A R C H E П а ч а т а к № 5 (34) - 2004
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае


5-2004
" да Зьместу "

 



палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

 


кароткія рэцэнзіі

  АНАТОЛЬ ТРАФІМЧЫК

Вокладка ARCHE 5-2004.

   Мінулыя нумары:

   ARCHE (4’2004)
   ARCHE (3’2004)
   ARCHE (2’2004)
   ARCHE (1’2004)

   ARCHE (6’2003)
   ARCHE (5’2003)
   ARCHE (4’2003)
   ARCHE (3’2003)
   ARCHE (2’2003)
   ARCHE (1’2003)

   ARCHE (3’2002)
   ARCHE (2’2002)
   ARCHE (1’2002)

   Скарына (6’2001)
   ARCHE     (5’2001)
   Скарына (4’2001)
   Скарына (3’2001)
   ARCHE     (2’2001)
   Скарына (1’2001)

   ARCHE     (9’2000)
   Скарына (8’2000)
   ARCHE     (7’2000)
   Скарына (6’2000)
   ARCHE     (5’2000)
   Скарына (4’2000)
   ARCHE     (3’2000)
   Скарына (2’2000)
   ARCHE     (1’2000)

   ARCHE (4’1999)
   ARCHE (3’1999)
   ARCHE (2’1999)
   ARCHE (1’1999)

   ARCHE (1’1998)

 

Анатоль Трафімчык
Паміж Сцылаю і Харыбдаю


Ладысеў У., Брыгадзін П. Паміж Усходам і Захадам: Станаўленне дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі (1917–1939). – Менск: БДУ, 2003. – 307 с.

Апошнім часам у Беларусі выходзяць працы па айчыннай гісторыі як нацыянальна-дэмакратычныя па сваім духу, так і абноўлена-савецкія. Першыя характарызуюцца адыходам ад традыцый савецкай гістарычнай школы (і нярэдка з гэтай прычыны трапляюць у своеасаблівую залежнасць ад яе). Другія ж, наадварот, знаходзяцца ў моцнай залежнасці ад савецкай ідэалагічнай традыцыі1. Улічваючы палітычныя працэсы ў Беларусі і вакол яе, было б дзіўна, каб у гістарычнай навуцы, у многім залежнай ад палітыкі, не склалася такой сітуацыі.

Сумесную працу Ўладзімера Ладысева і Пятра Брыгадзіна (абазнаным зразумела, што больш першага, чым другога) пра станаўленне дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі ў 1917–1939 гады не аднясеш ні да першых, ні да другіх. Але гэта не значыць, што яна пазбегла ўплываў дня сённяшняга і стала палітычна нейтральнай. Яе амбівалентнасць заключаецца ў імкненні знайсці кансенсус паміж гісторыкамі дзвюх акрэсленых вышэй арыентацый. І гэтае свядомае імкненне прайсці між Сцылаю і Харыбдай прывяло да таго, што праца не можа задаволіць чаканні ні «нацыянальна свядомых», ні саветчыкаў (для першых аўтары не дагаворваюць усёй праўды, а для другіх яны «ерэтыкі» ўжо таму, што замахнуліся на ранейшую праўду). Аўтары, прадбачачы такую сітуацыю, наперад апраўдваюцца: маўляў, «з некаторымі аўтарскімі заключэннямі нехта можа не пагадзіцца. Таму ў кнізе ў якасці дадатку прыведзены дакументы, многія з якіх уводзяцца ў навуковае абарачэнне ўпершыню; на іх аснове можна зрабіць уласную выснову». 40 дакументальных дадаткаў сапраўды ўяўляюць асаблівую каштоўнасць.

У першым раздзеле прасочваецца эвалюцыя беларускага нацыянальнага руху ад лютага да кастрычніка 1917 году ў агульнарасійскім кантэксце з акцэнтам на палітыку партыі бальшавікоў (лагічна: яны ж потым перамаглі). Не абмінаюцца ўвагай палітыка двайных стандартаў з боку бальшавікоў у адносінах да нацыянальна-вызваленчага руху беларусаў, якім адмаўлялася ў прадэклараваным У. Леніным праве на самавызначэнне (с. 29–31). Паводле Кнорына – аднаго з кіраўнікоў Кампартыі Беларусі, у 1917 годзе «з беларускім пытаннем у першым перыядзе яго існавання наша партыя (бальшавікоў. – А.Т.) не справілася» (с. 31).

