Ішлі яны так празь біхацкую чаршыю¹, Вінка два крокі за Шымунам, уталопіўшы вочы ў брук і абамлеўшы ад страху. Людзі глядзяць на іх і ня могуць паверыць сваім вачам. Апранутыя паводле хрысьціянскіх звычаяў, з усяго відаць, без жытла і безь нікога свайго, зьявіліся незнаёмцы. У тыя часы гэта здаралася нячаста. Ці, праўду кажучы, не здаралася ніколі. Хто б ні прыходзіў з чужыны, добра ведаў, што ён робіць і чаму прыйшоў. Або гандляр, або францускі падарожнік, шпіён і лайдак, або нехта зь нейкай дзяржаўнай місіі. Але ніхто не прыходзіў з жонкай і дзіцем. У тыя часы не было турызму, нават гэтакага, калі ўзваліш сабе на сьпіну жонку і дзяцей і ідзеш бадзяцца там, дзе чорт хамуты ня вешае, – бывае, што й цешышся, і адпачываеш! А было й небясьпечна. Калі ў нейкую басьнійскую чаршыю і прыходзіў нехта незнаёмы з жонкай і дзецьмі, дык тады напэўна можна было сказаць, што гэта нейкі мухаджыр, уцякач, што яго выгналі з роднага дому. Турэцкае царства ўжо некалькі стагодзьдзяў памяншалася, як тая кашуля, што садзіцца кожны раз, як яе мыеш, дык і ня дзіва было, што прыходзілі мухаджыры. Ну, але было дзіўна, што вось гэтыя мухаджыры не былі турэцкай веры! Людзі ў чаршыі ня ведалі, што й падумаць пра гэта. А тады, мабыць, зразумелі, што ня іхная справа – думаць пра такія рэчы. Пра гэта ёсьць каму думаць. Каму? Ды ўладам, братка ты мой.

«Я хацеў бы тут пасяліцца з жонкай і дзіцем», – сказаў Шымун турку, які глядзеў на яго спадылба і пастукваў люлькай аб стол. Стол быў канцылярскі, венскі, з чаго можна было меркаваць, што турак той быў не старых законаў і звычаяў і што ад яго нечага можна было спадзявацца. «А што ты тут будзеш рабіць?» – спытаўся ён у Шымуна, памаўчаўшы роўна гэтулькі, каб хрысьціяніну зрабілася непрыемна. «Мне было нядобра там, дзе я быў», – адказаў ён яму. «І ты думаеш, што якраз тут табе будзе добра?» – засьмяяўся турак тым сьмехам, які не прыносіць радасьці, а, хутчэй, гучыць як пагроза. «Мне паўсюль будзе лепш, чым там, дзе я быў», – сказаў Шымун. Турак паглядзеў на яго так, як разумны глядзіць на дурня. Пасьля крыху памаўчаў, угледзеўся ў нейкую мушку на стале, а калі яна адляцела, прамовіў: «Калі так, дык заставайся! Ніхто не кране ні цябе, ні тваю сям’ю!»

Што меў у галаве той ага² або паша³ ці хто ён там яшчэ быў, што пусьціў дубраўчаніна ў чаршыю, гэта ніколі ніхто не даведаецца. Але вядома, што гэтым ён не купляў сабе ні дабрыню, ні штосьці іншае, за што плаціцца дукатамі. Ён даў Шымуну дазвол пасяліцца так, як пасяліўся б і любы турак. І ў канцы не падаў яму рукі і нават больш на яго не паглядзеў. Кажуць, што праз шэсьць месяцаў той турак засіліўся. Ня вытрымала ягоная душа, дык і падняў на сябе руку. Хто ведае, ці то праўда або нехта за доўгі час дадаў нешта сваё да гэтай гісторыі.

Дык вось, так Шымун Івеціч пасяліўся ў варожым царстве. На галаву надзеў фэску, чорную, што насілі хрысьціяне, апрануўся па-турэцку і ў адно імгненьне зрабіўся некім іншым. Лёгка зрабіцца некім іншым, калі цябе ніхто не прымушае. А Шымуна ніхто не прымушаў. Калі прымусам не назваць тое, як яму ў Дуброўніку казалі, што яму з гэтай сікухай згасьне радавое імя. У Біхачу яму нічога такога сказаць не маглі, бо ніхто ня ведаў, хто такі Шымун Івеціч. А калі б і ведаў, гэта было б неістотна. Каму якая справа да таго, што згасьне род, які і так у чаршыі нічога ня значыць.

Шымун дазволіў Мары гуляць з турэцкімі дзецьмі. Вінцы гэта не падабалася. Баялася маці, што дзеці будуць цкаваць малую за тое, што яна іншай веры. А што дзецям да той веры! Быццам бы хоць адно дзіця на сьвеце напраўду ведае, якой яно веры. Але й маці трэба зразумець. Ейны страх большы за ўсялякую любоў і страшнейшы за найстрашнейшае злачынства. Толькі найгоршы крывасмок і маці ведаюць меру зла на зямлі. Крывасмок таму, што чыніць зло, а маці таму, што баіцца зла. Але бацька разьлічваў, што дачка застанецца жыць сярод гэтага сьвету, дык хай чым раней да яго прызвычайваецца. Зрэшты, якая карысьць была яму ў жыцьці ад таго, што ён бачыў у турках чорта чорнага і хадзіў супраць іх ваяваць? Яго так вучылі з маленства, а цяпер ён бачыць, якая карысьць была з той навукі. Таму хай дзіця сябруе, хай знаходзіць прыяцеляў, гэта спатрэбіцца ў жыцьці, а калі прыйдзе час ісьці замуж, ён знойдзе ёй хлопца ейнай веры, але такога, каб ведаў тое, што сёньня ведае яна: што няма лепшае чаршыі за гэтую і лепшых людзей за тых, зь якімі ты рос. Застаўшыся і без свайго гораду, і без сваіх людзей, Шымун не хацеў, каб тое самае здарылася і з Марай. Апрача таго, Біхач яму падабаўся, дый людзі іншай веры былі яму дарагія.

