Усе навучэнцы беларусіх школ у 1950-я гады ды й пазьней старанна штудыявалі паэму нашага клясыка Янкі Купалы «Над ракой Арэсай». У тым ліку і я. Хлапчуком я ўпершыню і ўведаў з паэмы словы «мэліярацыя», «мэліяратар».

Сваю паэму клясык напісаў у 1933 годзе – на падставе сьвежых падзеяў, якія адбываліся на Любаншчыне (цяпер Салігорскі раён). Там за тры гады, пачынаючы з 1929 году, было асушана паўтары тысячы гектараў балотаў, былыя багны засявалі, побач вырасьлі новыя селішчы.

Савецкая ўлада замахнулася на любанскія балоты і з палітычных мэтаў: па-першае, хацела паказаць на яскравым прыкладзе перавагу сацыялізму, маўляў, новай уладзе няма перашкодаў, нават спрадвечную багну адолее. Па-другое, мэліярацыя балотаў адцягвала шмат людзей.

Да ведама: тарфяныя глебы паводле ўтрыманьня азоту ў два разы багацейшыя за ўкраінскія чарназёмы. Дадай фосфару ды калію – ураджаю не абярэшся. Дагэтуль жа мясцовыя сяляне біліся грудцамі на пясчаных выспах і сядзелі бяз хлеба:

Пад шум бесканечны
Бярозаў і соснаў
Сахой недарэчнай
Аруць пясок млосны.

Тады на першы плян выйшла праблема калектывізацыі, якая ў Беларусі ішла цяжка. «Перашкоды» былі паўсюль, нават у кіраўніцтве рэспублікі: наш наркам земляробства Прышчэпаў быў адданым прыхільнікам хутароў і культурных аднаасобных гаспадарак (яго, канечне, зьнялі з пасады ды ўпяклі ў ГУЛАГ)…

Было вырашана: акрамя саўгасаў «Сосны» ды «Загальле» стварыць яшчэ камуну «Арэса»². Сюды накіравалі звольненых у запас кавалерыстаў і стралкоў Самарскай, Фрунзэнскай і Чангарскай дывізіяў. Пад’ехала нямала ўкраінцаў, ратуючыся ад голаду. Узначаліў камуну вайсковец, камуніст Натан Эмануілавіч Модзін. Камуна атабарылася на пагорку ў Забалацьці. Жылі камунары ў вайсковых намётах, ежу гатавалі ў вайсковых жа катлах (харч бясплатна выдзяляла савецкая ўлада).

«Хлопцы-звадыякі, дзядзькі барадатыя» з рыдлёўкамі, сякерамі ды піламі пачалі наступ на спрадвечнае балота:

Рыюць людзі тонкі торф
У вадзе па пахі…

І гэта было праўдай. Тэхнікі ня выдзелілі аніякай. Сродкамі для капаньня каналаў былі: рыдлёўкі кіеўская, чарнобыльская, польская, саўкі-шуфлі (шуфель цягнуў за вяроўку адзін чалавек, другі налягаў на драўлянае дзяржальна). Па восі каналу капалася траншэя паўмэтру глыбінёй. Пасьля, пачынаючы ад вусьця, уздоўж яе ставіліся тры брыгады землякопаў: першая здымала дзёран, куп’ё і капала неглыбокую траншэю, другая яе паглыбляла да палавіннай глыбіні, трэцяя даводзіла канаву да поўнай глыбіні. Па магчымасьці вада з траншэі адлівалася, але часьцей за ўсё працаваць даводзілася па пояс у вадзе. Норма на дзень – сем–чатырнаццаць кубамэтраў грунту.

Пні карчавалі ручной вяровачнай карчавалкай тыпу «КР-1» ці коннай тыпу «Геркулес-100». Першую абслугоўвалі два–тры чалавекі, а конную – аж чатыры–шэсьць. Вось і ўся мэханізацыя.

