1-2005
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

эсэістыка

Аятала настойвае на тым, што ірацкі ўстаноўчы сход павінен быць абраны на простых выбарах, і «любы Асноўны закон, распрацаваны гэтым сходам, мусіць быць зацьверджаны на агульнанацыянальным рэфэрэндуме». Ён толькі мімаходзь спасылаецца на кур’анічнае права як аснову для заканатворчасьці. Гэтаксама ж зацята аль-Сістані супраціўляецца ўсякім спробам перанесьці ўсеагульныя выбары зь меркаваньняў бясьпекі, асабліва ў суніцкіх раёнах. У сярэдзіне кастрычніка ён выдаў фэтву, што загадвае ўсім мужчынам і жанчынам узяць удзел у выбарах, паставіўшы выбары ў адзін шэраг з такім падставовым рэлігійным абавязкам, як пост падчас месяца рамазану. Паводле словаў аяталы, у абавязак шыітаў таксама ўваходзіць абарона сунітаў і хрысьціянаў. І хаця ён выступае супраць пляну даць курдам (якія складаюць ад 15 да 20 адсоткаў насельніцтва краіны) права вэта пры прыняцьці канстытуцыі, ён не адкідае курдзкіх спадзяваньняў на захаваньне нейкай аўтаноміі пры новым урадзе. Усе гэтыя прыгожыя словы, вядома, яшчэ павінны атрымаць сваё пацьвярджэньне на практыцы. Але як для шыіцкага клерыка, які нарадзіўся ў Іране, гэта адметныя словы, і таму варта ставіцца да іх сур’ёзна.

Нягледзячы на нядаўні ўздым кансэрватыўна настроеных хрысьціянскіх актывістаў у ЗША, у заходнім сьвеце прынята лічыць, што пры дэмакратыі царква павінна быць аддзелена ад дзяржавы. Iслам, як мы часьцяком чуем, асабліва несумяшчальны з дэмакратыяй, бо ў мусульманскіх краінах дзяржава ніколі так і ня выблыталася з клерыкальнага павуціньня. Праўда, Ірак прынята ўважаць за адмысловы выпадак, бо ён збольшага быў сьвецкай краінай. Насамрэч, абодва гэтыя цьверджаньні занадта агульныя. Духавенства рэдка калі кіравала мусульманамі. Паміж сьвецкай і духовай уладай на Блізкім Усходзе зазвычай існаваў падзел. І яшчэ зусім нядаўна да рэлігійных меншасьцяў, напрыклад, юдэяў, у мусульманскім сьвеце ставіліся больш талерантна, чымся ў хрысьціянскіх краінах. Але, як і на ўсім сьвеце, калі сьвецкая ўлада робіцца нясьцерпна рэпрэсіўнай, рэлігія часьцяком становіцца адзінай базай для арганізацыі супраціву. Такім прыкладам была Польшча за часоў камуністычнага кіраваньня, дзе менавіта Касьцёл быў аплотам іншадумства. За Садама Хусэйна падобную ролю пачалі адыграваць мячэты. Палітычны іслам быў шляхам для барацьбы зь сьвецкімі баасістамі, a Aлi aль-Сыстані быў галоўным выразьнікам шыіцкай грамадзкай думкі. У нечым падобную ролю меў за часоў камунізму Папа рымскі.

Праўда, нэакансэрватыўнае атачэньне прэзыдэнта Буша дагэтуль аддавала перавагу сьвецкаму шляху пабудовы дэмакратыі ў Іраку. У першыя дні вайны заступнік міністра абароны Пол Вулфавіц ня раз згадваў пра Турэччыну як «пасьпяховую мадэль для іншых краінаў мусульманскага сьвету», а aдміністрацыя Буша зьвязвала свае надзеі зь сьвецкімі выгнанцамі, кшталту Ахмада Чалабі, а не шыіцкімі муламі, якія эмігравалі ў Лёндан ці Тэгеран. Гэты кірунак мысьленьня цалкам супадаў з поглядамі іншага фаварыта Бушавай адміністрацыі, Бэрнарда Льюіса, прынстанскага навукоўца, які цьвердзіць, што Кемаль Ататурк намацаў у Турэччыне правільны шлях: каб ажыцьцявіць мадэрнізацыю, неабходна гвалтам ачысьціць палітыку ад рэлігійных аўтарытэтаў. Aтатурк у 1917 годзе абвесьціў, што адным махам зьменіць жыцьцё турэцкага грамадзтва. Менавіта гэта ён і зрабіў у 1923 годзе. З жанчын пазрывалі чадры, пазачынялі ісламскія школы ды забаранілі брацтвы дэрвішаў. У новым грамадзтве, падпарадкаваным «прынцыпам навукі, ведаў і цывілізацыі», было нават забаронена насіць турэцкую фэску.