Бог ведае, што насамрэч парабілася ў галаве Шымуна Івеціча, каб ён усё так перавярнуў і палюбіў тое, што было створанае для нянавісьці. Туркі былі пасланыя на гэты сьвет, каб хрысьціянам было каго ненавідзець, каб у нас не папсавалася кроў і ня страцілася вера. Каб нас гэткіх Бог ня выплюнуў са сваіх вуснаў. Што, табе дзіўна, што і я сёньня гэтак думаю? Ці проста пытаешся ў мяне? Э, ды ты проста насьміхаешся зь мяне, хоць ведаеш, што непрыгожа сьмяяцца са старога чалавека. Можа, цяпер усё зьмянілася, можа, цяпер і сорамна ненавідзець суседа, хай ён будзе турак, кітаец або нэгр, але калі зьмянілася, дык толькі ўчора або заўчора. А нянавісьць да туркаў стагодзьдзямі рабіла нас людзьмі, як і туркаў рабіла людзьмі нянавісьць да нас. І кожнага чалавека на зямным шары, і раней – пакуль не даведаліся, што зямля круглая, – чалавека стагодзьдзямі рабіла чалавекам нянавісьць да іншага. Ты цяпер мне кажаш, што тая нянавісьць зьнікла? Добра, можа, і зьнікла, але яна зрабіла нас людзьмі. Апошні раз, калі мы не ненавідзелі, мы былі яшчэ не людзьмі, а малпамі. Як толькі мы адны адным далі імёны і як толькі мы пачалі ў нешта верыць, гэта значыць, як толькі мы ачалавечыліся, мы пачалі ненавідзець. А тады ў нейкі дзень раптам перасталі! Ну й халера зь ім, сынку, што перасталі! Толькі што да Шымуна Івеціча, дык я дакладна скажу, што ён перастаў ненавідзець туркаў. Таму што ў яго ў галаве адбылося нешта, што не адбылося ў іншых. Або таму, што нянавісьць да сваіх пераважыла ў Шымуна нянавісьць да туркаў. Ён перастаў ненавідзець туркаў, бо гэткай вялікай любоўю любіў Мару. Вось так, калі ты можаш мяне зразумець. А іншыя ненавідзелі надалей, бо ў іх у галаве нічога не адбылося. Можа, ненавідзяць і цяпер. Але не паказваюць гэтага, бо, мабыць, непрыстойна пра гэта казаць. Як непрыстойна пернуць, калі табе хочацца пернуць. Ну але дастаткова, каб зноў пачалася вайна і каб геройства зноў сталася важнейшым за прыстойнасьць, і тады пабачыш, ці зьнікла нянавісьць, якая зрабіла чалавека чалавекам.

Мары споўнілася толькі дзесяць гадоў, калі прыгажосьць дарослай жанчыны ўжо азначылася ў ейным твары і ў ейным целе. Чаршыя са зьдзіўленьнем глядзела на яе. Хаджа Ісмэт Салкан, добры чалавек і прыяцель, зь якім Шымун найчасьцей бавіў вечары (Шымун пад ракію і сыр, а Ісмэт толькі пад сыр), адным летнім вечарам сказаў яму, каб крыху прыгледзеў за дзіцем. «А што, братка, прыглядаць?» – не зразумеў Шымун, бо ён адзіны бачыў Мару не мужчынскімі, а бацькавымі вачмі. «Бо я толькі гляну на яе, і ўжо я зграшыў перад Алагам», – апусьціў галаву Ісмэт. «Дык тады й не глядзі на яе, дурню стары!» – сказаў Шымун і абняў яго. Ісмэтава прызнаньне, замест таго, каб абразіць і ўгнявіць яго, падалося яму камплімэнтам. Дзівак быў Шымун Івеціч. Або дзівакі ўсе мы, бо не такія, як быў ён.

Аднойчы наведаць сваякоў у Біхач прыехаў трэбінскі бэг⁴, малады газія⁵ Алі-паша. Высокі, відны, ну проста як герой з народнай песьні, праехаў Алі праз чаршыю на рудым кані, дзіўнай жывёліне, якую наш сьвет, прызвычаіўшыся жыць і мець справу з дробнымі, нязграбнымі і сумнавокімі басьнійскімі клячамі, ня мог сабе і ўявіць. Але конь пашы выглядаў так, як бы цяпер нехта праехаў празь Біхач на фэрары. З той толькі розьніцай, што на нас фэрары не глядзеў бы з вышыні, а конь на людзей, міма якіх ён праходзіў, глядзеў якраз так, з вышыні. Нібыта ведаў, наколькі ён лепшы і больш каштоўны за тых людзей. А можа і сапраўды ведаў. Чалавек ані не ўяўляе, што можа ведаць і адчуваць жывёла.

Ну, ты цяпер думаеш, што я проста так, ад няма чаго рабіць, каб зацягнуць гісторыю і падражніць твае нэрвы, згадваю, як конь Алі-пашы глядзеў на чаршыю? Бачыш, тут ты памыліўся! Калі б конь глядзеў іначай, можа й не было б гэтай гісторыі. А менавіта не было нікога, хто б не заўважыў розьніцы паміж канём і ягоным гаспадаром і хто б гэтую розьніцу не залічыў на карысьць гаспадару. Алі прыязна ўсьміхаўся і гэтак, сёньня б сказалі – натуральна, вітаўся з кожным, чый позірк ён сустракаў, і адказваў кожнаму, хто вітаўся зь ім. А як толькі бачыў, што нехта глядзіць на яго скоса, ён засмучаўся, як і належыць засмучацца кожнаму госьцю перад непрыязнасьцю гаспадара.

Галоўнае, што позірк Алі-пашы быў на адным роўні з позіркам сьвету, міма якога ён праяжджаў. Гэта б і не заўважылі, калі б ягоны конь не ўзіраўся ў вышыні. І не разышлася б гаворка пра бэга, які і з вышыні конскага сядла ўмее быць роўны з кожным чалавекам. А калі ты роўны зь людзьмі, дык тады ты большы за самога сябе.

