1-2005
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

эсэістыка

Калі амбіцыі лічацца задаволенымі? Калі ёсць прызнанне ў вузкіх колах спецыялістаў і/ці вядомасць у шырокіх колах грамадства (пры ўмове, што амбіцыі наогул магчыма задаволіць). Вядомасць я б параўнала з ярлыком на працоўным стале камп’ютара: карцінка ёсць, але за ёй пустэча. Зразумела ж, прасцей дасягнуць вядомасці, прынамсі, пры яе «гадаванні» талент арганізатара важнейшы за талент літаратара.

У часы панавання СМІ літаратурны працэс мае ўсе магчымасці для ўцягвання ў сябе чытачоў і нечытачоў (нават насуперак іх жаданню), і таму паспяховы піяршчык сам ёсць крыніцай інфармацыі пра сябе: можна самавольна і беспакарана запісацца ў сэкс-сімвалы тысячагоддзя ці найвыбітнейшыя беларускія пісьменнікі (дарэчы, у айчыннай літаратуры больш-менш паспяхова піярыліся ці піярацца – у алфавітным парадку – З. Вішнёў, Адам Глобус, А. Курэйчык, с. Патаранскі).

Гэткае «самагенераванне» звестак – наша даўняя традыцыя: досыць часта самае важкае слова пра твор і ўдзел аўтара ў літаратурным працэсе кажуць не крытыкі, а самі аўтары. Яны паведамляюць калялітаратурнай грамадскасці пра ўсе алюзіі-паралелізмы (а раптам не здагадаюцца, не заўважаць інтэлектуальных высілкаў), адзначаюць сваіх настаўнікаў у літаратуры, каб павярхоўныя крытыкі кінуліся шукаць прыхаваныя адсылкі да «гуру».

Чаму журналісты ці крытыкі паўтараюць за аўтарам? Ад жадання схавацца за чыёсьці меркаванне, нават меркаванне зацікаўленай асобы? У міні-рэцэнзіях часта змяшчаюць кавалак анатацыі. Анатацыі, у якой пры жаданні можна прыпісаць сабе Нобелеўскую прэмію за 1981 год. Перабольшваю, але літаратура ў нас амбітная.

Пакуль расейскія літаратуразнаўцы і крытыкі абураюцца наплывам няякаснай літаратуры, у нас падчас публічных дыскусій з гонарам адзначаецца, што беларуская літаратура не запляміла сябе бульварным чытвом. Смага – нішто, імідж – усё! Тут варта згадаць Сяргея Кавалёва, які 15 гадоў таму ў кнізе «Партрэт шкла» заўважыў: «Усе, або амаль усе, творы (беларускай літаратуры – Аўт.) аўтаматычна заносяцца ў спіс высокага, сапраўднага мастацтва». Гм, чым беларуская літаратура заўжды адзначалася, дык гэта стабільнасцю іміджу. Напісаныя за апошнія дзесяцігоддзі творы ў жанрах масавай літаратуры выявіліся бясшкоднымі для іміджу нацыянальнай літаратуры, бо засталіся неразрэкламаванымі – а таму незаўважанымі?

А што трэба зрабіць, каб заўважылі? Каб прачыталі твор? Каб запомнілі аўтара? Ёсць выбар: чакаць ці змагацца. Як змагацца? Згуртавацца і напісаць маніфест! Балюча ўспрымаецца найперш абыякавасць старэйшых калег, якія больш ахвотна і палка адгукаюцца не столькі на творы, колькі на магчымую «бойку пакаленняў». Нагадвае ксенафобію: дастаткова намёку на непавагу, крывога позірку, каб справакаваць неадэкватную рэакцыю. Так што маніфест – вялікая спакуса: творы напішуцца пазней, магчыма, не рэвалюцыйныя, але будзе ўжо немалы набытак – імя і «сапсаваная» рэпутацыя, з якімі цікавасць выклічуць любыя тэксты. Такі вось курс паскоранага развіцця для маладога літаратара.

Самае цікавае, што калі б мае раўналеткі пісалі маніфест і трэба было б выдумаць папрокі папярэднікам (а для нас гэта якраз і ёсць пакаленне «Тутэйшых», якое я шчыра люблю), мы маглі б запазычыць фрагменты з Маніхвэсту «Тутэйшых»: «Яны (папярэднікі, «прыкарытныя» – Аўт.) прагледзелі, як сканала мова ў вуснах народу».