Падобныя рэвалюцыі адбываліся ці, прынамсі, задумваліся і ў іншых краінах. У 1860-х пасьля Рэстаўрацыі Мэйдзі ў Японіі ў імя цывілізацыі і асьветы руйнаваліся будысцкія храмы. Студэнцкае паўстаньне 4 траўня 1919 году ў Кітаі было спробай замяніць канфуцыянскую традыцыю і рэлігійныя «прымхі» на «пані Навуку і пані Дэмакратыю». У Пэрсіі 1920-х Рэза-шах Пагляві спрабаваў мадэрнізаваць краіну (якую ён пасьля пераймянуе ў Іран), зьнішчаючы мячэты, забіваючы ці арыштоўваючы сьвятароў ды забараняючы насіць чадры. A панарабізм раньніх баасістаў, некаторыя зь якіх былі сырыйскімі хрысьціянамі, наагул быў сьвецкім рухам, створаным на ўзор пангерманскага нацыяналізму.

На жаль, з усяго гэтага мадэрнізацыйнага імпэту нараджалася не дэмакратыя, а мілітарызм, абсалютная манархія, фашызм і разнавіднасьці сталінізму. Рэлігійная рэвалюцыя, што блукае сёньня па мусульманскім сьвеце, была, да пэўнай меры, рэакцыяй на гэты правал сучаснай сьвецкай палітыкі. Aле ўсё адно многія аналітыкі, што спэцыялізуюцца на Блізкім Усходзе, блізкія да Бушавай адміністрацыі, накшталт Дэніэла Пайпса, бачаць сьвецкага аўтакрата, кшталту Ататурка ці Чан Кай-шы, найлепшым варыянтам для Іраку, бо выбары ў кароткатэрміновай пэрспэктыве прывядуць да ўлады «хамэйнісцкіх мулаў». Нэакансэрватары не адзіныя ў сваім недаверы да клерыкаў. Гэты недавер расколваў гэтаксама і левую антыкамуністычную апазыцыю ў Польшчы. Некаторым дысыдэнтам было цяжка падтрымаць сьвятароў супраць камісараў. Як аднойчы зазначыў адзін з апошніх апалягетаў тамтэйшага камуністычнага рэжыму Ежы Урбан, выбар палягаў паміж намі і чорнай Маткай Боскай Чэнстахоўскай. Але ці заўжды даводзіцца выбіраць адно з двух? Ці выбар у Іраку сапраўды палягае паміж Ататуркам і Хамэйні?

Летапіс іслaмскай дэмакратыі ад зараджэньня і да сёньняшняга дня не напісаны. У Iрaне пэўны варыянт дэмакратыі існуе пад кантролем рэлігійнай рады. Мабыць, Турэччына найшчыльней наблізілася да эўрапейскай мадэлі, якую мы ведаем. Яна да пэўнай меры грунтуецца на рэлігійных каштоўнасьцях, ня будучы тэакратыяй. Але нават многія эўрапейцы не давяраюць турэцкай дэмакратыі, а некаторыя мусульмане лічаць яе грахоўнай.