У гэткага Алі ўмомант закахалася кожная кабета ў біхацкай чаршыі. Можа, закахаўся хто й сярод мужчынаў, але не прызнаваўся. За сем дзён, якія Алі-паша заставаўся ў Біхачы, горад перажываў нешта такое, што ягоная гісторыя яшчэ ня памятала. Панурыя цяжкія твары зазьзялі перад мужчынскай прыгажосьцю, усе пачалі думаць, як заўтра апрануцца, ці ў іх чыстыя кашулі і гладка паголеныя бароды, а кабеты пад паранджой пачалі так бліскаць вачмі, што здавалася, быццам надыходзіць навальніца. У нейкім сэнсе і надышла. Толькі што гэтую навальніцу ніхто не згадае злым словам, хоць з-за яе за мінулыя сто гадоў праліта больш сьлёзаў, чым з-за ўсіх трагедыяў, што выпалі Босьніі. Але ня ўсякая сьляза ад няшчасьця. Ёсьць сьлёзы, якія праліваюць толькі шчасьлівыя вочы.

Паводле звычаю, газія мае аб’ехаць чаршыю на кані ў той дзень, калі зьявіцца ў горадзе. Каб народ ведаў, хто прыехаў. Ды каб самлелі ад страху тыя, хто мае прычыны для страху. І каб сварліўцы і людзі безь ніякіх прычынаў радаваліся іхнаму страху. Але ні ў кога не было прычынаў баяцца Алі. Таму ніхто асабліва й не зьдзівіўся, калі ён і назаўтра праехаў праз чаршыю. Але калі ён і на трэці дзень паявіўся на кані, людзі пачалі задумляцца, што за гэтым стаіць. На чацьверты дзень зразумелі, што сьветлы Алі-паша закахаўся ў нейкую прыгожую біхачанку. Бо чаго б ён інакш езьдзіў і прыгожа глядзеў на цэлы сьвет? Калі кажу прыгожа, значыць прыгожа. Так, як глядзяць толькі тыя, каму сэрца праясьніць зрок і замуціць розум.

Эх, колькі ў Біхачы было бацькаў, якія ў тыя ночы не маглі заснуць і адно малілі вялікага Алага, каб іхная дачка была абраньніцай Алі! Добрыя малілі яго, бо ім здавалася, што Алі-паша створаны з прыгожае душы, а злыя і сквапныя малілі Алага, бо ведалі, што Алі-паша надта багаты. Гэткім здавалася, што яму належыць Герцэгавіна ды яшчэ чвэрць Босьніі і што празь яго і самі яны ператворацца ў бэгаў і газіяў. Яны думалі, што з-за даччынай прыгажосьці і зяцевага багацьця ім печаныя перапёлкі будуць самі ў рот залятаць. Ды што яны, разам з тым, ад заўтра нялюбым суседзям будуць дамаскай шабляй сячы галовы.

Але марныя былі малітвы і злых і добрых. Закахаўся Алі ў адзіную, якая на яго нават не паглядзела, у адзіную, чый бацька кожную ноч спакойна спаў, у адзіную, у якую ня можна было закахацца. Прыгожай Мары не было тады яшчэ й адзінаццаці гадоў, таму яна й ня ведала розьніцы ў мужчынскіх позірках. Глядзела яна на газію на кані, як мядзьведзь глядзіць на заход сонца. Бачыла прыгажосьць, але не разумела яе сэнс. І не было ў яе ані ў думцы, што гэтая прыгажосьць магла належаць ёй.

Наступнай вясною Алі зноў сем разоў праехаў празь Біхач. Зноў зьзяла чаршыя, і зноў бацькі не маглі заснуць. Але гэтым разам ня спалі толькі злыя. Добрыя ведалі, што газія ня ў іхную дачку закахаўся, і лёгка з гэтым зьмірыліся. Добры чалавек ніколі ня будзе няшчасны з-за змарнаванай нагоды. Шчасьце нельга наклікаць, яму проста трэба аддацца. Як спакойнай рацэ безь віроў і хваляў. Тыя, хто спрабаваў наклікаць шчасьце, заўсёды замест таго накліквалі няшчасьце. Танулі ні за што ні пра што, а пасьля ўсе казалі – як яны маглі ў такой рацэ ўтапіцца, бо не было за іх лепшых плыўцоў. Так было ў тыя часы, і так дальбог бывае й цяпер.

Сем гадоў кожнай вясною Алі-паша прыяжджаў у Біхач і сем дзён праяжджаў праз чаршыю. Тым часам павыходзілі замуж усе гарадзкія дзяўчаты, падрасьлі новыя, а каханьне расло, нібыта мора, калі ў яго ўліваецца новая рака. Гэта немагчыма, бо ня можа быць, каб на сьвеце зьявілася рака, якой не было. У прыродзе пануе парадак, але сярод людзей парадку няма. Ты вось думаеш, што людзкі непарадак у зьле, забойствах і войнах? Ды дзе там! Усё гэта бывае і сярод скалаў і камянёў. Кожнае зло – частка прыроднага парадку. Адзіны сапраўдны непарадак – у каханьні. А Алі-паша, як ты ўжо ведаеш паўгадзіны, сьмяротна закахаўся ў прыгожую Мару. У дзесяцігадовае дзіця. І так ён сем гадоў адведваў гэтае дзіця, пакуль на пятую вясну Мара сама ў яго не закахалася.

Звычайна яны проста стаялі і глядзелі адно на аднаго. Гадзінамі. І так, што ніколі адно да аднаго не дакрануцца і не прамовяць ні слова. Ні ён ня меў, што сказаць, ні яна ня ведала, што б яму сказала. Ён быў турэцкі бэг, а яна чужынка, ды яшчэ й хрысьціянка. Але калі б і не было гэтак, што б у тыя часы двое закаханых маглі сказаць адно аднаму? Словы прыйшлі значна пазьней, з багацьцем і камфортам. Раней толькі глядзелі і маўчалі. Бясконца доўга.

Ясная справа, некалі прыйшоў час, калі ўсім стала вядома, як яны глядзяць адно на аднаго, і па чаршыі пайшла пагалоска, што Алі-паша страціў розум і закахаўся ў прыгожую дубраўчанку. Але замест таго, каб чаршыя адрэагавала на гэта зь нянавісьцю, як бывала звычайна, калі падманваліся калектыўныя жаданьні і надзеі, у людзей нібыта камень з сэрца зваліўся. Добрыя бацькі проста былі добрыя, таму ім нічыё каханьне не магло зашкодзіць, а злым палегчала, бо Алі закахаўся не ў суседаву дачку, а значыць у канкурэнтку, а ў дачку Шымуна Івеціча, які ніяк ня быў ім перашкодай, бо хоць і жыў зь імі ў адной чаршыі і дыхаў адным паветрам, але існаваў у зусім іншым сьвеце.