Толькі ў канцы 1930-х гадоў зьявіліся канавакапальнікі «КВ-2», «КВ-3», якія навешваліся на трактар ЧТЗ, ды паравыя экскаватары. Але ўсё адно працавалі найперш землякопы.

Асабліва цяжка давялося камунарам капаць «магістраль» – магістральны канал глыбінёй да двух мэтраў. Ад яго пракопваліся калектары глыбінёй да паўтара мэтру – капаць было лягчэй. А вось «стрэлкі»-асушальнікі першым мэліяратарам здаваліся дзіцячай гульнёй – іх глыбіня была ўсяго ад паўмэтру да васьмідзесяці сантымэтраў. Пасьля іх пракопкі балота сушэла і заворвалася…

Праца землякопаў у балоце была страшэнна цяжкай, ня ўсе вытрымлівалі. Узбунтаваліся чангарцы. Яны скардзіліся:

Ды як жа так?
Працуй, працуй,
Адно багно.

Ў дрыгве начуй.
Ні табе сон,
Ні ў час яда,
Сячэ камар,
Сьмярдзіць вада…

Вядома ж, пітная. У экспэдыцыях па палескіх балотах нямала я працадзіў яе праз сваё цела… Балотная вада сапраўды сьмярдзіць серавадародам.

Іх папракалі:

А што ж вы мо хацелі б…
Каб на стале бліноў і сала
Гара высокая ляжала?

Хоць штодзень цяжкая праца, але прырода патрабуе свайго. А ў камуне – ніводнай жанчыны. Зноў незадавальненьне. Прыйшлося нават сход зьбіраць. Вырашылі, каб працы не спыняць, па чарзе ехаць дамоў ці куды зручней ды шукаць нявестаў, а ў каго жонка дома – дык прывезьці яе сюды.

Для камуны нашай новай
Жанчын трэба, ну і ўсё тут.

І навезьлі дзявок і кабет, хатаў набудавалі, балазе паравы тартак наладзілі, а пры ім – паравы млын запусьцілі, менскія ўлады дапамаглі. Пабудавалі школку, садок-ясьлі, займелі электрычнасьць…

У 1930 годзе камунары засеялі першыя трыста гектараў асушаных балотаў… Да саўгасу «Сосны», дзе праходзіла чыгунка, пабудавалі сем кілямэтраў вузкакалейкі.

Саўгас «Сосны» асушыў Марына балота, саўгас «Загальле» асушыў балоты на той бок Арэсы. Замахнуліся ажно на сорак тысяч гектараў. «Так на край балотны ішоў сацыялізм» (Янка Купала)³.

Сеялі на асушаных тарфяніках бульбу, збожжавыя, каноплі, але найболей – шматгадовыя травы, – для коньніцы Чырвонага войска шмат сена патрабавалася. Ударнікам прысвойвалі званьне «мэліяратар».

У тыя ж 1930-я гады былі асушаны вялікія тарфяныя масівы (каля тысячы гектараў кожны) і на Полаччыне: «Палата», «Нача», «Бязьдзедавічы» ды іншыя меншыя⁴. Ізноў жа асноўнымі культурамі сталіся травы ды каноплі. Тыя штучныя лугі кармілі коні Чырвонага войска, якое месьцілася ў памежжы з Польшчай у Ветрыне, у Спас-гарадку, у Бельчыцах, Баравусе-1 ды Баравусе-3 пад Полацкам. Функцыянавалі тыя асушальныя сыстэмы і пасьля вайны, ды ў канцы 1950-х заняпалі, бо коньніцу ў савецкім войску зьліквідавалі. Палова Нацкай сыстэмы зарасла беразьняком, а вось іншым пашанцавала: іх рэканструявалі ў 1970-я гады.