Ідэя, што сучасная дэмакратыя павінна быць сьвецкай у сваім этасе, карэніцца ў эўрапейскай гісторыі. Рух Асьветніцтва, асабліва ў Францыі, часткова вырас з нападак на аўтарытэт царквы. Палітычнае мусіла падпадаць пад кампэтэнцыю розуму, а не тэалёгіі. Быць сучасным чалавекам азначала адмовіцца ад «забабонаў» рэлігіі і паверыць у навуку. На думку Вальтэра (як і многіх іншых), недастаткова паставіць закасьнелую рэлігію на сваё месца; трэба «вымесьці гэтае сьмецьце прэч». Вера ў навуку як сродак вырашэньня ўсіх праблемаў чалавецтва сама ператварылася ў нейкі від забабонаў. Навуковы сацыялізм, у стылі Сталіна ды Мао, напрыклад, прывёў да сэрыі вар’яцкіх экспэрымэнтаў, якія спрычыніліся да сьмерці мільёнаў людзей.

Вядома, ня ўсе рацыяналісты кідаліся ў такія крайнасьці. Шмат хто з тыповых мысьляроў эпохі Асьветніцтва, напрыклад Джон Лок, былі перакананыя, што палітычная сыстэма, заснаваная на асьвечаным эгаізьме, ня выжыве без трывалай апоры на рэлігійную маральнасьць. Тая адмена антыклерыкалізму, што натхняла сталіністаў і іншых прыхільнікаў аўтарытарызму, у большай ступені ёсьць прадуктам Францускай рэвалюцыі, чымся самога агульнага працэсу разьвіцьця ідэі дэмакратыі.

На самай справе, антыклерыкалізм у шмат большай ступені, чымся гісторыя рэлігійнага фанатызму, дае нам шматлікія прыклады найбольш крывавых палітычных паразаў на Блізкім Усходзе: насэрызм у Эгіпце, баасізм у Сырыі і Іраку, шахскі рэжым у Іране. Гэтыя рэжымы кіраваліся сьвецкімі элітамі, якія ўважалі рэлігію тым, што затрымала разьвіцьцё іх краю ці давяло яго да каляніяльнай залежнасьці. Той факт, што шэраг рэфарматараў-прыхільнікаў цьвёрдай рукі, накшталт таго ж Насэра, неаднаразова былі аб’ектам замахаў з боку рэлігійных фанатыкаў, паказвае тую прорву, што існавала паміж сьвецкімі «прагрэсіўнымі» элітамі і кіраваным імі народам. Там, дзе арганізаваная рэлігія разбураецца, яе месца займае нешта горшае, зазвычай – квазірэлігія ці культ асобы, чым і карыстаюцца дыктатары. Калі ж яе выціскаюць на маргінэс, як гэта зьдзеялася ў Эгіпце і іншых краінах Блізкага Ўсходу, то справа заканчваецца рэлігійнымі паўстаньнямі.

Мы не сьцьвярджаем, што мусульманскае духавенства па сваёй прыродзе схільнае да дэмакратыі. Але шэраг дасьледнікаў Блізкага Ўсходу, сярод іх Рычард Баліт, aўтар кніжкі «The Case for Islamo-Christian Civilization», давялі, што рэлігія цягам многіх стагодзьдзяў сапраўды стрымлівала і абмяжоўвала тыранію ў мусульманскім сьвеце. Разбурэньне традыцыйных мусульманскіх інстытутаў, як то рэлігійных школаў і мячэтаў, у імя мадэрнізацыі пакідае па сабе сацыяльную пустэчу, у якой урэшце й разьвіваецца крайняя адмена палітычнага ісламу.

Aятала Хамэйні дзеяў не як традыцыйны шыіцкі клерык, але як сучасны рэвалюцыянэр, што захапіў уладу і стаў палітычным аўтакратам. І ў вачах многіх вернікаў ягоная сьвецкая дыктатура ў Іране падарвала ягоны аўтарытэт рэлігійнага лідэра, бо мулы не павінны дзейнічаць у стылі палітыкаў. Асама бэн Ладэн – гэта сьвятар-аматар, які лепш знаецца на трансфэрах у швайцарскіх банках і маніпуляцыях СМІ, чымся на мудрагелістасьцях ісламу. Няпроста знайсьці хаця б аднаго сур’ёзнага мусульманскага клерыка ці дасьледніка, што паважаў бы гэтага чалавека.