І вядома ж, аднойчы і да яго дайшлі чуткі пра тое, што Мара і Алі-паша глядзяць адно на аднаго цэлымі днямі. Ён думаў, што людзі хлусяць і ад няма чаго рабіць нагаворваюць на ягоную дачку. А нагаворы ня маюць сэнсу, калі толькі не зусім неверагодныя. У Мары ён ні пра што не пытаўся, не казаў нічога і жонцы Вінцы. Калі яму некалі і прыйшло ў галаву, што ў нагаворах магло быць і крыху праўды, Шымун ведаў, што ні ад пытаньняў, ні ад вялікіх размоваў у гэтых справах няма вялікай карысьці. Будзе тое, што мае быць, і нічога тут чалавек зьмяніць ня можа.

На восьмую вясну Алі-паша толькі аднойчы праехаў праз чаршыю. І тое толькі дзеля таго, што мусіў праехаць праз чаршыю, каб завітаць у дом Шымуна Івеціча. Той адчыніў яму браму, пусьціў у свой дом, і госьцеў конь чатыры гадзіны спакойна стаяў пасярод двара і з вышыні глядзеў на людзей, якія зіркалі з-за кожнага рага, зьбіраліся і шапталіся ў цікаўнасьці: пра што ж гавораць у Шымунавым доме? Ужо надыходзіў вечар, калі Алі-паша ўрэшце выйшаў на двор. Упершыню яго пабачылі змрочнага, ён ні на кога не паглядзеў, ні з кім не разьвітаўся, а толькі сеў на свайго каня і паехаў зь Біхача.

Шымун Івеціч не аддаў Алі-пашу сваю дачку. Аднак і не адмовіў яму. Сказаў яму, хай сам спытаецца ў Мары, і калі яна хоча пайсьці за яго, бацька яе адпусьціць і справіць пасаг. «Як жа я ў яе спытаюся, калі мы зь ёй ніколі й слова не прамовілі?» – казаў Алі-паша. «Ня ведаю, – адказаў яму Шымун, – але іншага выбару ня маеш». І так пайшоў Алі-паша ў пакой да прыгожай Мары, і зноў яны стаялі і глядзелі, і язык у яго нібыта на вузел завязаўся.

І тады яна ўрэшце прамовіла: «Калі б ты папрасіў мяне за жонку, я б не пайшла за цябе. А калі б ажаніўся з другою, я б атруцілася». «Чаму?» – пытаецца ён у яе. «Таму», – кажа яна. «Чаму», – зноў спытаўся ён. «Таму», – паўтарыла яна.

І гэта ўсё. Яшчэ нейкі час яны моўчкі глядзелі адно на аднаго, і тады Алі-паша пайшоў. Больш яны ня бачыліся, але заўсёды ведалі адно пра аднаго. Як ведалі? Ану цябе з тваімі пытаньнямі! Цудоўна ведалі, як закаханыя ведаюць адно пра аднаго. Вось так і ведалі. Можна было б сказаць, што ні Мара, ні Алі больш ні аб чым у жыцьці ня ведалі столькі, колькі ведалі адно пра аднаго. А калі б засталіся разам, калі б хоць толькі раз абняліся, значна менш у жыцьці ведалі б адно пра аднаго. Адных абдымкаў было б дастаткова, каб Мара саступіла, каб зламалася і пайшла за Алі. Хто ведае, якім бы быў для яе ў жыцьці Алі і ці кахаў бы яе заўсёды так, як кахаў, пакуль да яе не дакрануўся. Ніколі ня ведаеш, у што чалавека можа ператварыць жанімства. Адных зробіць лепшымі, чым былі, а другія стануць горшыя за найгоршых. Тут ніякага правіла няма. Растопіцца жарсьць у чалавеку, як той кавалак лёду, які ўпадзе ў афіцыянта і загрукае па летняй тэрасе. Пратрывае яшчэ некалькі сэкундаў і ператворыцца ў ваду і ў нішто.

Але ведаў і ён, што варта яе толькі абняць – і ўсё будзе вырашана. І прыгожая Мара будзе ягоная. Чаму ён гэтага не зрабіў? Таму што ён быў бэг, а ў тыя часы гэта нешта значыла. А можа й таму, што ён хацеў узяць Мару, толькі калі яна сама за яго пойдзе, такая, як яна ёсьць. Такая, якая была, пакуль ён на яе глядзеў. Вялікая розьніца – глядзець на нешта здалёк і трымаць тое самае ў руках. Усё, што трымаеш у руках, становіцца часткаю цябе. Ня лепшае і ня горшае, чым ты сам. А Мара для Алі была нечым большым і важнейшым, чым ён быў для самога сябе.

Паміж іх дваіх было нешта большае за ўсе нашыя каханьні. Тое, пра існаваньне чаго мы ведаем і без чаго малыя жыцьці ня мелі б асаблівага сэнсу. Нешта накшталт неба над намі. Уяві сабе, што няма неба і што калі глянеш угару, дык пабачыш толькі пустку і больш нічога! Жыць бы не захацелася. Дык вось, Мара і Алі – як тое неба. Яна не хацела пайсьці за яго, але забіла б сябе, калі б ён пабраўся з другою. Гэты зарок быў большы за жыцьцё. Таму пра яго так доўга апавядаюць, таму легенда пра Алі-пашу і прыгожую Мару перадаецца з пакаленьня ў пакаленьне і таму над імі праліта больш сьлёзаў, чым над усімі басьнійскімі няшчасьцямі разам.

Так плачаш толькі над нечым, чаго ты ня варты, што большае за цябе, і на што спадзяешся, як нявернікі спадзяюцца на Бога. Іхны Бог большы за Бога вернікаў. Большая ягоная сіла і сьвятлейшы ягоны пасад. Таму Бог любіць нявернікаў. І таму жарсьць большая за веру.