  гісторык. Выкладае ў новаствораным Баранавіцкім дзяржаўным унівэрсытэце.

   

З беларускім рухам бальшавікі наагул не хацелі лічыцца, імкнучыся не выпусціць з Расійскай імперыі Польшчу2. Ленін яшчэ 29 красавіка 1917 году адкрыта заяўляў: «Конечно, теперь насилие царит над Польшей, но чтобы польские националисты рассчитывали на освобождение ее Россией – это измена Интернационалу»3. Але, як добра паказана аўтарамі, беларускі нацыянальны рух убіраўся ў сілу, якая выявіцца неўзабаве.

Першаму раздзелу шкодзіць адсутнасць прэамбулы, якая б дазволіла чытачу зразумець, з якімі набыткамі палітычныя рухі Беларусі падышлі да пертурбацый 1917 году.

Падаецца не зусім дакладнай назва другога раздзелу – «Працэс фарміравання дзяржаўнасці Беларусі пасля кастрычніцкіх падзей у Петраградзе» (NB: у адрозненне ад звяржэння царызму захоп улады бальшавікамі рэвалюцыяй не названы!): насамрэч разглядаецца перыяд да сярэдзіны 1919 году. Яго несумненная вартасць бачыцца ў пераканаўчым паказе шырыні і глыбіні разгортвання беларускага нацыянальнага руху, які стаў пад канец 1917 году сапраўды народным і прывёў да склікання І Усебеларускага з’езду, які выявіў, аднак, што незалежніцкія тэндэнцыі беларусаў не сягаюць радыкальнай аўтаноміі ў складзе Расіі. Дый гэта, палічылі бальшавікі, было занадта – і, напіўшыся, разагналі дэмакратычны сход, стаўшы «ворагамі беларушчыны» (Янка Купала). Аднак рабіць адпаведную выснову аўтары не сталі, і бальшавікоў у адзін шэраг з іншымі акупантамі (польскім войскам) не паставілі.

Далейшае развіццё падзей – станаўленне і дзейнасць БНР – асвятляецца змястоўна, але не без рэверансаў савецкай гістарыяграфіяй: так, маўляў, «адзіным рэальным гарантам сацыяльных заваёў працоўных выступала ў той час Савецкая Расія» (с. 77–78). Дарэчы, Ленін аддзяленне ад Расіі дапускаў, але толькі фармальна: «Мы за автономию для всех частей, мы за право отделения (а не за отделение всех! <...> В общем, мы против отделения. Но мы стоим за право на отделение. <... > Ничего, абсолютно ничего кроме права на отделение здесь нет и быть не должно»4. Такая вось імперыялістычная дваістасць.

Незалежніцкія памкненні, праяўленыя беларускай нацыянальнай элітай у 1918 годзе, мелі пад сабою грунт, тым больш што «29 жніўня 1918 г. савецкі ўрад прыняў падпісаны У. Леніным дэкрэт аб адмове ад дагавораў і актаў, укладзеных урадам былой Расійскай імперыі аб падзеле Рэчы Паспалітай»5. А гэта значыць, расійская інкарпарацыя беларускіх зямель, якія з’яўляліся ядром ВКЛ, de jure ліквідоўвалася, а за іх насельніцтвам прызнавалася права на самавызначэнне – калі б гэтае насельніцтва адмовілася ад ранейшага дзяржаўнага status quo ў выглядзе ВКЛ. Аўтары фактычна прызнаюць, што без БНР не адбылося б абвяшчэння Савецкай Беларусі.

  1 Гл. таксама на гэтую тэму квазінавуковы (насамрэч публіцыстычны) артыкул П. Петрыкава, які выступіў супраць «фальсификаторов советской историографии»: Петриков П. Т. Основные направления историографии Беларуси конца ХХ – начала ХХІ веков // Сучасныя праблемы гістарыяграфіі гісторыі. Матэрыялы Рэсп. нав.-практ. канферэнцыі 28 лістапада 2003 г. Мінск, 2003. Ч. 2. С. 499–508. Штопраўда, калі паглядзець на праблему ўважлівей, выяўляецца больш шырокі спектр беларускіх гісторыкаў і гістарыяграфіі (у чым, дарэчы, пераконвае і ўзятая для разгляду праца).