Варта крыху паразважаць наконт таго, як сам Захад даў сабе рады з рэлігіяй. Аддзяленьне царквы ад дзяржавы сапраўды было неабходнай умовай дзеля забесьпячэньня дэмакратычнага разьвіцьця Эўропы і Злучаных Штатаў, але яно ніколі ня мела абсалютнага характару. Брытанскі канстытуцыйны лад гэтаксама ўлучае ў сябе арганізаваную рэлігію: манарх зьяўляецца абаронцам англіканскага веравызнаньня. Мо’ гэта і ня больш як фармальнасьць, але і ў кантынэнтальнай эўрапейскай палітыцы хрысьціянска-дэмакратычныя партыі па-ранейшаму вядуць рэй на палітычнай сцэне. Першая падобная партыя, Антырэвалюцыйная партыя, была заснаваная ў 1879 годзе колішнім кальвінісцкім пастарам зь Нідэрляндаў Абрагамам Койпэрам. Ён паставіў задачу вярнуць Бога (не царкву) на месца абсалютнага сувэрэна ў людзкіх справах. Маўляў, дэмакратычныя дзяржаўныя інстытуты могуць трывала існаваць толькі тады, калі сьвецкі ўрад цьвёрда абапіраецца на хрысьціянскую веру. Ён быў перакананы ў гэтым, у гэтым перакананыя дагэтуль сучасныя хрысьціянскія дэмакраты.

Я ў гэта ня веру. Агностыку заўжды складана адстойваць у рэлігійных справах важнасьць існаваньня арганізаванай рэлігіі, але я сьцьвярджаю ня тое, што больш людзей павінна трымацца рэлігіі ці што дэмакратыя ня здатная выжыць бяз Бога, але што голас вернікаў таксама павінен быць пачуты. Найважнейшай умовай існаваньня дзейснай дэмакратыі зьяўляецца ўдзел людзей у яе функцыянаваньні. Калі рэлігійныя структуры могуць забясьпечыць неабходны кансэнсус пры гульні па агульных правілах, дык неабходна іх ангажаваць у дэмакратычны працэс. Заснаваная на шарыяце шыіцкая тэакратыя, нават падтрымліваная бальшынёй, ніколі ня будзе дэмакратыяй. Пра эфэктыўную дэмакратыю можна гаварыць толькі тады, калі выражаюцца і ўлічваюцца правы і інтарэсы розных этнічных і рэлігійных групаў.

Вядома, гэта ўзьнёслыя пляны, але, зважаючы на змрачнаватыя прэцэдэнты сьвецкай палітыкі на Блізкім Усходзе ды за яго межамі, можна зразумець, чаму некаторыя выбітныя экспэрты ў галіне ісламазнаўства аспрэчваюць мэтазгоднасьць разьвязаньня ірацкага пытаньня паводле ататуркаўскага варыянту. Руэл Марк Герэхт, супрацоўнік «American Enterprise Institute for Public Policy Research» і колішні аналітык ЦРУ, цьвердзіць, што пабожныя пасьлядоўнікі Сыстані ня толькі найлепшая, але і адзіная надзея дэмакратыі. На думку Герэхта, «Iранскае паходжаньне Сыстані і ягоная сям’я, што жыве ў Ісламскай Рэспубліцы, напэўна гарантуюць, што ён як найлепш адчувае тую небясьпеку, якая зыходзіць ад пастак клерыкальнай дыктатуры», а «ў справах дэмакратызацыі Iраку Сыстані можа зноў стаць адным з найбольш эфэктыўных хаўрусьнікаў Амэрыкі». Ноаг Фэльдман, прафэсар права Нью-Ёрскага ўнівэрсытэту, гэтаксама горача даводзіць, што ісламская дэмакратыя ў Іраку магчымая, дэмaкратыя, што гарантуе людзям ня толькі магчымасьць галасаваць, але і магчымасьць «галасаваць за законы, якія грунтуюцца на ісламскіх перакананьнях, ідэалах і каштоўнасьцях, за дзяржаву, якая зможа падтрымаць іслам і забесьпячыць фінансаваньне для рэлігійных установаў і сыстэмы адукацыі».