Ёсьць сто простых зямных прычынаў, зь якіх прыгожая Мара магла адмовіць Алі-пашу. Я добра ведаю, што бальшыня зь іх табе ўжо прыйшла ў галаву і ты гатовы пра іх запытацца. Але прашу цябе, не пытайся! Бо я за ўсе твае прычыны зломанага шэлега ня дам. Яны абражаюць мяне як чалавека. Абражаюць легенду, зь якой я створаны. Усе людзі створаныя зь нейкіх легендаў. Бальшыня створаная з гераічных легендаў. Таму бальшыня такая злая. Мая легенда і легенда маіх людзей – не гераічная, хоць Алі-паша і быў герой, а ў прыгожай Мары было яшчэ больш геройства, чым у яго. Але іхная адвага была не ад гэтага сьвету. Як і я сам больш не ад гэтага сьвету. Калі б быў, даўно б звар’яцеў ад усяго, што ведаю і што са мною за гэтыя дзевяноста гадоў здарылася.

Табе цікава, чаму Шымун Івеціч не хацеў даць Алі-пашу руку сваёй дачкі? Э, гэтак бы ты абходнай дарогай прыйшоў да таго, што я прызнаю сто тваіх дробных зямных прычынаў. Ты сам мусіў зразумець з гісторыі, чаму ён ня мог гэтага зрабіць. А калі ты не зразумеў, дык не вінаваты ні я, ні мая гісторыя. Усе, хто яе ведае, разумеюць Шымунавы прычыны, але ніхто табе пра іх ня скажа. Бо гэта тая частка гісторыі, якая мае сэнс, пакуль ня будзе прамоўленая. А калі прамовіцца, дык зьнікне ўся чароўнасьць. І я б табе зараз мог сказаць: калі б ты прасіў мяне, я б не пайшоў за цябе, а калі б ты ажаніўся, я б атруціўся. І думай сам, што я хацеў гэтым сказаць.

Калі я гэтак гляджу на сваё жыцьцё, калі гляджу назад, бо на жыцьцё толькі назад і можна глядзець, мне ўсё здаецца, што я б быў шчасьлівейшы, калі б учыніў тое, што й прыгожая Мара. Прынамсі, пра мяне б расказвалі і пасьля таго, як мяне ня стане. І нічога б я ня страціў, ніводнай радасьці. Бо калі й была радасьць, яна заўсёды канчалася сумам. Мёртвыя мы, браце мой, так што мярцьвейшых і не бывае.

І я сам ніколі не ажаніўся, дык можа таму гэтая гісторыя датычыць мяне больш, чым каго іншага. Калі б быў я на дваццаць гадоў маладзейшы, я б ня бачыў тут ніякай сувязі. Або ты б не пагадзіўся, што тут ёсьць нейкая сувязь. Я б баяўся. А так я ўжо занадта стары на любыя страхі. А тым больш на страхі, якія б датычылі мяне й маёй рэпутацыі. Пытаешся, якой рэпутацыі? Э, і гэтага я табе не скажу! Але не таму, каб не сапсаваць гісторыі, а таму што табе ня трэба пра гэта ведаць. Сёньня ўжо больш нікому, нават мне самому, няма справы да таго, чаму я не ажаніўся. Скажу табе толькі, што мае прычыны не такія вялікія, як Марыны. Яны значна меншыя, бо я ня маю за іх ніякіх заслуг. Проста я гэткі нарадзіўся. Або такім мяне зрабіла жыцьцё. Наконт гэтага ёсьць розныя тэорыі. Наконт чаго? Ды наконт таго, чалавеча. Калі б ты лепш слухаў і менш пытаўся, можа, і зразумеў бы, пра што я кажу.

Некалі, яшчэ ў сярэднявеччы, існавала найстрашнейшае і наймацнейшае з усіх каханьняў. Яно бывала паміж рыцарам і дамай. Яны жылі разам, спалі ў адным ложку, але ніколі не дакраналіся адно да аднаго. Паміж іх на сярэдзіне ложка ляжаў меч. Той меч быў мяжою, якую нельга было перайсьці. Меў той меч і сваё імя. Ён зваўся Асаг. Ён ляжаў зь ягонага левага і зь ейнага правага боку, каб тыя бакі ніколі не злучыліся.

Даўно я чуў тую легенду, але й дагэтуль не зразумеў. Не разумею яе й цяпер. Чаму яны гэтак рабілі, хоць і ня мусілі? Ну, скажы мне, ты ж усё ведаеш! Эх, бачыш, у маім жыцьці было нешта падобнае да таго мяча, і я ня меў ніякага выбару. Таму я рады, што існавалі Мара і Алі. Яны мелі выбар, а ты здохні, калі ня ведаеш, чаму Мара зрабіла менавіта гэткі выбар. Здохні, калі думаеш, што гэта быў Асаг.

Гурбэт

---

Маё імя Мустафа. Я з тых, на каго табе лепш не глядзець. І калі сярод такіх ёсьць найгоршы, дык я той і ёсьць. Калі ў Тэшні жанчына зацяжарыць, ёй забараняюць праходзіць міма майго дому. Калі яна гляне на мяне, кажуць, дзіця будзе брыдкае, як ніхто зь ягонага роду. Гэткага звычаю трымаюцца і нашы кабеты, і хрысьціянкі. А калі я быў малы, сваёй маці да калена, яна звычайна гладзіла мяне па галаве і казала: «Мой Мустафа, цябе добры Алаг стварыў ад зайздрасьці. Такога, каб толькі ён сам мог глядзець і яму не зрабілася б блага». І яшчэ яна казала, які гэта шчасьлівы знак, бо Бог заўсёды хавае ад чалавечага вока найлепшае з таго, што стварыў. А як можа быць добрым тое, што брыдкае, гэтага маці ня ведала. Заўсёды ёсьць нешта, што ведае ўвесь сьвет і чаго ня ведаюць маці. Калі б ведалі, чалавечы род бы спыніўся. Але ня мне пра гэта казаць. Лепш далей казаць толькі пра сябе, а не пра іншых. Маё імя Мустафа. Але я на яго не адгукаюся. Калі мне заманецца самога сябе паклікаць, я шапну Гурбэт. Чужаніца.