Кожнае новае пакаленне прыходзіць з жаданнем стварыць новую літаратуру, з крытыкай тых, хто быў да яго (хай сабе не заўсёды публічна агучанай). «Яны натужна і назольна спекулююць на сваім вясковым паходжанні», – было адзначана ў Маніхвэсце «Тутэйшых». А мы маглі б лёгка дапісаць – на гарадскім паходжанні, Чарнобылі, палітыцы, багацці, беднасці, эротыцы, эрудыцыі... Можна працягваць бясконца і падкрэсліваць патрэбнае.

Але рэвалюцыянеры чарговай генерацыі не ведаюць, што праз якое дзесяцігоддзе ці нават раней, апынуўшыся ў асяроддзі людзей, супраць чыёй пазіцыі некалі паўставалі, яны (калі яны не закончаныя цынікі) будуць звязаныя па руках і нагах «матчынай мовай», павагай да старэйшых таварышаў, якія «так шмат зрабілі для літаратуры», і ўласным клопатам. І аднойчы з іх вуснаў пачуецца пафаснае: «Наша родная літаратура...» Сіла традыцыі мацнейшая за зямное прыцягненне.

Ды што там казаць... Нават сярод маіх раўналеткаў ёсць прыхільнікі «антыкварнай» рыторыкі наконт роднай мовы і не менш роднай літаратуры («Радзіма–Маці–Беларусь»), хаця відавочна, што гэта неперспектыўны, неактуальны і – што самае важнае – нядзейсны шлях папулярызацыі беларушчыны. Але папулярызацыя ў нашым кантэксце непарыўна звязаная з ахвяраваннем. Лепей мець рэпутацыю аўтара кволых філасафічных аповесцяў, чым стваральніка бліскучых дамскіх раманаў. Усё-ткі сапраўдны поспех для сучаснага беларускага пісьменніка – патрапіць у школьную праграму, каб мець гарантыю, што творы будуць прачытаныя. Вось і выбіраюць некаторыя мастакі важныя тэмы (звычайна пафасна-патрыятычныя, адраджэнскія), нават не маючы дастатковага таленту для іх раскрыцця. Мяркую, праз амбітнасць пісьменнікаў мы маем надзвычай мала беларускамоўных твораў у жанрах масавай літаратуры (мне нагадаюць, што ёсць і матэрыяльны фактар, маўляў, калі б замовілі, дык і напісалі б. Не адмаўляю, але і не перабольшваю яго значэнне). Гэта так лагічна – напісаць твор, які пры пэўных умовах можа займець зайздросны лёс. А свядома аддаваць час і талент на забаўку? Не па-беларуску...

А як суаднесці амбіцыі і ўзрост, амбіцыі і час? Пазнаёміўшыся больш падрабязна з гісторыяй еўрапейскіх (у тым ліку беларускіх) літаратурных суполак, я заўважыла, што надзвычай рэдка літаратурны гурток аб’ядноўвае раўналеткаў, адно дэмаграфічнае пакаленне. З моладдзю ўсё відавочна: разам уваходзяць у літаратуру, прыцягваюць увагу, ствараюць сабе творчае асяроддзе. А што робяць у нібыта моладзевых суполках людзі сталыя? Не ведаю. І нават само слова «амбіцыі» міжволі звязваю з людзьмі маладымі, якія могуць марыць, адарваўшыся ад зямлі. Хаця, магчыма, тут я раблю тую ж памылку, што і крытык Сяргей Грышкевіч, – не паверыў паэту Анатолю Дэбішу, што каханню падуладныя ўсе ўзросты.

І ўсё ж... Калі аўтар у 20 гадоў піша рамантычна-агрэсіўны маніфест, спляжыўшы беларускую літаратуру, на яго можна глядзець паблажліва і спадзявацца на хуткае перавыхаванне пад настойлівым уплывам старэйшых калег. А калі ў 50 гадоў?