2 Думаецца, каб бальшавікам такі ход удаўся, Беларусь, страціўшы статус заходняга фарпосту Расіі, нават фармальна не ўяўляла б цікавасці для іх нацыянальнай палітыкі. Каб краіны суседзяў, у тым ліку і перш за ўсё Польшча, не здолелі замацаваць сваю дзяржаўнасць, наўрад ці бальшавікоў турбавала б і надалей пытанне беларускай дзяржаўнасці.

3 Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Т. 31. Москва: Государственное издательство политической литературы. С. 433.

4 Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Т. 48. Москва: Государственное издательство политической литературы. С. 233–236.

   

Аднак, як слушна паказвае трэці раздзел «Беларуская дзяржаўнасць на савецкай аснове», да фактару БНР пры стварэнні беларускай савецкай рэспублікі дадаваліся прычыны «ваенна-палітычнага характару», бо насамрэч Маскве не хацелася даваць беларусам нават намінальную суверэннасць. Беларуская тэрыторыя фактычна, як res nullius6, стала картай, з дапамогай якой вырашаліся пытанні больш маштабныя. Дзяржаўнае афармленне Беларусі ні ў якім разе не з’яўлялася мэтай для бальшавікоў (дый іх праціўнікаў); больш за тое, ступень улады для беларускага народу і яго нацыянальнай эліты мінімізавалася. Праўда, тут жа аўтары ўжываюць стасоўна чарговага прыходу Чырвонай Арміі такую дэфініцыю, як «вызваленне», хоць «вызваліцелі» ў гэтым раздзеле выглядаюць шчыра несімпатычна.

Кідаецца ў вочы адсутнасць згадкі пра Слуцкі збройны чын 1920 году, без якога працэс, што закончыўся Рыгай у сакавіку 1921 году, выглядае недастаткова асветленым. У той жа час упамінаюцца вайсковыя фармаванні Булак-Булаховіча, нібыта інспіраваныя Пілсудскім.

У раздзеле чацвёртым пры даследаванні працэсаў, якія за Саветамі былі ахрышчаны «ўзбуйненнем» БССР, выкарыстоўваецца больш карэктны тэрмін – «вяртанне ўсходніх этнічных беларускіх зямель». Намінальная суверэннасць рэспублікі дазволіла ад самага пачатку казаць пра яе ўніфікацыйнае для беларускіх тэрыторый значэнне; і ў пацверджанне Масква правяла два так званыя ўзбуйненні. Такі ход рабіў Савецкую Беларусь большай і па тэрыторыі, і па колькасці насельніцтва за заходнебеларускія землі ў складзе Польшчы7, – не далучаць жа большую частку да меншай8.

  5 Гісторыя Беларусі: падруч. у 2 ч. Ч. 2. Люты 1917 – 2002 гг. / Пад рэд. Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля. Мінск: Вышэйшая школа, 2003. С. 254. Дарэчы, дзіўна было знайсці такую інфармацыю менавіта ў гэтым падручніку – апалагеце савецкай гістарыяграфіі: на фоне згаданага дэкрэту праяўляецца імперыялістычнае фарысейства бальшавіцкага кіраўніцтва.

6 Рэч без уладальніка, нічыя (лац.).
   

Апошні, пяты раздзел «На завяршаючым этапе кансалідацыі беларускай нацыі» – пра аб’яднанне заходняй часткі Беларусі з усходняй. Сама назва яго падаецца крайне няўдалай, бо, як справядліва адзначаюць многія гісторыкі, працэс кансалідацыі беларусаў далёка не завершаны і працягваецца дагэтуль.