І тата мой быў Мустафа. Калі я нарадзіўся, у яго пыталіся, як будзе звацца малое. Так, як завецца той, хто яго стварыў. Людзі пераглядаліся, маўляў, ці Мустафа зусім здурнеў або занадта праняўся вялікім гонарам, каб даваць дзіцяці імя Творцы. А тату майму Творца ня быў і ў галаве, бо думаў ён толькі пра сябе самога. Пакарае цябе за гэта добры Алаг, казалі яму браты, старая бабка дзіву давалася, а дзед сядзеў на сваёй тэрасе, курыў люльку і прапускаў міма сябе ўсякае дабро і ўсякае ліха. Было гэта да таго, як я нарадзіўся. І тады мяне назвалі Мустафа. І яшчэ ўсе былі шчасьлівыя, што тату майму не прыйшло ў галаву нешта горшае. Бо калі б прыйшло, ён бы гэтак і зрабіў. Былі такія часы, калі ў Босьніі панавала бядота, а вялікім паном і сто прыслужнікаў не давалі рады дагадзіць.

Людзі нараджаюцца бяз твару. Што мужчына, што жанчына – усе аднолькавыя, калі ім шэсьць месяцаў. Нават ня ведаеш, да каго падобны – да бацькі або да маці. Каля году не відаць нічога. А калі мой тата пабачыў, дык склаў рукі, як складаюць хрысьціяне, калі стануць перад царквой, але не казаў нічога. Толькі што позірк ягоны, калі ішоў вуліцай, быў апушчаны долу, ён не глядзеў у неба, як раней, і чакаў, пакуль вулічны натоўп зьнясе тое, што стаіць у яго на дарозе, але толькі ўзьнімаў вочы да дахаў найбольшых дамоў. Як мінаў час і па мне ўсё больш было відаць, які я ёсьць, вочы ягоныя апускаліся ўсё ніжэй, пакуль не спыняліся на шчыліне паміж камянямі ў бруку. «Мустафа-бэг, – клікалі яго з крамы, – ці расьце нашчадак?» А пакуль ён азіраўся, каб паглядзець, хто кліча, не было нікога. Ці той, хто пытаўся пра мяне, пасьпяваў схавацца, ці мой тата чуў галасы, якіх не было.

Мне было сем, калі ён пайшоў з дому. Ніякі я ня бэг, ня мой гэта маёнтак, не мая жонка і не маё дзіця. Нікога свайго ў мяне няма. Каля рэчкі, далёка за горадам, зь вербалозу склаў сабе лагво. Хадзіў па сёлах ад дому да дому і прасіў міласьціну. Маці раз-пораз хадзіла па яго, казала, каб вярнуўся, маліла яго ўсім на сьвеце, але ён не хацеў. Яна казала яму: вярніся, сына ніколі ня мусіш бачыць. А ён казаў, што ня мае сына і што скончыць у пекле кожны бацька, які ня хоча бачыць сваё дзіця. І так яна адыходзіла, плачучы, але пасьля вярталася зноў. І ўсё пачыналася спачатку. Кахала яго так, як жонка кахае свайго мужа, ніколі не жадаючы яму зла і праклінаючы не яго, калі надыдзе найгоршае, а свайго роднага бацьку, які ёй гэткага мужа знайшоў. Як восень ператваралася ў зіму і як пачыналася летняя сьпёка, калі высыхалі ўсе крыніцы і не было адкуль вады напіцца, гэтак і мая маці Сэна ішла, каб вярнуць бацьку дахаты. Аднойчы яна сказала яму: ды зусім ён не такі, як ты думаеш, дзіцёнак як і ўсе іншыя. А ён толькі паглядзеў на яе, гэтак тужліва, як сабака глядзіць на нагу, якую яму адарвала пастка на лісаў, і нічога не сказаў. Не сказаў нават, што ня мае сына і што скончыць у пекле кожны бацька, які адвернецца ад свайго дзіцяці.

Было тое на Ільлю, калі тату майго двое прынесьлі дахаты і паклалі на падлогу галавою на ўсход. Мне было дванаццаць гадоў, і я сеў каля яго. Ён ляжаў спакойна, пальцы на левай руцэ ў яго былі сагнутыя і здранцьвелыя, як у сокала перад тым, як ён схопіць зайца. Я спрабаваў іх выпрастаць, але лягчэй было б зламаць дубовую калоду, чым разагнуць нябожчыку пальцы. Я падумаў: як жа мой тата ў труну з такой рукою, як жа яго рукі ад сэрца спусьцяць у яму, як ён перад Богам пакажацца з такой пагрозьлівай рукою?

Пасьля мяне адсунулі ўбок. Нябожчыка трэба было падрыхтаваць да пахаваньня. Пакуль зь яго скідалі лахманы, з доўгіх калматых валасоў і з барады павылазіла гнюсота. Чорныя вошы, а былі іх дзясяткі, бегалі па драўлянай падлозе. Яны ня ведалі, куды падзецца, выгнанцы сярод чужога сьвету. Народжаныя ў ягоных валасох і барадзе, тыя вошы і вошы, з чыіх яек яны вылупіліся, і яшчэ старэйшыя былі адзінымі жывымі стварэньнямі, якія са сьмерцю майго таты Мустафы нешта страцілі. А забіў яго я, бо я такі, які я ёсьць, меншы за тых вошаў.

Мяне завуць Мустафа, але ад часу, як пахавалі бацьку, я – Гурбэт. Чужаніца. З дому я больш не выходжу, каб не сурочыць нечае дзіця, калі на мяне паглядзіць, а стаю ля акна, а людзі хай пільнуюцца і не пускаюць сваіх дзяцей у Гурбэтаў завулак.

Калі мне надакучыць глядзець на сьвет, які не праходзіць, я іду ў сад за домам і чакаю, дзе якая ружа пачне цьвісьці. Я саджу іх сваімі рукамі, па дзьве-тры кожны год. У мяне ўсякая прымаецца, а ў іншых не, і таму мая маці Сэна хвалілася перад суседкамі. Яны ня верылі, а калі першы раз прыйшлі ў сад, у іх проста вочы загарэліся. Дзьве сотні чырвоных ружаў, быццам нехта полымем заліў брук і ён палае, пакуль не падзьме вецер і не расьцярушыць пялёсткі па ўсім мястэчку. Кажуць: вось і восень надышла, паразьдзімала Гурбэту ружы. Маткам гэта знак, што могуць пачынаць плесьці дзецям швэдры на зіму. Вось і ад мяне карысьць.