А што ў Заходняй Беларусі, якая знаходзілася ў складзе Польшчы? Працуючы на геадэзічных вышуканьнях, я ня раз сустракаў рэшткі мэліярацыйных сыстэмаў былых хутаран і памешчыкаў. А потым атрымаў і дакумэнтальны доказ. Так, у архіве браслаўскага каморніка мне патрапілі ў рукі тапаграфічныя пляны ды падоўжныя профілі каналаў, якія тут называліся «равамі». Кожны роў насіў імя ўладальніка зямлі. Іншы раз равы пракладваліся па землях розных гаспадароў, дык і кожны ўчастак называўся яго «назьвіскам»: Лаўрынчыка Яна, Янчука Альфонса, Прусака Нічыпара і інш. Ува ўсходняй савецкай Беларусі каналы проста нумараваліся: А-1, А-1-2 і г. д. – гаспадароў ужо загналі ў калгасы, саўгасы, камуны і гулагі.

Вось перада мной плян асушэньня (дрэнажу) зямельнага масіву «Пакульня» Браслаўскага павету Віленскага ваяводзтва пад Відзамі. Яго плошча 166 гектараў і 76 сотак. Землі мінэральныя сугліністыя, пераўвільготненыя. Па нізінах між пагоркамі і пракладзены каналы-равы.

На Шаркаўшчынскай гліністай раўніне мэліярацыя вялася так. Капаліся равы глыбінёй адзін мэтар (ці з хвосьцікам), а да іх праз дваццаць-пяцьдзясят мэтраў пракладвалі «стрэлкі»-асушальнікі глыбінёй да пяцідзесяці сантымэтраў, каб у кароткі тэрмін вада магла зьбегчы ў іх з пасеваў, якія інакш маглі загінуць на перанасычанай вадой гліне. А гліна там неверагодна «тлустая». У 1960-я гады давялося назіраць, як на фэрму падвозілі кармы ўвосень… на санях, бо на колы вазоў столькі наліпала гліны, што конь не цягнуў.

Польскае войска таксама мела вялікую коньніцу. Шмат сена патрабавалася і з таго боку мяжы. Дык залезьлі мэліяратары і тут у балоты: у пойме ракі Поня ў Докшыцкім раёне, пад Браславам ды Глыбокім, на Піншчыне.

Арэскія камунары ня ведалі пра заходнебеларускіх мэліяратараў, дык з суворым гумарам пагражалі прыйсьці на дапамогу асушыць балоты пад Пінскам «зь вінтоўкамі» (Янка Купала).

ГЕРАДОТАВА МОРА

Мэліярацыйны фонд Беларусі складае больш за дзесяць мільёнаў гектараў (палова тэрыторыі). Балотамі занята дваццаць тры адсоткі тэрыторыі краіны. Палесьсе (наагул) – гэта нізінная забалочаная раўніна ледавіковага паходжаньня. Плошча беларускай часткі Палесься ў басэйне Прыпяці складае шэсьць мільёнаў гектараў (крыху большая частка знаходзіцца ўва Ўкраіне). У гонар грэцкага географа Герадота Палесьсе называюць Герадотавым морам, быццам той першым расказаў пра яго сьвету да пачатку новай эры, заплыўшы сюды Дняпром з Чорнага мора. Сапраўды, пасьля адступленьня апошняга ледавіка (каля васьмі тысяч гадоў таму) на нашым Палесьсі разьлілося прэснае мора.

На Прыпяцкім Палесьсі, як сьцьвярджаюць геолягі, у даледавіковы пэрыяд існавала глыбокая, да трыццаці мэтраў, катлавіна. Яна ўтварылася ў выніку апусканьня геалягічных пластоў (апускаюцца яны і цяпер) пры гораўтварэньні Карпатаў. Катлавіну затапілі воды талага ледавіка, у выніку чаго ўтварылася велізарнае возера, бы мора, – аж да Слуцку і Клецку, у якое ўпадаў нават Дняпро, а з правага паўднёвага боку – рэкі з Карпат. Рэкі несьлі багата наносаў, якія асядалі на дно ледавіковага возера. Яны ўтварылі цяперашні пясчаны паверхневы слой Палесься.