Пішучы дыпломную працу пра «Тутэйшых», я адчувала сябе няўтульна ў шкуры нібыта суддзі. Яны, маладыя і амбітныя, ставілі сабе задачу-максімум, прынамсі, на словах. А цяпер, амаль праз 20 гадоў, як ацаніць зробленае? Што можна сказаць пра чалавека, які тады быў «зоркай» і пры іншых паводзінах мог адыграць важную ролю ў гісторыі краіны, але спраўдзіўся ў амплуа асацыяльнага элемента? Як паставіцца да кнігі, якую тагачасная крытыка называла надзвычай таленавітай, але мела шэраг прэтэнзій, выправіўшы якія аўтар мог бы з поўным правам лічыцца геніяльным? А цяпер высвятляецца, што аўтар больш нічога і не напісаў, і што толькі чалавечыя слабасці мацнейшыя за чалавечыя амбіцыі...

Напэўна, можна было б сказаць папярэднікам: «Чаму вы не зрабілі болей? Чаму мы прыходзім у літаратуру, шмат у чым паўтараючы вашыя лёсы? Чаму нічога кардынальна не змянілася для літаратуры і ў літаратуры?» І стрымлівае толькі правіла забароны з сінергетыкі: нічога нельга змяніць тады і там, дзе нічога нельга змяніць. І амбіцыі тут бездапаможныя...

Дзень добры, Алесь Барысавіч [Козік]!

Мне было вельмі прыемна атрымаць ад вас такі разгорнуты адказ на мой артыкул. Але з некаторымі пунктамі я не згодная, таму таксама адказваю. У нашых тэкстах моцна адчуваецца прыналежнасць да розных пакаленняў (так і павінна быць). На гэтыя адрозненні ва ўспрыманні, дасведчанасці і поглядах цікава паглядзець збоку (нібыта збоку).

Калі вы кажаце пра тое, што бел. мову ведаеце лепей за рускую, то гэта наяўны факт. У мяне з мовамі тое самае. Але я пішу, хутчэй, пра той момант, калі творца, выхаваны ў расейскамоўным асяроддзі, вырашае звярнуцца да беларускай мовы. Дарэчы, у гутарцы са мной У. Сіўчыкаў падкрэсліваў якраз той факт, што ён нарадзіўся і вырас у расейскамоўным горадзе. А вы ж былі суседзямі. І, відаць, таксама прайшлі этап выбару мовы.

Калі я кажу пра ўсведамленне сціплай ролі ў суседняй літаратуры, то маю на ўвазе яшчэ і надзею на больш-менш заўважную ролю ў літаратуры айчыннай (беларускамоўнай). Гэта і ёсць згаданае вамі жаданне «недзе прысутнічаць». Я прызнаю, што сама вінаватая ў дрэнным фармуляванні сваіх думак.

Вы пішаце пра колішнюю магчымаcць ездзіць у санаторыі літфонду. А для мяне і майго пакалення гэта так далёка, як гісторыя ВКЛ.

Вы вельмі правільна адзначаеце неабходнасць нараджэння ў тыя часы таварыства «Тутэйшыя». Я цяпер прасочваю гісторыю еўрапейскіх суполак ХХ стагоддзя, і ў 80 % выпадкаў іх узнікненне было выклікана пэўнымі гістарычнымі падзеямі. Але пачатак стагоддзя быў гістарычна больш насычаным, адсюль і тагачасная, магчыма, зайздросная для нас заўзятасць у літпрацэсе.

Наконт масавай літаратуры. Нядаўна ў нейкай газеце («АиФ», здаецца) прачытала інтэрвію з прадзюсарам В. Тадароўскім, які зазначыў: «Кінематографы, якія адмовіліся забаўляць гледача, загінулі». І прывёў прыклад – сітуацыю ў Італіі. Я мяркую, што гэтае сцверджанне вельмі актуальнае і для літаратуры. Вы маглі заўважыць, што, імкнучыся папярэдзіць такія папрокі, я ў артыкуле пісала «жанры масавай літаратуры», а не «масавая літаратура». Увесну, на штогадовым свяце ў Вязынцы, якое ладзіць наш факультэт, я правяла апытанне сярод студэнтаў і выкладчыкаў на тэму «Якіх твораў вам не хапае ў беларускай літаратуры?». Адказ атрымаўся такім: бракуе інтэлектуальных твораў у жанрах масавай літаратуры.