У канцы саду ёсьць крыніца жывой вады, якая і ў найгоршыя засухі не перасыхала. Калі дзед майго дзеда Сэлім бэг Пашаліч будаваў дом, яму казалі, каб не забудаваў крыніцу, бо грэх. А ён ім сказаў, што гэта ягоная вада, дык у ягоным садзе і застанецца, а як некалі ў мястэчку запануе такая смага, што вады ня будзе ні ў воднай, як толькі ў ягонай, крыніцы, дык тады гэта будзе знак, што не ягоная была праўда і што вада ўсіхная і Божая. Тады ўсе будуць піць з той крыніцы, а ён будзе ў пекле, бо ўзяў тое, што не ягонае. Ніколі такой засухі не было, а ці Сэлім трапіў у пекла – ня мне гадаць.

Але ад той вады Гурбэтавы ружы такія румяныя і ад той вады ўвосень пялёсткамі румяніцца ўвесь Тэшань. Бог даў мне твар, на які іншыя ня могуць глядзець, але даў мне ваду, якую яны ня маюць. Таму я заўсёды кажу, што мая страта ня большая за мой набытак. Чуючы гэткія мае словы, маці звычайна кажа, што варта мне толькі стаць на дыбачкі, і мая галава ўжо будзе ў раі. Ня ведаю, што яна гэтым хоча сказаць, ці яна ўжо недзе гэта чула, можа, гэтак ужо стагодзьдзямі казалі, а толькі я ня чуў, але ўсё адно мне бывае прыемна. Пекла яна ніколі ня згадвае.

Дзесяць дзён таму памёр наш сусед Мэнсур Абаза. І да пяцідзесяці не дажыў, а колькі я яго ведаў, цэлы дзень ён толькі і сядзеў на сваім зэдліку, схіліўшыся над катлом, які стаяў у яго паміж нагамі. Ён быў сірата, а яшчэ горшым сіротам напраўляў катлы. Столькі працаваў, што нікому не пасьпяваў паглядзець у вочы. Кажуць, што толькі калі памёр, дык пабачылі, якога колеру меў вочы. Я быў да яго добры. Дабягу звычайна праз завулак да ягонай крамкі, і ён заўсёды мяне ласкава сустрэне. Тое, што ён пабачыць мой твар, я не баяўся. Мэнсур Абаза нікому не глядзеў у твар.

Па ім засталася нерухомая жонка. Яе спаралізавала падчас родаў, і ад той пары яна не адчувала ні рук, ні ног. Гэтак дваццаць зь нечым гадоў. Ён яе пераварочваў і пераадзяваў, ён яе карміў і паіў, каб толькі Зумра ня мусіла гэтага рабіць. А Зумру я да пэўнага дня ў жыцьці і ня бачыў. Такая была дамова паміж мною і ейным татам. Ня памятаю, калі мы гэтак дамовіліся, але ведаю, што ў той дамове мы не прамовілі ніводнага слова. Мне было паабяцана, што Зумра ніколі ня спусьціцца ў крамку, пакуль я там, і ніколі ня пройдзе каля майго акна, калі я ў ім стаю. Яна звычайна хадзіла па ваду кожную раніцу а восьмай, а я выходзіў да акна на пятнаццаць хвілінаў пазьней. Я заставаўся там роўна пятнаццаць хвілінаў, бо пасьля дваццаці Зумра вярталася дадому. Так яно было аж да аднаго дня.

Пасьля Мэнсуравых паховінаў яна прыйшла да маёй маці і сказала: тата, хай над ім Алаг зьлітуецца, ад нас адышоў, а нас дзьве засталося, і мы ня ведаем, як і што далей рабіць. Міласьціну прасіць грэх, ды мы б яе і не прынялі. Але ёсьць нешта, што як бы і ня міласьціна, але нам бы дапамагло. Далёка мне цяпер, цёця Сэна, да крыніцы, калі таты больш няма... Сказала гэтак і расплакалася. Маці яе суцяшала, казала, што каля нас яны з голаду не памруць, што хай возьме пару дукатаў і не прымае іх за міласьціну, а толькі тым нам зробіць паслугу, бо гарэць нам у пекле, калі нашыя блізкія суседзі побач з такім багацьцем будуць галадаць.

Я слухаў з-за дзьвярэй і ведаў, што нешта тут нядобра, бо маці згадала пекла. Першы раз у яе гэтае слова зьляцела з вуснаў. А хто яго ў гэтым доме вымавіць, той сваёю слабасьцю або ганарыстасьцю накліча вялікае няшчасьце. Або проймецца вялікім гонарам, як нябожчык тата Мустафа, і тады ўпадзе нізка, так што ніжэй няма куды. Але не таму мая Сэна згадала пра пекла. Проста яна была гатовая запрапанаваць усё, апрача таго, што яна не магла даць. Ваду з нашай крыніцы. Калі яна гэта ў яго забярэ, што Гурбэту застанецца ад жыцьця?

Зумра пайшла і, не атрымаўшы тое, аб чым прасіла, не прыняла тое, што ёй давалі. Я маўчаў і рабіў выгляд, што нічога ня чуў. Чакаў, пакуль маці сама мне скажа. Але так я мог чакаць да сканчэньня сьвету, а яна б маўчала і насіла свой грэх з сабою. Тады я сказаў ёй, каб не хвалявалася, я дам тое, што не магла даць яна. Хай Зумра ходзіць да маёй крыніцы па ваду. І ружам ад гэтага нічога ня станецца, і ў мяне карона з галавы не ўпадзе, калі я штодня па паўгадзіны буду ад іх далей.