Доўгі час Палескае возера ня мела сьцёку на ўсход: шлях перагарадзіла Мазырскае ўзвышша. Ня хутка вада прамыла праз яго ход. Дык лішкі вады з возера выліваліся на поўдзень праз даліну цяперашняе ракі Славечны, а таксама на захад праз даліну Бугу ў Віслу.

Прамыла вада ход праз Мазырскае ўзвышша – і зьбегла праз Дняпро ў Чорнае мора. Ды ня ўся і не адразу. У нізкіх месцах яна засталася на тысячагодзьдзі, глыбіня мелкаводзьдзя – мэтар-паўтара, а дзе і болей. Вада добра прагравалася, разьвівалася багатая водная расьліннасьць, адміраючы, яна адкладалася на дно. У анаэробных умовах яна ўтварала арганічнае рэчыва – торф. Адзін мілімэтар торфу, сьцьвярджаюць вучоныя, утвараецца за год. Дык мэтар яго адкладаецца за тысячагодзьдзе. Так што князь Тур, полацкі Рагвалод дый ці ня сам Усяслаў маглі бачыць блакітныя аскепкі палескага Герадотавага мора.

Затарфаваныя нізіны перамяжаюцца зь невысокімі ледавіковымі пясчанымі выспамі. Адна з найбуйнейшых – сярод Лунінецкіх балотаў у раёне вёскі Чырвоная Воля, дзе мне давялося працаваць.

Калі глянеш на зрэз торфу на адхоне сьвежаадкапанага каналу, дык убачыш рэшткі расьлінаў. У ніжэйшых слаях гэта сітняк (трысьнёг), вышэй – асака, белы мох сфагнум, а наверсе і гіпнавы мох. Сярод іх ляжаць ствалы спарахнелых дрэваў: жоўтыя на зрэзе – сосны, цямнейшыя – елкі, шэрыя – вольхі.

Ухілы мясцовасьці на Палесьсі вельмі нязначныя – усяго да пяці сантымэтраў на сто мэтраў. Дык вада надта павольна сьцякае ў рэкі, насычаючы торф.

На галоўнай рацэ Палесься Прыпяці ды яе прытоках веснавая паводка вельмі магутная. Шырыня разьліву сягае дваццаці пяці кілямэтраў, ён затапляе ці падтапляе да шасьцісот населеных пунктаў. Вада стаіць месяц-паўтара. Нярэдкія і летнія ды восеньскія паводкі.

Найчасьцей іх выклікаюць правыя прытокі Прыпяці, што цякуць з Карпатаў.

Упершыню я пабачыў паводку на Палесьсі вясной 1959 году, калі ехаў з вакацыяў у пінскую вучэльню. Цягнік Баранавічы–Пінск ужо ў раёне Ганцавічаў ішоў, быццам пасярод мора, паабапал чыгуначнага насыпу стаяла вада да мэтру глыбінёй. Рэдкія акружаныя вадой вёскі выглядалі жудасна. Зайцы, балотныя пацукі, мышы сядзелі на насыпе і не ўцякалі ад грукату цягніка: не было куды дзецца. Так і «плыў» наш пасажырскі цягнік сярод воднай стыхіі аж да Лунінца. Мяне, жыхара слуцкіх сухадолаў, відовішча ўражвала.

Палескі край здавён багаты на драўніну. На пясчаных выспах ды сухадолах расьлі карабельныя сосны, дубы, грабы, на прыдатных месцах балотаў – елкі, бярозы, вольхі. А ў Эўропе лясоў бракавала, яна ахвотна купляла беларускую драўніну (і купляе цяпер). Дык нашыя магнаты капалі лесасплаўныя каналы (заадно асушаючы прылеглую мясцовасьць), каб даставіць лес на захад. Адным зь першых (у 1770 годзе) быў пракапаны канал Бона пад Кобрынем – даўжыня яго 20 кілямэтраў. У 1770–1784 гадох пракапаны Агінскі канал даўжынёй 54 кілямэтры (злучыў басэйны рэк Прыпяці і Нёману). У 1775 годзе пачаў будавацца Днепра-Бускі (Каралеўскі) канал даўжынёй 196 кілямэтраў – з сыстэмай шлюзаў для падняцьця суднаў на водападзел. Агінскі канал (бачыў яго ў 1960 годзе) месцамі быў мацаваны дубовымі палямі.