Згаданы вамі Акунін усё ж мае дачыненне да культурнага дыскурсу, як Чхарцішвілі. Падобнай дваістасці (тут можна і У. Эка згадаць) вымагае час. Але ў нас іншая сітуацыя. Шмат ужо пісалі пра тое, што беларускамоўны жаночы раман сваім статусам быў бы вышэйшы за расейскамоўны з прычыны, так бы мовіць, элітарнасці мовы.

Вы пішаце, што трагедыя Сыса-чалавека не мае дачынення да Сыса-паэта. Так, згодная, але яна мае дачыненне да тэмы «Беларускія амбіцыі».

Мушу напісаць крамольную рэч: пра «Тутэйшых» ведаюць яны самі і старэйшыя за іх пакаленні з калялітаратурнай грамадскасці. Бо для астатняй Беларусі іх проста не было, яны прайшлі незаўважанымі. НІХТО з маіх аднакурснікаў не ведаў пра іх (на што я спачатку крыўдзілася), я доўга тлумачыла, хто яны і калі ўтварыліся. Гэта, аднак, не значыць, што там няма чаго даследаваць, як спрабавалі мяне пераканаць некаторыя старэйшыя калегі. Але тое, што я збіралася даследаваць, трэба было вымываць, як залаты пясок. Пра «Тутэйшых» публікацый у друку меней, чым пра ТВЛ ці «Бум-Бам-Літ». Таму я і была вымушана збіраць прыватныя сведчанні.

Дазволю сабе нелірычнае адхіленне. 11 верасня 2001 г., калі адбыліся вядомыя падзеі ў Амерыцы, я была на стажыроўцы ў Польшчы і не мела доступу да тэлебачання. І ўвесь гэты жах прайшоў міма мяне. Я не разумела, чаму мама, калі я патэлефанавала дадому, пачала казаць пра трагедыю ў Амерыцы. Мой аднакласнік у гэты час у Нью-Ёрку пралазіў на ачэпленую тэрыторыю (турыст-экстрэмал) і шпацыраваў па шчыкалатку ў попеле. Дык вось, у яго таксама не ўзнікла ўражання эпахальнасці падзеі.

Адсюль жахлівая выснова: мала зрабіць – трэба разрэкламаваць, абвясціць усім пра зробленае. І не адзін раз замацаваць эфект. Несправядліва? Так.

Для літаратурнага працэсу рэкламай ёсць, вядома ж, не расцяжка над праспектам, а падручнік, манаграфія, якоесь грунтоўнае выданне, пажадана саліднага аўтара. І таму для пераважнай большасці студэнтаў філфаку Сыс – ніхто. Я, напрыклад, ведаю пра яго паводле ўспамінаў ягоных сучаснікаў. Аднойчы на канферэнцыі пасля майго выступу маладыя выкладчыцы пачалі прыгадваць розныя гісторыі пра яго, а вось студэнткі слухалі і даклад, і ўспаміны як абсалютна новую інфармацыю.

Так, у нас чытаюцца лекцыі па сучаснай літаратуры, але ў іх немагчыма закрануць усю літаратуру. Паводле вас Сыс скача вышэй за ўсіх, але для студэнтаў Сыс – гэта прозвішча праз коску ў аглядавай лекцыі. Пра яго няма грунтоўнага даследавання, якое б яго ўзнясло і назаўжды «прапісала» ў літпрацэсе. Сыс – гэта вусная гісторыя. Я разумею г. Вінярскага з «Беларускага кнігазбору», якому не падабалася, што пра пакаленне «Тутэйшых» піша чалавек, які не належаў да самога пакалення, таму што я ніколі не ацаню Сыса так высока, як гэта можа зрабіць ягоны колішні паплечнік. А вы самі адзначалі, што ніхто не піша ўспамінаў пра «Тутэйшых». Затое дзённікі многія вялі і захавалі, але ці будуць калі-небудзь друкаваць, не ведаю. Спадзяюся, што сваёй кніжкай я што-небудзь зрушыла ў гэтым кірунку.

Вы мяне папракнулі, што як літкрытык я мушу ўсведамляць, што ў сваім часе яны былі найлепшымі. І, здавалася б, справядлівы папрок. Але часам я не магу пазбавіцца адчування, што, напісаўшы дысертацыю і выдаўшы паводле яе кнігу, літаратурны працэс ствараю я. Выцягну з пылу маргінальныя суполкі (фон для «Тутэйшых»), сябры якіх ужо самі забыліся пра свой удзел у іх.