Мажліва, погляды прававерных шыітаў на правы жанчын і іншыя сацыяльныя пытаньні не падзяляюцца бальшынёй выбарцаў у Злучаных Штатах, але тыя самыя прававерныя шыіты дэкляруюць сваё імкненьне забясьпечыць народны сувэрэнітэт, заснаваны на выбарах. Пытаньне толькі, ці Сыстані і ягоныя пасьлядоўнікі адстойваюць гэтую пазыцыю, бо прадстаўляюць большасьць насельніцтва Іраку і выбары ўсё адно скончацца на іх карысьць, а не на карысьць суніцкай меншасьці, ці яны ў прынцыпе імкнуцца да стварэньня выбарчай сыстэмы. Мы не даведаемся адказу на гэтае пытаньне, пакуль гэта ня высьветліцца на практыцы – то бок пакуль адная ці іншая група не прайграе на выбарах і ня будзе вымушаная пагадзіцца быць кіраванай альтэрнатыўнай групай. Сыстані шмат зрабіў для таго, каб стварыць аб’яднаную шыіцкую кааліцыю, але шыітам яшчэ далёка да адзінства. Кааліцыя паміж Чаалабі і радыкальным шыіцкім клерыкам Муктабам Аль-Садрам можа перацягнуць да сябе галасы пэўнай колькасьці выбарцаў-шыітаў.

У студзені каля 200 палітычных групаў возьмуць удзел у змаганьні за 275 месцаў у нацыянальным парлямэнце. Мяркуецца, што, як і ў Эўропе, гэтыя партыі сфармуюць сетку кааліцый (многія зь якіх, бясспрэчна, будуць збудаваныя паводле рэлігійнага прынцыпу) і будуць супрацоўнічаць, каб зацьвердзіць прэм’ер-міністра і пастаянную канстытуцыю. Як мяркуецца, выбары паўнавартаснага ўраду адбудуцца пры канцы 2005 году. І, асобна ад мясцовых выбараў правінцыйных кіраўнікоў, курды ў паўночных курдзкіх рэгіёнах пры канцы студзеня абяруць свой асобны парлямэнт.

Усё гэта выглядае заблытана, але ня больш заблытана за сытуацыю ў Інданэзіі, якая мае самае шматлікае мусульманскае насельніцтва ў сьвеце. Tры месяцы таму група ірацкіх палітычных прадстаўнікоў наведала Інданэзію, каб паназіраць за працэсам дэмакратычных выбараў у краіне. Aкіф Халік Ібрагім зь пераважна суніцкай партыі Ірацкіх незалежных дэмакратаў зазначыў: «Найважнейшым для нас урокам было тое, што ня варта палохацца складанасьці і цяжкасьці задачы – бо вырашыць яе магчыма». Магдзі Джабэр Магдзі, дэлегат ад Ірацкай камуністычнай партыі, заявіў агенцыі Франс-прэс, што, як і ў Інданэзіі, у Іраку існуе сьціжма рэлігійных і этнічных групаў і важна «пасьпяхова кіраваць гэтай разнастайнасьцю». Ён зазначыў, што «чым больш дэмакратычна вы імі кіруеце, там больш вы можаце быць упэўненымі ў тым, што расколу краіны не адбудзецца».

Нялёгкім быў пераход Інданэзіі да дэмакратыі пасьля многіх гадоў сьвецкай дыктатуры, ува ўмовах якой палітычны іслам прыгнятаўся, як і ў Іраку. Аднак вынікам стала ўсталяваньне не фундамэнталісцкага ісламскага рэжыму, а дэмакратычнай сыстэмы, хай сабе і з шэрагам заганаў. Пры ёй ісламісцкім партыям даводзіцца змагацца за галасы выбарцаў, як і ўсім астатнім партыям.