Аднак сапраўдная эпапэя па асваеньні палескіх багацьцяў надарылася ў канцы ХІХ стагодзьдзя падчас экспэдыцыі царскага генэрала Жылінскага. Яна доўжылася 25 гадоў – з 1873-га да 1898-га году – і скончылася агромністым па тым часе асушэньнем, у першую чаргу лясоў ды сенажацяў. Быў ахоплены абшар ад Мазыра да Пінску. Пад кіраўніцтвам Яна Радзікоўскага пракладзена чатыры з паловай тысячы кілямэтраў каналаў, выкапана пры гэтым больш за пятнаццаць мільёнаў кубамэтраў зямлі, практычна рукамі землякопаў, найперш беларускіх. Ды пасярод багны.

Кошт асушэньня балотаў толькі ў Менскай губэрні склаў паўтара мільёна рублёў. Дзяржаўны скарб атрымаў прыбытку чатыры мільёны рублёў. Асноўны прыбытак даў лес. Зімой уздоўж каналаў, а летам па вадзе каналаў бярвёны дастаўляліся да рэк ці да чыгункі, адкуль і перапраўляліся ў Эўропу.

Канцэсіі на высечку лесу выдаваліся найперш расейцам, дык многія зь іх, узяўшы банкаўскую пазыку, праз колькі гадоў рабіліся багатырамі. Нажытыя імі капіталы, аднак, не заставаліся ў Беларусі, а вывозіліся ў Расею, дык наш край мала што і атрымаў з уласнага «кландайку».

Дваццаціпяцігадовая эпапэя па асушэньні палескіх балотаў яшчэ чакае свайго дасьледчыка. На капаньні каналаў адначасова працавала некалькі дзясяткаў тысяч землякопаў. Людзі жылі ў часовых бараках пасярод балотаў, харчаваліся абы-як, працавалі ад цямна да цямна, нярэдка па пояс у вадзе, хварэлі, паміралі… Колькі надарылася трагедый, няспраўджаных надзеяў разжыцца «на канавах». Цяжка нават уявіць нечалавечыя намаганьні землякопаў-беларусаў, іх неразгаданую цярплівасьць і самаахвярнасьць, каб хоць як зарабіць для сям’і грошай.

Дзейны Сакалоўскі канал шырынёй шэсьць мэтраў я бачыў у 1959 годзе ў Лунінецкім раёне ля вёскі Велута, калі праходзіў вытворчую практыку. Брыдучы па балотах зь нівэлірам ці тэадэлітам, даводзілася ня раз пераадольваць і меншыя каналы Жылінскага-Радзікоўскага амаль стогадовай даўніны. Яны зарасьлі водарасьцямі, але ў вясновую паводку яшчэ скідвалі воды ў рэкі Цна, Сьмердзь…

…Пад канец Другой сусьветнай вайны інжынэры ды тэхнікі-гідратэхнікі адгукаліся з фронту на заклік ураду БССР. Прафэсія рэдкая – а трэба было аднаўляць паўразбураныя мэліярацыйныя сыстэмы на плошчы больш за 200 тысяч гектараў. У 1950-я гады прыбылі з Узбэкістану першыя экскаватары-драглайны зь ёмістасьцю каўша чвэрць кубамэтру, вусенічныя бульдозэры з Расеі. Узнаўленчыя работы найперш вяліся над той самай ракой Арэсай, пад Пінскам, Гомелем ды Берасьцем.