А калі пра нейкую падзею ці асобу, хай сабе і вартую, не напісана нічога грунтоўнага, то яны знікнуць у нетрах гісторыі са смерцю сваіх сучаснікаў.

А з Сысом я пазнаёмілася. На жаль. Адна карысць ад знаёмства – апавяданне напісала.

Ух, як вы мяне сваім лістом зачапілі. Даруйце залішнюю эмацыйнасць. Усё-ткі ніколі не бывае зашмат такіх вось абменаў думкамі. Так хочацца крытыкі... І так хочацца рэагаваць на крытыку. Я вам вельмі ўдзячная за такую магчымасць.

А.Б.

Прывітаньне, Аксана!

Як ні дзіўна будзе для цябе, але я з большасьцю тваіх думак, выкладзеных у гэтым лісьце, пагаджуся. Літаратура сапраўды жыве папулярызацыяй, крытычным прачытаньнем тэкстаў, агучваньнем аўтарскіх думак (некаторыя зь іх шукаюцца між радкоў), пабудовай адмысловых мітаў, кантэкстаў, дыскурсаў. Напрыклад, хто б сёньня ведаў розных Сяргеяў Бабровых і Васіліяў Каменскіх, калі б расейскімі літаратуразнаўцамі ня быў створаны міт пра расейскі футурызм, калі б ня постаць Маякоўскага, для якой трэба было стварыць адпаведны ляндшафт. І хто сёньня чытае Маякоўскага? У сэнсе – захапляецца, любіць, фанацее. Бадай, толькі Зьміцер Вайцюшкевіч. Але міту Маякоўскага і міту расейскага футурызму жыцьцё гарантавана на доўгія гады – мільёны людзей прачытаюць вершы Ул. М. у школе, тысячы на філфаках, выйдуць новыя манаграфіі, біяграфічныя нарысы, літаратуразнаўчыя дасьледаваньні. Сам міт ужо стаўся аб’ектам дасьледаваньня.

Пра Сыса ня ведаюць таму, што літаратуразнаўцы не стварылі міту Сыса. Усе папярэднія спробы (гл. нумары «Крыніцы», «Маладосці» і г. д.) выявіліся няўдалымі. Мне падаецца, што «Тутэйшыя» і ёсьць тло для Сыса (як футурызм для Маякоўскага). Гэта яго жыцьцёвая і творчая прастора, яго ідэалёгія і спадзяваньне, яго рэвалюцыя і любоў. Як толькі «Тутэйшыя» разваліліся, Сыс згубіў практычна ўсё – прастору, у якой жыў, у якой быў маторам, завадатарам; надзею; творчую жарсьць (сьведкам якой я быў асабіста), цягу да літаратуры, разуменьне свайго месца. Ён стаў нікому не патрэбны. Гэтая яго асабістая трагедыя таксама ёсьць часткаю міту Сыса.

Але рэч яшчэ ў тым, што міт Сыса, якім ён мусіць быць (пратэст супраць заняволенасьці грамадзтва – стварэньне «Тутэйшых» – рэвалюцыйны развой (самвыдат, выступы на мітынгах, удзел у дэманстрацыях) – крах «Тутэйшых» – крах паэта), – гэта частка міту дэмакратычнай Беларусі. Ён паўстане, калі Беларусь пачне ствараць сваю праўдзівую найноўшую гісторыю.

Посьпеху!

P. S. Што датычыцца масавай літаратуры. Насамрэч ужо багата аўтараў, якія спрабуюць штосьці падобнае пісаць (напрыклад, той самы Конеў). Тут трэба ўздымаць пытаньне не пра аўтараў, а пра выдаўцоў. Трэба, каб зьявіўся новы Логвінаў, які б вырашыў зрабіць бізнэс на беларускай масавай літаратуры. Чаму ён не зьяўляецца? Напэўна, таму, што эканамічныя варункі неспрыяльныя. Калі б на белмасліце можна было зарабіць, дык і Глёбус, і Сіўчыкаў даўно б гэтую нішу занялі.

А. А.
23.10.2004