Вядома, інданэзійскія мусульмане розьняцца ад арабаў. Іхныя рэлігійныя звычаі менш пурытанскія. У іхнай традыцыі адсутнічае фанатызм. Жанчыны тамака карыстаюцца больш высокім грамадзкім статусам. Але тамтэйшая палітыка можа быць ня менш брутальнай, нягледзячы на частую рыторыку пра талерантнасьць і кансэнсус. Прэзыдэнт Сухарта, што ў 1965 годзе захапіў уладу ў выніку крывавага путчу, прыдушыў палітычны іслам, змусіўшы ісламскія партыі зьліцца ў адным прадстаўнічым органе, у які былі ўведзеныя і немусульмане. Усё гэта называлася «Аб’яднаная партыя разьвіцьця». Афіцыйнай ідэалёгіяй быў зусім не іслам, а панчасіла (Pancasila), распрацаваная Сухартавым папярэднікам, Сукарна, у якасьці дзяржаўнай рэлігіі, што мела стаць агульнай маральнай асновай нацыянальнага адзінства. Панчасіла – гэта санскрыцкі тэрмін, у які ўваходзіць пяць прынцыпаў: вера ў вярхоўную істоту, справядлівае і цывілізаванае чалавецтва, адзінства Інданэзіі, дэмакратыя і сацыяльная справядлівасьць для ўсіх інданэзійцаў. Гучыць досыць прыстойна, скажаце вы, адно што крыху няшчыра, бо дэмакратыі за Сухартам не было. Аднак мусульмане, змушаныя аддаваць дзяржаўнай ідэалёгіі першынство перад ісламам, адчулі сябе абкрадзенымі і пазбаўленымі сваёй рэлігійнай ідэнтычнасьці. У Джакарце выбухнулі беспарадкі, пачаліся напады на кітайцаў і хрысьціянаў, нехта ўзарваў стары будысцкі храм у Барабадуры. Ня звыкшы мякка ставіцца нават да мірных праяваў нязгоды, Сухарта жорстка задушыў забурэньні. Афіцыйныя мусульманскія арганізацыі пастанавілі пагадзіцца з панчасілай.

Радыкальны іслам, пашыраны і фінансаваны вагабістамі з Саудаўскай Арабіі, пачаў прывабліваць усё больш інданэзійцаў з той самай прычыны, зь якой ён прыцягваў іракцаў за часоў Садама Хусэйна: калі ўся палітычная апазыцыя зьнішчаная аўтакратычным рэжымам, мячэт становіцца адзіным прытулкам палітыкі. Пасьля эканамічнага крызісу, што прывёў да падзеньня дыктатуры Сухарты, хаатычнае нараджэньне новай дэмакратыі стварыла прастору для больш свабоднай дзейнасьці радыкалаў, што заклікалі да заснаваньня ісламскай дзяржавы. Сьвецкія палітыкі адмовіліся крытыкаваць ісламістаў, баючыся абвінавачаньняў у антыісламскасьці, a памяркоўныя мусульмане спрабавалі іх ігнараваць. Гэтае ігнараваньне стала далей немагчымым пасьля таго, як група «Джэмаа Ісламія» забіла больш за 200 чалавек, падклаўшы бомбы на дыскатэцы ў Балі. Інданэзійцам давялося прызнаць, што і яны сутыкнуліся з праблемай ісламісцкага тэрарызму.

Вы, вядома, можаце зрабіць з гэтага выснову, што Сухарта меў рацыю. Мо’ ягоны рэжым і быў жорсткім і карумпаваным, але, прынамсі, ён трымаў ісламістаў у загоне. Дэмакратыя ж прывяла да тэрору. Але гэта будзе аблудная выснова. Ня толькі таму, што Сухартавы аўтарытарныя мэтады ў значнай меры спрычыніліся да нараджэньня рэлігійнага экстрэмізму, але таму, што дэмакратыя паказала сябе лепшым лекам – бo памяркоўныя мусульмане, якія па-ранейшаму складаюць бальшыню насельніцтва Інданэзіі, жахнуліся крываваму пагрому, учыненаму тэрарыстамі, і яўна не аддадуць свае галасы ніводнай зьвязанай зь імі партыі. Гэта прымусіла ісламісцкія партыі публічна адрачыся экстрэмістаў.

Ці ў Іраку будзе так, як было ў Інданэзіі? Ці дазволіць дэмакратыя вырашыць праблему адрознасьці паміж арабамі і курдамі, шыітамі і сунітамі, вернікамі і атэістамі без застасаваньня гвалту? У прынцыпе, можна было б сказаць, што так. Але ў іракцаў ёсьць праблемы, зь якімі не сутыкаліся інданэзійцы. Ім даводзіцца будаваць дэмакратычныя інстытуты пад зьненавіднай іншаземнай акупацыяй.