Тут бы ўсё шчасьліва і скончылася, калі б я застаўся там, дзе мне месца. І калі б я думаў, што абяцаньні паміж двума людзьмі застануцца дзейнымі і пасьля таго, як адзін зь іх пераселіцца ў іншы сьвет. А я абяцаў нябожчыку Мэнсуру Абазу, і ён абяцаў мне, што ні Зумра мяне, ні я яе ніколі не пабачу. Кажуць, што такой прыгажуні ў Тэшні ніколі не было, хай яна й сто разоў будзе дачкою катляра. Але што ёй, калі яна носіць знак маці, якая зьнерухомела, калі яе нарадзіла. Гэтага баіцца кожны, хто б да яе заляцаўся, хоць аб такіх знаках у Кур’ане нічога не напісана і хоць у мястэчку поўна хлопцаў, якім да Кнігі ня больш справы, чым да леташняга сьнегу. Калі яе родная маці засталася нерухомая, як толькі прынесла яе на сьвет, дык што станецца з тым, хто Зумру пацалуе? Але ўсё гэта было ня важна для абяцаньня, якое мы зь нябожчыкам Мэнсурам далі адзін аднаму. Ён ведаў, як я не хачу пакутаваць ад Зумрынай прыгажосьці, а я ведаў, як ён ня хоча, каб Зумра мерала сваё няшчасьце з маім.

Таму мы ніколі ня бачылі адно аднаго. Так бы яно й было, калі б не ўмяшаліся ружы.

Першы раз, калі Зумра мелася прыйсьці па ваду, мне карцела даведацца, што яна пра іх скажа і ці захоча нейкую зь іх панюхаць. Я ўявіў сабе, як яна ідзе ад адной да другой, як бярэ іх у далоні, дзівіцца ім і нюхае. І так кожную зь дзьвюхсот ружаў. Але я не зазірнуў у сад.

І таму ў тую самую ноч я прысьніў Зумру сярод маіх кветак. Я ясна яе бачыў. Яна была такая прыгожая, як пра яе казалі, яна гуляла паміж ружаў са збаном на галаве, пакуль збан не ператварыўся ў... Але лепш мне пра гэта не казаць, бо як толькі чалавек пра свае сны нешта скажа, хоць бы й самому сабе, адразу ператворыцца ў дурня. У снох сьвет не такі, як ёсьць на яве, але гэтаму было б лёгка даць рады. Цяжка тое, што ў снох і Мустафа ўжо больш не Гурбэт.

Наступнай раніцай я ведаў, калі Зумра спусьціцца ў мой сад. Я бачыў, як яна перад люстэркам навязвае хустку. Я бачыў, як яна абувае чаравікі, ідзе ў матчын пакой і кажа, што хутка вернецца. Кажу, што бачыў яе, а сам нічога ня бачыў. І лепш бы так яно й засталося. Я сеў на лаве, склаўшы ногі пад сябе, паклаў на калені Кнігу, зладзіў усё так, каб не хацелася ўставаць. Калі я так сяджу з Кнігай, дык заўсёды клічу маці, каб прынесла вады, калі мне захочацца піць. Але калі, водзячы пальцам з правай на левую старонку за словамі Прарока, я пабачыў, як Зумра спускаецца ў сад, я груба, нібы кавальскі мех, загарнуў Кнігу, саскочыў з лавы і падбег да акна.

Калі вока – гэта мора, дык я зірнуў толькі адной кропляй. Але і той кроплі было зашмат. Зумра плыла паміж ружамі, іх бутоны схіляліся да яе, але яна ні краёчкам не краналася ніводнай. Як вецер нахіляў кветкі, гэтак яна ад іх і ўцякала. Каб толькі не параніць іхных пялёсткаў. Ці то дзеля іхнае прыгажосьці, ці то дзеля таго, каб я не забараніў ёй прыходзіць да маёй крыніцы – я так ніколі й не даведаюся. А мне б хацелася, каб дзеля другога. Меншы тады б мяне браў страх.

Маё імя Мустафа. Я з тых, на каго табе лепш не глядзець. Калі мне заманецца самога сябе паклікаць, я вымаўлю Гурбэт. Чужаніца. Пад гэтым імем мяне ведаюць тыя, хто ніколі мяне ня бачыў. Гэтае імя было маім гонарам. Ні панскім, ні Богам дадзеным, ні створаным з чужых страхаў. Я быў Гурбэт, і ад гэтага мне не было цяжка. Аж да таго дня, калі я толькі адной кропляй вока зазірнуў у сад, дзе да крыніцы спускалася Зумра. Пасьля таго я за ёй праліў абодва мае моры, і Гурбэт – больш не маё імя, а імя майго няшчасьця. А гэта, праўду мовіўшы, тое самае.

Гляджу я на яе і цяпер, як яна спускаецца да крыніцы, і малю міласэрнага Бога, каб яна азірнулася і паглядзела на мяне. Мне ня важна, што яна пабачыць, бо ня можа быць, каб яна ня ўбачыла мяне такога, як я на яе гляджу, а не такога, якім я ёсьць для ўсіх іншых людзей. Я малю Бога, каб яна азірнулася і тым самым учыніла грэх. А маліць Бога за чужы грэх, вядома, горш за ўсе грахі. Горш за тое, калі бацька не глядзіць на сваё дзіця. Я ведаю, што гэта так, але не магу іначай.

Я стаю ля акна і шапчу: Зумра мая! А яна ідзе сярод ружаў, і я ведаю, што яна не азірнецца. І хоць бы я яе голасна паклікаў, хоць бы засьпяваў, яна ўсё адно спусьціцца да крыніцы і не паглядзіць на мяне. Маё імя Мустафа, Чужаніца я ў тым месцы, у якім нарадзіўся. Я саджу ружы, а калі па мястэчку разьляцяцца іхныя пялёсткі, маткі будуць плесьці дзецям швэдры на зіму. Па гэтым бы мяне памятаў сьвет, калі б я не ўзганарыўся і не паглядзеў, ці падабаюцца Зумры мае ружы. Цяпер я малю Бога, каб Ён растаптаў тыя словы, якія засталіся непрамоўленыя паміж мною і ейным нябожчыкам бацькам. І ведаю, што не растопча і што я гэтак і буду стаяць, пакуль ня высахне крыніца ў маім садзе або пакуль у доме нябожчыка Мэнсура Абазы будзе патрэбная вада, каб наталіць смагу.

З харвацкай мовы пераклаў Сяргей Шупа паводле: Miljenko Jergović. Inšallah, madona, inšallah. – Zagreb: Durieux, 2004.

Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае
№ 1 (35) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/5/25