Народ у глыбіні Палесься гараваў. Хлеба ды бульбы зь пясчаных выспаў сярод балотаў не наясіся. Бездарожжа. Улетку 1959 году давялося дабірацца зь Пінску праз Лунінец да вёскі Велута – везьлі геадэзічныя інструмэнты на «газончыку». На дзьвесьце кілямэтраў затрацілі амаль два дні. Колы машыны прабуксоўвалі ў сухім пяску, як у сьнезе, вада закіпала ў радыятары, – ехалі на першай-другой перадачы. Буксавалі ў калюгах на гацях.

У вёсцы Велута ледзьве знайшлі хату з харчамі, – многія сем’і проста ня мелі хлеба, яго ў крамы не завозілі. Толькі для рабочых чыгункі ў краме «ОРСу» яго выдавалі па сьпісах. У такой сям’і і атабарыліся з Сашам Кавалевічам. Зранку гаспадыня гатавала боршч з буракоў, запраўлены… сушанымі гаркаватымі ўюнамі. Тыя ўюны – гэтая рыба амаль без касьцей – плоймай вадзілася ў паўзарослых канавах Жылінскага, там яе і лавілі.

На абед (мы хадзілі мераць балоты цэлы дзень) гаспадыня давала пляшку малака, гурок ды лусту хлеба. Болей ня мела чым абдарыць. Сьвіньні не трымала. Ад такой кармёжкі мы ледзьве ногі цягалі па балоце. Такой галечы я ня бачыў, жывучы ў палявой частцы Беларусі.

А вы кажаце: нашто палезьлі балоты палескія асушаць? Каб людзей накарміць, дарогі ды масты збудаваць, шляхі ў сьвет людзям адчыніць. Дваццаты ж век за палову пераваліў, а пасярод Герадотавага мора жылі палешукі, як і век таму.

Асушэньне палескіх балотаў пачалося адкрытымі каналамі⁵. Іх капалі ўжо экскаватары, кавальеры раўнялі бульдозэры, – усё адно складанасьцяў хапала, найперш дапякала бездарожжа ды бяскорміца. Недзе з 1967 году Масква ўзяла ў свае рукі справу асушэньня палескіх балотаў, мерылася адтуль вывозіць некалі мяса ды масла. Былі створаны Галоўпалесьсеводбуд, праектны інстытут Саюзгіправадгас – усе ў Пінску, – якія падпарадкоўваліся непасрэдна Маскве, работы фінансаваліся зь бюджэту Саюзу. Хто плаціць – той і музыку замаўляе. Таму крамлёўскія кіраўнікі ня надта прыслухоўваліся да беларускіх вучоных, зважалі адно на плян ды тэмпы работаў. Дзесяць трэстаў меў Глаўк, вёў работы ў Берасьцейскай і Гомельскай абласьцях цалкам, а таксама часткова ў Магілёўскай ды Менскай. Галоўным чынам, перайшлі на асушэньне ганчарным дрэнажом, балазе тарфянікі не глыбокія – мэтар-паўтара.

Толькі за дваццаць гадоў – да 1987 году – Галоўпалесьсеводбуд асушыў мільён гектараў палескіх забалочаных земляў. Былі пабудаваны шэсьць новых жывёлагадоўчых саўгасаў – з сучаснымі пасёлкамі, фэрмамі, дарогамі: «Парахонскі», «Маладзельчыцы», «Беражцы», «Адраджэньне», «Ясенева», «Мэліяратар Палесься», а таксама буйныя вадасховішчы (Чырвоная Слабада, Любань, Лактышы і інш.) з запасам вады 240 мільёнаў кубамэтраў. Праведзены супроцьпаводкавыя абвалаваньні земляў у пойме рэк Гарыні, Ствігі, Львы. Удзельная вага асушаных земляў складае: у Берасьцейскай вобласьці – 45%, у Гомельскай – 33%. Пракладзена каля чатырох тысяч кілямэтраў дарог зь цьвёрдым пакрыцьцём. Да 1990 году мэліяравана ад чвэрці да паловы балотаў у кожным палескім раёне. Былі прадугледжаны і вялізныя плошчы пад прыродныя заказьнікі, – гэта міт, што ўсе палескія балоты загінулі.

