словам у «афіцыйнай» беларускай гістарыяграфіі, бо адлюстроўвае гвалтоўнасць аб’яднання. Аднак аўтары ў пошуках спакайнейшага фарватэру (зноў паміж Сцылаю і Харыбдай) дапускаюць нацяжкі. Напрыклад, яны не рашыліся на прызнанне недэмакратычнымі выбараў на далучанай тэрыторыі (ці не цень гэта сённяшняга дня?). Ідэя, што «фарміраванне калгасна-саўгаснай сістэмы» «не знайшло водгуку ў заходнебеларускім сялянстве», таксама памылковая. А водгук быў – адмоўны. У разы два перабольшана лічба бюджэтных расходаў на асвету ў 1940 годзе для заходніх абласцей БССР, што пазначылі аўтары⁹. Нават у высновы пранікла голая рыторыка: «далучэнне заходнебеларускіх зямель да БССР адпавядала інтарэсам большасці насельніцтва краю». Хоць многія факты, у прыватнасці пасляваеннае перасяленне беларусаў у Беларусь, а палякаў у Польшчу, выявілі сапраўднае стаўленне насельніцтва да савецкай улады. Тады пры любой магчымасці сяляне імкнуліся застацца па заходні бок мяжы, нягледзячы, што там існавалі праблемы нацыянальнай нецярпімасці, бандытызму і г. д. Тысячы мігрантаў на захад, якія ў 1944 годзе ўцякалі ад бальшавіцкай улады – тэма таксама амаль нераспрацаваная ў гістарычнай навуцы.

Аўтары пачалі аналіз падзей 1939 году ў нейтральных тэрмінах і скончылі маркіраваннем вераснёўскіх падзей вызваленнем. Між тым, аб’яднанне Беларусі ў 1939 годзе супала з пачаткам другой сусветнай вайны. Хіба ж можна лічыць цалкам станоўчай для краіны падзею, з якой пачалася адна з самых разбуральных у гісторыі краіны войнаў?

Кароткае заключэнне таксама не пазбегла апрыёрнай канстатацыі, «што менавіта РСФСР дапамагла беларускай нацыі стварыць сваю нацыянальную дзяржаўнасць», хоць аналіз многіх фактаў і дакументаў сведчыць пра адваротную ролю «старэйшага брата».

Як філолаг, не магу не звярнуць увагі на перасыпаную русізмамі мову кнігі. Хоць яе аўтары ведаюць, як называлася сталіца Расіі ў час першай сусветнай вайны (Петраград), а як да 1938 году называлася цяперашняя сталіца Беларусі – нібыта не, па-савецку называючы яе Мінскам.

Падзеі вакол 1917 году ў беларускай гістарыяграфіі за апошні тузін гадоў атрымалі найпільнейшую ўвагу, і іх ацэнкі сталі больш разнастайнымі і менш палітызаванымі. А вось адносна падзей 1939 году да расстаноўкі тут кропак над «і» яшчэ далёка. Усё гэта і адбілася на працы У. Ладысева і П. Брыгадзіна.