Сапраўды вельмі складана будаваць дэмакратыю, будучы вучнямі замежных настаўнікаў, што прыбылі на танках і бамбавіках. Дарма што іншаземныя акупанты абвяшчаюць, што таксама жадаюць дэмакратызацыі Іраку, любы чалавек і любая партыя, западозраныя ў сувязях з акупантамі, тут жа дыскрэдытуюцца. Чым больш гэтыя чужынцы настойваюць на прынцыпах сьвецкасьці, тым больш мясцовае насельніцтва паварочваецца тварам да радыкальнага ісламізму. І чым больш гвалту чыняць ісламісты, тым меншая верагоднасьць таго, што іракцы змогуць прагаласаваць у бясьпецы. Гэта асабліва датычыць так званага суніцкага трыкутніка на поўнач і захад ад Багдаду. Надта добра міністру абароны ЗША Дональду Рамсфэльду і кіраўніцтву шыітаў ды курдаў цьвердзіць, што, маўляў, усё-ткі лепш правесьці выбары, нават калі многія людзі ня возьмуць у іх удзелу, чымся наагул іх не праводзіць. «Дасканалых выбараў у сьвеце не бывае», – заявіў Сaaд Джавад Кандыль у інтэрвію газэце «The Boston Globe». Кандыль займае высокую пасаду ў Найвышэйшай радзе ісламскай рэвалюцыі, асноўнай шыіцкай партыі. «Калі некаторыя меншасьці ня могуць удзельнічаць зь меркаваньняў бясьпекі, дык гэта яшчэ не прычына, каб касаваць рашэньне большасьці». Анягож, акурат гэта і ёсьць прычынай. Бо, калі суніты не прагаласуюць, ірацкая дэмакратыя не спрацуе, таму што бяз згоды гэтай меншасьці большасьць ніколі ня зможа кіраваць краінай у міры.

У дэмакратычнай краіне, дзе суіснуюць шэраг веравызнаньняў і канфэсіяў, бываюць і іншыя праблемы. Фактычна немагчымым становіцца існаваньне дзьвюхпартыйнай сыстэмы. Да таго ж у шматпартыйнай сыстэме малыя партыі могуць мець зашмат уплыву, як мы гэта назіраем у Ізраілі. Большасьць ізраільцянаў – прыхільнікі сьвецкай дзяржавы, але драбнюткія артадаксальныя партыі часам вырашаюць лёсы ўрадаў. Магчыма, раньнія сіяністы – амаль спрэс сьвецкія, сацыялістычныя кібуцнікі, зашмат саступак зрабілі рэлігійным сілам, дазволіўшы ім, між іншага, вызначаць нормы ў галіне шлюбу. Баяліся, што калі не пайсьці на такі гешэфт, ультраартадоксы не прызнаюць дзяржавы Ізраіль. Але бацькі-заснавальнікі Ізраілю не змаглі прадбачыць, што аўтаномія ў духовых справах прывядзе да такіх аплявухаў у сьвецкай палітыцы.

Гэта праўда, што вернікі ў Эўропе, Злучаных Штатах ці яшчэ дзе часьцяком робяць тое, што загадваюць ім ксяндзы ці мулы. Да нядаўняга часу многія людзі ў краінах, дзе існавалі каталіцкія ці пратэстанцкія партыі, чынілі акурат гэтак. Але, прынамсі, яны галасавалі і прымалі тым самым дэмакратычную працэдуру, ім удавалася жыць разам і не хапаць пры гэтым адзін аднаго за горла. Калі шыіты і суніты патрапяць рабіць гэтаксама ў будучым Іраку, дык няхай бы сабе так і было. Але сьпярша яны павінны атрымаць магчымасьць удзельнічаць у выбарах і застацца пры гэтым жывымі. У гэтым і палягае праблема, а не ў рэлігіі як такой. Адказ на яе павінна даць іншаземная акупацыя, якая зрабіла дэмакратыю магчымай, але цяпер, ужо самой сваёй прысутнасьцю, можа паспрыяць яе разбурэньню.

Пераклаў з амэрыканскай Сяргей Богдан