Вядома, не ўдалося пазьбегнуць памылак у гэткай грандыёзнай справе. Найперш давялося сутыкнуцца з дэградацыяй асушаных тарфянікаў (зьмяншэньне таўшчыні тарфянога слою) пры выкарыстаньні іх пад прапашныя культуры. Расьцягнулася акупнасьць работ, у засушлівыя гады пасевам на многіх аб’ектах не хапае вільгаці, зьменшылася прастора для расьсяленьня дзікіх жывёлаў і птушак. А найбольшая праблема – усю гэтую гаспадарку трэба даглядаць, аднаўляць, эксплюатаваць і г. д. Грошай на гэта ў дзяржавы няма. Шмат што прыходзіць у занядбаньне.

У ПАГОНІ ЗА МАРАЙ

Мы, вясковыя хлапчукі, першы раз электрычную іскру ўбачылі пры паказе кінафільмаў у пасьляваенныя гады. Электрычны ток выпрацоўваў маленькі бэнзінавы рухавічок з дынамай.

У 1957 годзе старшыня нашага калгасу Забудзька, хахол і былы партызан, выцыганіў недзе ў вайскоўцаў перасоўную дызэльэлектрычную ўстаноўку ды правёў у вёску правады па слупках. Сьвятло давалі, пачынаючы з восені, гадзіны на тры-чатыры вечарамі.

Мае мары скіраваліся ў бок электрычнасьці: каб яна зазьзяла паўсюдна ў нашых цёмных вясковых хатах, на вуліцах.

Я ўжо ўведаў з кніжак ды кіно пра гідрастанцыі і падумваў, што іх можна збудаваць на недалёкіх рэчках – Морачы, Лані. Вось жа будзе сьвятла!

Накіраваны сваёй марай, я паступіў вучыцца ў Пінскі гідратэхнікум на спэцыяльнасьць «будаўніцтва сельскіх ГЭС і гідрамэліярацыя». Ведаў, што ў Беларусі збудавана ці будуецца шмат малых ГЭС. Напрыклад, Богінская ГЭС пад Браславам, Гомельская ГЭС пад Полацкам (вёска так называецца пад Полацкам – Гомля), Клясьціцкая ГЭС у Расонскім раёне, ГЭС «Дружба народаў» у памежжы з Латвіяй ды іншыя. Нават у Полацку на рацэ Палата вада круціла генэратар (паблізу цяперашняй кавярні «Адпачынак», плаціну гэтую зьнесла паводка).

На дадатак у назьве спэцыяльнасьці – «гідрамэліярацыя» – я ўвагі не зьвярнуў і памыліўся. Бо ў канцы 1950-х урад СССР забараніў далейшае будаўніцтва малых ГЭС у Беларусі. Узводзілі іх на Дняпры (Канеўская, Кіеўская), на Волзе, на чарзе была Сібір. Ад таго часу Беларусь сталася залежная ў электразабесьпячэньні ад Расеі. Дзівіла потым, чаму на Дняпры ўкраінскім можна ГЭС будаваць, а на беларускім – нельга? Ці на тым самым Нёмане, на той самай Дзьвіне? На ёй у вусьці, у 1970–1980-я гады былі ж пабудаваныя Рыская ды Плявіньская ГЭС, на чарзе стаяла Даўгаўпілская…

Але вернемся ў Пінск. Так, нас вучылі будаваць малыя гідрастанцыі дый мэліярацыі надавалі нямала часу. Урэшце і давялося працаваць у сфэры мэліярацыі. Мара не збылася.

Малыя ГЭС амаль усе спынілі працу ў канцы 1960-х. Але ж цяпер яны амаль усе адноўлены і даюць танную электраэнэргію. Нават заплянавана будаўніцтва ГЭС на Дзьвіне пад Полацкам (ля вёскі Лучна), на Нёмане, на Дняпры. Час усё расстаўляе на сваё месца.

Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае
№ 1 (35) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/5/25