Раздзел складаецца з двух параграфаў, першы з якіх рэпрэзентуе стан беларускага пытання ў ІІ Рэчы Паспалітай, а другі падае чарговую інтэрпрэтацыю вераснёўскіх падзей. У цэлым яна з’яўляецца новым словам у «афіцыйнай» беларускай гістарыяграфіі, бо адлюстроўвае гвалтоўнасць аб’яднання. Аднак аўтары ў пошуках спакайнейшага фарватэру (зноў паміж Сцылаю і Харыбдай) дапускаюць нацяжкі. Напрыклад, яны не рашыліся на прызнанне недэмакратычнымі выбараў на далучанай тэрыторыі (ці не цень гэта сённяшняга дня?). Ідэя, што «фарміраванне калгасна-саўгаснай сістэмы» «не знайшло водгуку ў заходнебеларускім сялянстве», таксама памылковая. А водгук быў – адмоўны. У разы два перабольшана лічба бюджэтных расходаў на асвету ў 1940 годзе для заходніх абласцей БССР, што пазначылі аўтары9. Нават у высновы пранікла голая рыторыка: «далучэнне заходнебеларускіх зямель да БССР адпавядала інтарэсам большасці насельніцтва краю». Хоць многія факты, у прыватнасці пасляваеннае перасяленне беларусаў у Беларусь, а палякаў у Польшчу, выявілі сапраўднае стаўленне насельніцтва да савецкай улады. Тады пры любой магчымасці сяляне імкнуліся застацца па заходні бок мяжы, нягледзячы, што там існавалі праблемы нацыянальнай нецярпімасці, бандытызму і г. д. Тысячы мігрантаў на захад, якія ў 1944 годзе ўцякалі ад бальшавіцкай улады – тэма таксама амаль нераспрацаваная ў гістарычнай навуцы.

Аўтары пачалі аналіз падзей 1939 году ў нейтральных тэрмінах і скончылі маркіраваннем вераснёўскіх падзей вызваленнем. Між тым, аб’яднанне Беларусі ў 1939 годзе супала з пачаткам другой сусветнай вайны. Хіба ж можна лічыць цалкам станоўчай для краіны падзею, з якой пачалася адна з самых разбуральных у гісторыі краіны войнаў?

Кароткае заключэнне таксама не пазбегла апрыёрнай канстатацыі, «што менавіта РСФСР дапамагла беларускай нацыі стварыць сваю нацыянальную дзяржаўнасць», хоць аналіз многіх фактаў і дакументаў сведчыць пра адваротную ролю «старэйшага брата».

Як філолаг, не магу не звярнуць увагі на перасыпаную русізмамі мову кнігі. Хоць яе аўтары ведаюць, як называлася сталіца Расіі ў час першай сусветнай вайны (Петраград), а як да 1938 году называлася цяперашняя сталіца Беларусі – нібыта не, па-савецку называючы яе Мінскам.

Падзеі вакол 1917 году ў беларускай гістарыяграфіі за апошні тузін гадоў атрымалі найпільнейшую ўвагу, і іх ацэнкі сталі больш разнастайнымі і менш палітызаванымі. А вось адносна падзей 1939 году да расстаноўкі тут кропак над «і» яшчэ далёка. Усё гэта і адбілася на працы У. Ладысева і П. Брыгадзіна.

  7 Напачатку Савецкая Беларусь займала плошчу ў 52,4 тысячы км2. Прадстаўнікі БНР ацэньвалі беларускія тэрыторыі, якія апынуліся пад акупацыяй камуністычнай Расіі, у больш за 206 тысяч км2. У 1939 г. напярэдадні вераснёўскіх падзей БССР ахоплівала 125,9 тысяч км2.

8 Як было сказана ў пункце 3-м сакрэтнага дакументу «В комиссию Политбюро ЦК ВКП(б) по вопросу о расширении границ БССР», «основной решающий аргумент за расширение границ БССР – в ближайшее время – определяется политикой Польши»: меліся звесткі, што Пілсудскі збіраўся правесці шэраг рэформаў адносна нацыянальных меншасцяў, у тым ліку беларусаў. Саветам трэ было ўзмацняць «свой» беларускі («гравітацыйны». – Томаш Стрыек) цэнтр, надаць яму кансалідуючае значэнне, якое затым нельга было б паддаць сумневу. Прыкладна такім самым метадам планавалася ўключыць у склад СССР Фінляндыю, далучыўшы яе да Карэла-Фінскай ССР, якую стварылі 31 сакавіка 1940 г., – аб’яднаць нібыта кроўных братоў аднаго народу, адна палова якога «стагнала пад капіталістычным прыгнётам», другая – будавала светлую будучыню. У 1956 годзе, пасля смерці Сталіна і асуджэння культу асобы, ідэя таго аб’яднання, відаць, канчаткова знікла – і Карэла-Фінская ССР была пераўтворана ў проста Карэльскую АССР.

9 Гл. для параўнання афіцыйны дзяржаўны дакумент тагачасся: Дзяржаўны бюджэт Беларускай ССР на 1940 год. Мінск, 1940. С. 70, 207.
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае

№ 5 (34) - 2004

да Зьместу

Праект ARCHE

да Пачатку СТАРОНКІ


Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/3/10